Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Ağac məmulatı.  Azərbaycanda ağac məmulatı istehsalı  qədim tarixə malikdir. Azərbaycan 
meşələri istehsal əhəmiyyətli ağac növlərinin: qarağac, palıd, göyrüş, vələs, çökə, dəmirağacı, 
zoğal, alça, yemişan,  əzgil,  şabalıd, qoz, fındıq, fıstıq (pir) və s. zəngin ehtiyatına malikdir. Bu 
qiymətli xammaldan müxtəlif növ ev avadanlığı və mətbəx qabları hazırlaması geniş yayılmışdır. 
Keçmişdə  hər bir azərbaycanlı ailəsinin ev məişətində istifadə edilən mətbəx ləvazimatı - 
çömçə, kəfgir, qaşıq, təknə, tabaq (hövsər), aşsüzən, qənd çanağı, qənddan, sandıq mücrü, nehrə, 
çanaq(qaqqa), saqan, yağdan, god, arı pətəyi, yuxayayan (dördayaq), oxlov, vərdənə, həvəngdəstə 
və s. yerli ağac ustaları tərəfindən hazırlanırdı.  
Keçmişdə  təknə-tabaq istehsalı sahəsində Quba qəzasının Xaltan, Quşçu, Gömür, Zıxır 
kəndləri,  Şamaxı  qəzasının Cülyan, Ximran kəndləri daha çox məşhur idi. Etnoqrafik materiallar 
göstərir ki, təknə, tabaq, hövsər, çanaq və  nəhrə qoz və  qızılağacdan, çömçə, qaşıq cır armud, 
yemişan və fıstıq ağaclarından düzəldilirdi. Əgər təknə süd sərmək məqsədilə nəzərdə tutulurdusa, 
onda onu qovaq ağacından düzəltməzdilər. Çünki xalq təcrübəsi əsasında müəyyən olunmuşdur ki, 
qovaqdan düzəldilən təknə (çanaq) südü qıcqırdıb korlayır. Ona görə  də süd sərmək məqsədilə 
hazırlanan təknə, əsasən, qızılağac, qoz, fıstıq ağaclarından düzəldilirdi. Bunun əksinə olaraq, xəmir 
təknəsi çox vaxt yüngül qovaq və ya cökə  ağacından hazırlanırdı.
49
  Əməli təcrübədə müəyyən 
edilmişdir ki, cır armud, yaxud tut ağacından düzəldilən  çömçə  və qaşığın  səthi çox hamar 
olduğundan xörəyin yağlaşovu onlara o qədər bulaşmır və onlar hərarətə daha çox davamlı olurdu. 
Buna görə də çömçə, qaşıq istehsalında bu ağaclar daha üstün tutulurdu. 
Maldarlıq təsərrüfatı ilə  məşğul olan kənd  əhalisinin məişətində  ağac nehrə  (arxıd) mühüm 
yer tuturdu. Etnoqrafik materiallar əsasında Azərbaycanda ağac nehrənin ortası xaşal və silindrik 
olmaqla, iki növü müəyyən edilmişdir. Xaşal nehrə, əsasən, Gəncəbasar və Naxçıvan bölgələrində, 
silindrik nehrə isə Qazax-Borçalı  və Böyük Qafqazın cənub və  cənub-şərq  ətəklərində geniş 
yayılmışdır. Şəki-Zaqatala bölgəsində o, çox vaxt «arxıd» adlanırdı. 
Yüngül və qaim ağac növlərindən hazırlanan nehrəni düzəltmək üçün yoğun ağac kötüyünün 
qabığını soyandan sonra hər iki başdan olmaqla, onun içini «əydi» adlanan xüsusi alətlə yonub 
çıxarırdılar. Sonra onun hər iki başına girdə qapaq düzəldib bərkidirdilər. Ağac nehrə «çatma» və ya 
«çatma ayağı» adlanan 3 ədəd haça ağacdan asılmaqla çalxanırdı. Bunun üçün çatmalar başbaşa 
çatılandan sonra nehrə sicim vasitəsilə onlardan asılır və içərisi ağartı ilə doldurulurdu. 
Ağacdan düzəldilmiş cürbəcür mücrü, qələmdan, sandıq, rəhil, beşik, ovşala qaşığı, qənddan 
və s. kimi məişət əşyaları, adətən zərif oyma nəqşlərlə bəzədilirdi. 
Keçmiş məişətdə işlənən ağac qablar arasında xəmir tabağı, hövsər tabağı, taxıl çanağı, qənd 
çanağı, çömçə, kəfkir, qaşıq, qənddan, həvəngdəstə xüsusi yer tuturdu. 
Xəmir tabağı böyük və kiçik ölçüdə düzəldilirdi. Böyük tabaqda un ələnib xəmir yoğrulur, 
şəkərçörəyi bişirmək üçün «iç» hazırlanırdı. Kiçik tabaqda şəkərbura hazırlamaq üçün qənd və 
badam döyülərdi. 
50
 
Hövsər müxtəlif formada hazırlanardı. Onda, əsasən, düyü, buğda, noxud, lobya və s. arıtlanıb 
hövsələnirdi. Bundan əlavə, hövsər tabağında təndir üstünə kündə daşınar, yaxud onun arxasında 
fətir kündəsi yastılanıb yayılardı.
51
 

---

 
192
Sarımsaqdöyən ölçü etibarilə masqura boyda olub  nisbətən qısa dəstəyə malik idi. Bir qayda 
olaraq, sarımsaq dənələlənib onun içərisinə tökülür və ağac dəstək vasitəsilə döyülürdü. Bu mənadə 
o, həvəngdəstəni xatırladırdı. 
Qənd çanağı kiçik ölçülü ağac qutudan ibarət idi. Onun  ortasındakı çıxıntının üzərində xüsusi 
qənd çəkici ilə  qənd sındırılırdı. Qənd çanağı formaca girdə  və dördkünc olmaqla, iki cür 
hazırlanırdı. Kəllə  qənd xüsusi qənd çəkici vasitəsi ilə iri qəlpələrə parçalandıqdan sonra tabağa 
tökülüb qənd çanağında xırda doğranırdı. 
Yaymakeş müxtəlif böyüklükdə  və formada düzəldilirdi. Tayqıç yuxayayan palıd ağacından 
xarrat çarxında bütöv halda yonulurdu. Yüngül olmaq üçün onun ayaq çıxıntısının içi yonulub 
çuxur hala salınırdı. Azərbaycanın bir sıra bölgələrində o, «ayaqlı» adı ilə tanınırdı. Yuxayayanın 
digər forması yenə  də palıddan yonulmaqla, alt hissədə özündən iki cüt qoşa ayağı olurdu. Buna 
Azərbaycanın bir sıra rayonlarında «dördayaq» deyilirdi. Yuxayayanın üçüncü növü «qurama» olub 
şam və ya cökə  ağacından hazırlanırdı. Onun taxta ayaqları paralel vəziyyətdə altına mıxlanıb 
bərkidilirdi. 
Üst səthi girdə və hamar olan yuxayayanların üzərində xəmir kündəsini yayıb doğramaqdan 
əlavə, həm də lavaş yayılıb yağlanırdı. Ondan, həmçinin, fətir, şora, qatlama, fəsəli kimi bişmişlərin 
hazırlanmasında da istifadə olunurdu. Adətən yaymakeş oxlov və ya vərdənə ilə dəst hazırlanırdı. 
Vərdənə, adətən, qalın xəmir yuxasının yayılmasında istifadə olunurdu.
52