Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti

Xarici iqtisadi siyasət

Xarici ticarət ən qədim dövrlərin mühüm bir atributu olaraq, böyük iqtisadi fayda mənbəyi olmusdu. Insanlar xarici ticarət maraqlarını təmin etməklə özlərinə tərəfdaş qazanaraq daha sonralar mühüm xarici ticarət nəzəriyyəsinin yaranmasına səbəb olmuşlar. Alman tədqiqatçısı F.Listin yazır: “Bütün dünya ölkələrinin hamısı industrial ölkələr olduqda azad ticarət hamıya sərfəli olur”. D. Rikardo (1772-1823) özünün xarici ticarət nəzəriyyəsindən belə nəticəyə gəlir ki, “ticarət bütün sivilizasiyalı millətləri bir ümumdünya icmasında birləşdirəcəkdir ”.

Xarici iqtisadisiyasət - dövlətlərin idxal vəixrac, gömrük rüsumları, tariflər, məhdudiyyətlər, xarici kapitalın cəlb olunması, kapitalın xaricəixracı, xariciistiqrazlar, digər ölkələrəiqtisadi yardımın göstərilməsi, birgəiqtisadi layihələrin həyata keçirilməsi sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməs deməkdir. İqtisadi siyasətin əsas istiqamətləri xarici iqtisadi fəaliyyətin məcmusunu tənzimləyir: mal və xidmətin beynəlxalq qarışığı, maddi, əmək, pul, vəintelektual resurslar. Onun tərkib hissəsi xarici ticarət siyasəti, istehsal və elmi texnikiəməkdaşliq sahəsində siyasət, valyuta kredit siyasəti, xariciinvestisyalar sahəsində siyasət, texnologiya və. s. ötürülməsində siyasət dövlətin xariciiqtisadi siyasətin hazırlanması müəyyən baza tələb edir.

200 dövlət təşkilatını birləşdirən müasir dünya təsərrüfatıözündə qarşılıqlıəlaqələrin asimmetrik olduğu dinamik dünyanıəks edir, lakin

ölkələrin müxtəlif qruplarıəməkdaşlığa bərabər şəraitdə və eyni dərəcədə cəlb

olunmur. Avropa İttifaqından başlayaraq reqionalizm siyasəti bizə “müxtəlif sürətli” dövlətlərin inkişafı anlayışını verdi. Bu o deməkdir ki, XX əsrin sonunda ETT-nin inkişafışəraitində eyniiqtisadi mövqedə olan bir çox dövlət

bir birindən uzaqlaşmağa, öz inkişafına görə müxtəlif ölkə qruplaşmalarının iştirakçısı olmağa başladı. İnkişaf tempində ziddiyyətlərin artması kimi belə hadisə ayrı-ayrıölkələrin xariciiqtisadi siyasəti, həm də məzmunu, dövlət blokları, həm də dünya təsərrüfatının inkişafında bir çox xarici amillərləəvvəlcədən müəyyən edilirdi. SSRİ-n süqutu, milli dövlətlərin qeyri hərbi ekspansiya metodlarının güclənməsi ziddiyyətlərin meydana gəlmə prosesini daha sürətli etdi, lakin onların sürət və keyfiyyəti olduqca müxtəlifdir. Müasir dövrdə dünya arenasında iqtisadi qüvvələrin bu və ya digər balansı təkcə obyektiv şəraitlə deyil, həm də məqsədyönlü xariciiqtisadi siyasətlə xarakterizə olunur. Buna görə də qeyd etmək lazımdırki, son vaxtlar təbii-iqlim, iqtisadi və ölkənin digər maniələri kimi parametrlərə- əsaslanan bir çox obyektiv proseslərin realizəsinəimkan vermir. Oxşar xarakterli vəinkişaf səviyyəli bir çox ölkəni BƏB-dəinteqrasiyanı müxtəlif ierarxiyalı səviyyələrinə cəlb etmək olar. Yuxarıda qeyd olunanlar nəzərdə tuturki xariciiqtisadi siyasətə tam muxtar (müstəqil) məfhum kimi baxmaq məqsədə uyğundur, çünki müasir dövrdə təkcəölkələr arası qarşidurma deyil, xarici təsir amilinəçevrilən ictimai dəyişikliklərə səbəb olan amillərin, ocaqların, vasitələrin qarşıdurması mühümdür. G.P.Babinin tam hüqüqlu fikri təqdim olunur ki, xariciiqtisadi siyasət- bu, dünya bazarında müəyyən imtiyazlıölkənin iqtisadiyyatın əldə edilməsinə yönəlmiş, və daxili bazarın xarici malların rəqabətindən müdafiəsinə yönəlmiş tədbirlər sistemidir. Belə nəticə çıxır ki bu, dövlətin xarici, daxili vəiqtisadi siyasətinin mühüm

həlqəsidir. Xariciiqtisadi siyasətin məzmunu ölkənin ictimai quruluşunun təbiəti, milli təsərrüfatin müvafiq vəzifələri, eləcədə xarici amillərin yekunu iləşərtlənir. Xariciiqtisadi siyasətin ölkənin xarici və daxili siyasıtiilə təbii qarşılıqlıəlaqəsi dönya təsərrüfatının mürəkkəb kordinat sistemində milliiqtisadiyatla inkişaf edən qarşılıqlı fəaliyyətin tərkibində tamamlanır. Dünya təsərrüfat əlaqələrində tendensiya modifikasiyasının növbəti şəbəkəsini müəyyənləşdirir: milli iqtisadiyyat beynəlmiləlləşmiş istehsal həl-qələrinin tərkib hissəsinə çevrilərək və şəbəkənin məcmu elementlərinə təsir göstərərək cəlb olunur. Iqtisadiyyatın beynəlmilləşməsi dünyanın siyasi xəritəsini prinsipcə dəyişir, şəxsi milli maraqlarla yeniiqtisadi sərhədləri, strateji məqsədli areallar vəinteqrasiya hadissələrinin sxemini yaradır. Sözsüz, belə bölgü mürəkkəb piramidaya səbəb olurki bu bölgüdə dünya təsərrüfatının informasiya və malliyə kredit strukturları xüsusən seçilir. Belə arenada xarici dunya ilə qarşılıqlı fəaliyyətin üsül və qaydaları, normalarının böyük arsenalı, bu ehtiyatla-rın hərbi, bəzəndə diplomatik metodların iştirakı olmadan ustalıqla tətbiqi fəaliyyət göstərir. Əsas xaric iiqtisadi siyasətə xidmət edən dövlət tədbirləri kompleksi növbəti məqsədlərin nail olunmasına, çatdırma üçün şəraitin yaradılmasına və dünya bazarlarında milliistehsal həllqələrinin fəaliyətinə kömək edir;

• 
  ticarət bloklarına, ayrı ayrı ölkə və təşkilatlara, həmçinin beynəlxalq maliyyə təşkilatlarıyla qarşılıqlıəlaqələrin tənzimlənməsinə kömək edən valyuta – maliyyə platforması, kreditor və debitor ölkələrə münasıbətda səmərəli ticarət rejimlərinin formalaşması vasitasilə milli subyektlərin əlverişlişəraitlə təmin olunması;
  
• 
  ölkələrin xariciiqtisadi maraqlarının müdafiəsinin təmini;
  

Qeyd etmək lazımdırki xariciiqtisadi siyasət göstərilən xarakterli funksiyaları yerinə yetirməkləölkənin iqtisadiinkişaf modelində xüsusi rol oynayır: dəyişdirici (malın idxalı vəixracı, kapital, işçi qüvvəsi və.s sahəsində regionların, sahələrin inkişaf siyasəti), toplayıcı (hasila,

bazarda nüfuzun saxlanması, xarici bazarların genişlənməsi), tarazlayıcı (ölkə bloklarının maraqlarına uyğun milli maraqlar). Bu nöqteyi nəzərdən xarici iqtisadi siyasət ayrı - ayrı ölkələrin inkişaf modellərinin transfarmasiya yollarını toplamağa və ümumi dəyərləri (ölkədaxili zidiyyətləri aradan qaldırmaq, yeni iqtisadi mexanizmə uyğunlaşma, hazırkı mədəni mühüt özgəlik), həmdə siyasətin realizəsinin metodik yollarının xarakterini müəy-yənləşdirməyə imkan verir.

Baxmayaraqkiiqtisadi təbiətdə möcüzənin çox mənzərələliyi (yapon, alman və.s), dəyərlərin istiqamətlənməşkalası, xariciiqtisadi siyasətdə bu vəya digər vasitənin fəaliyyət göstərməsi baş verir əldə edilmiş nəticələrin tranformasiya yolu milli xüsüsiyətlərin siyasətin ümumi qəbul edilmiş elementləri və onların realizəsi mexanizmləri ilə əlaqələn-dirilməsinə imkan verir.

Bununla əlaqədər tam qanuna uyğun olaraq ümumi cəhətlərin ayrılması, müasir mərhələdə BƏB-ə meyl və eyni zamanda bəziölkələrin uğur və nailiyətlərinin formulunu və digərlərinin xətalarınıəks etdirmək zəruriliyi meydana çixir. Yekunda ölkələr arası qarşiqoymanın zəruriliyi qəbul etsək, onun mühüm və tamamlayıcı kompenenti siyasətin qiymətləndirilməsi olur. Hamıya məlum olduğu kimi xarici iqtisadi siyasət iki funksiyanı , müdafiə və təcavüzkar funksiyanı yerinə yetirir. Funksiyaların belə bölgüsünə onlardan hər birinin genişşərhi daxildir. Xüsusiilə ABŞ, Çin kimi beləölkələrin təcavüzkar siyasətinin sırasına nüfüz sferasının təminiüzrə eksponsiyonist mearlar daxildir. Digər ölkələrə münasibətdə “təcavüzkar”siyasət sülh və mehriban qonşuluq prinsiplərinin həyata keçirilməsi tədbirləri sırasına əməkdaşliq formalarının artirılması deməkdir. Ehtimal ki iqtisadiyyatın bu və ya digər dəyişdirilmiş modelinin seçilməsi xarici iqtisadi siyasətin bu və ya digər element ehtiyatında qurulub, lakin fərq bu elementlərin kəmiyyətinin seçimində və liderlik strateqiyasının uyğunlaşdırılmasında (işçi qüvvəsinin yüksək faizi, istehsalda məşğul, yeni texnologiyanin

aparıcı rolu- “high trust societies ”), yetkinləşmişinkişafında (low trust societies) müəyyən olunur. Çin əhalisinin 2/3- i kəndə yaşayır, işçi qüvvəsinin, istehsal əməliyyatlarında məşğul olanların sayı böyük deyil. Əsas dayaq uyğun primitiv istehsala cəlb olunmuş qərb texnologiyası və qarişiq tipli keçid iqtisadiyyatlı cəmiyyətin yeniləşdirilməsidir. Problem ölkənin stabilliyini təmin edən iqtisadi siyasətin dəyişdirilməsi modelinin seçimindədir, beləkiistənilən dəyişməölkələr arasında qarşılıqlı əlaqələr sistemində dəyişikliyə gətirir. Strategiyanın birinci variantı ABŞ, Yaponiya və Qərbi Avropanın beynəlxalq rəqabət mərkəzləri üçün xarakterikdir. Bütövlükdə hər 3 mərkəzə liberal sənaye iqtisadiyyatı xasdır, lakin qlobal konteksdəölkələrin xariciiqtisadi siyasəti onların iqtisadiyati üçün “tepliçnıx” şəraitin yaradılmasına yönəlib. ABŞ-la beynəlxalq əməkdaşlıq formalarının qurulması təcrübə- sində hazırki strateqiya açıq aşkar meydana çıxır. Qeyd etmək lazımdırki, Amerika tərəfdaşlığı daha zəif ölkələrlə əməkdaşlıq praktika- sına əsaslanır. ABŞ-ın xariciiqtisadi siyasətində həmin fakt da öz əksini tapmamişdiki İkinci dünya müharibəsindən sonra Yaponiya və Almaniya ilə qarşılıqlı fəaliyyət üstünlük mövqeyində həyata keçirildi. Müharibədə bu ölkələrlə qələbə müttəfiqlərin xeyrinə malliyə yükləmələrinin yenidən bölüşdürülməsinə səbəb oldu. Buna görə də amerikan anlayışında siyasətdə bərabər hüquqlunun mövcudluğu şərt deyil və asanlıqla qeyd etmək olarki bütün zamanlarda ABŞ qüvvələr balansının köhnə siyasətini həyata keçirir. Həmin faktıda gizlətmək olmaz ki, 70 ciillərin ortalarında ABŞ cənub şərqi Asiya ölkələrinə münasibətdə ehtiyyatlı siyasi mövqe seçdi və 20 ildən sonra bu, gözlənilməyən” Asiya çağrışı” nəticəsində amerika iqtisadiyatının nüfüz dairəsini daraltı. Amerika xarici iqtisadi siyasətin hansısa elementlərin- dən istifadə etməsə də o, maraqlarını beynəlmiləl problemlər dərəcəsin- də ifadə etməyəçalışaraq öz maraqlarını istənilən qitədə müdafiə edir və beynəlxalq iqtisadi, malliyə təşkilatlarının müşavirələrində qərarların

qəbulunda liderlik edir, beynəlxalq münasibətlər sferasında öz statusunu qaldıraraq onlara beynəlxalq verir. ABŞ-ın rəsmi kursunda dünya birliyində milli dövlətlərin inteqrasiyasina kömək göstərmək cəhdi göstərilib, praktikada isə rəqiblərin maraq sferalarının məhdudlaşdırılması vəistənilən ərazi miqyasında situasiyanın inkişafına təsir üçün şərait yaratmaq tendensiyası meydana çıxır. Oxşar taktika müəyyən ölçüdə ABŞ- ın nüvəüstünlüyüilə müəyyənləşən qarşılıqlı fəaliyyət modeli çərçivəsindən çıxmamasına səbəb olur. Strateqiyanın ikinci variyantı 2 ali dövlətin qarşılıqlı fəaliyyəti çərçivəsində hansısa qüvvələr balansının pozulması ilə müəyyən edilir. İttifaqın süqutu, həmçinin dövrü gözləmələr böhranı keçmiş SSRİ-n, Mərkəzi, Orta və Cənub Şərqi Asiya ərazisində eksponsiyanın qeyri hərbi metodlarının aktivləşdirilməsi və bir sıra ölkələrin yüksək iqtisadiinkişaf tempinə səbəb oldu. Bu ölkələrin iqtisadiyyatının intensiv inkişafı yeni keyfiyyət formasında – hər bir ölkənin tələbatı artıran malların ixracını artırmaq üçün imkan tapdığı hər məkanda əhəmiyyətli dərəcədə tutumlu bazarın artmasındadır. Bu idxala kömək etdi və stimullaşdırdı. Hazirki situasiya göstərirkiölkələr öz tələbatını kifayyət qədər yüksək səvviyədə gizlədə bilmirsə, istehsal o qədərdə xarici bazarın xidmətinə yönəlir – tərəfdaşölkələrin iqtisadiyyata qarşılıqlı əlavələri baş verdi.