AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Şimali Azərbaycan XIX əsrin  
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində 
 
139 
yaradılmışdı. Bununla yanaşı, azərbaycanlılara qarşı daha sərt 
ayrı-seçkilik həyata keçirilirdi. Çar Rusiyası gürcü torpaq 
sahiblərinin mülki və siyasi hüquqlarını tanıyaraq onları rus 
zadəganlarına bərabər tuturdu. Ancaq Azərbaycan xan və 
bəylərinin mülkiyyət hüququ yalnız 6 dekabr 1846-cı il qanunu 
ilə tanındı və onlar «ali müsəlman zümrəsi» adlandı. Siyasi cə-
hətdən hüquqsuzluq isə yenə davam edirdi. Rus və gürcü 
zadəganlarının siyasi hüquq və imtiyazları ali müsəlman 
zümrəsinə aid edilmədi. Belə siyasətin nəticəsində gürcü 
zədəganlarından Nakaşidze, Amilaxvari kimi adamlar 
Azərbaycanda qubernator vəzifəsini tuturdular. Azərbaycan xan 
və bəylərindən isə bir kimsə qubernatorluğa yüksələ bilməmiş, 
yalnız bir neçəsi qəza rəisi, barışıq hakimi kimi orta çeşidli 
dövlət vəzifəsi daşımışdı. 
Rusiyada kapitalizmin inkişafı milli ucqarlarda, o 
cümlədən Azərbaycanda da islahatlar keçirməyi tələb edirdi. 
Buna görə Azərbaycanda kəndli, məhkəmə,  şəhər və inzibati 
idarə sahəsində islahatlar keçirildi. Müstəmləkəçilik və milli 
ayrı-seçkilik siyasəti burada da özünü göstərdi. 
Ölkənin xammala olan ehtiyacını ödəmək məqsədilə çar 
hökuməti Zaqafqaziyada 1870-ci il may ayının 14-də aqrar 
islahatı keçirdi. Kəndlilərinin torpaq quruluşu haqqında olan bu 
«Əsasnamə» Zaqafqaziya quberniyasının Yelizavetpol, Bakı, 
İrəvan və qismən Tiflis quberniyaları ali müsəlman silkindən 
olan  şəxslərin, həmçinin erməni məliklərinin torpaqlarında 
sakin olan dövlət kəndlilərinə  şamil edilirdi. Lakin Rusiyadan 
fərqli olaraq Şimali Azərbaycanda dövlət kəndliyə pay 
torpağını satın alıb öz mülkiyyətinə keçirmək üçün maddi 
yardım – borc pul vermirdi, pay torpağını satın almağa məcbur 
edilmirdi. Torpağın satınalma qiyməti də Rusiyaya nisbətən 
yüksək müəyyənləşdirilmişdi. 
Milli müstəmləkəçilik siyasətinin nəticəsi olan bu fər-
manı  səciyyələndirən H.Baykara doğru olaraq yazırdı ki, 
III mühazirə 
 
 
140
köləlik rejiminin ləğv edilməsinə aid fərmanda bu hüquq rus və 
gürcü kəndlilərinə aid edilmiş, Azərbaycan kəndlisindən isə 
əsirgənmişdi. Çünki torpaq mülkiyyətinə sahib olan kəndli 
maddi və  mənəvi cəhətdən inkişaf edə bilərdi, öz mü-
qəddəratının sahibi olardı. Mədəni və siyasi hüquqlar əldə 
etməyə çalışardı. 
Siyasi bərabərsizlik özünü məhkəmə islahatında da 
göstərdi. 1864-cü il məhkəmə islahatı zamanı Qafqazda «andlı 
iclasçıların» iştirakı  nəzərdə tutulmurdu. Guya cinayət etmək 
Qafqaz xalqlarının təbiətindən irəli gəldiyi üçün andlı iclasçılar 
onları bağışlaya bilərdi. Mühakimə işinə yalnız rusca baxılırdı. 
Barışıq hakimlərinin dindirilmə zamanı arabir yerli dillərdən 
istifadə edilməsinə icazə verilməsi kəskinliklə pislənərək yasaq 
edilmişdi. 
Bələdiyyə sahəsində  də  vəziyyət yaxşı deyildi. Belə ki, 
1870-cı il qanunu üzrə «xaçpərəst olmayan» əhali Qafqaz şəhər 
idarələrinə yalnız «qlasnıların» yarıya qədərini seçə bilərdi. 
Xristian millətlərdən (rus, erməni, gürcü və s.) 499 kişinin 
səsvermə hüququ 2900 «xaçpərəst olmayan» kişinin səsvermə 
hüququna bərabər idi. Bu, Bakıda, Yelizavetpolda və başqa 
şəhər bələdiyyə idarələrində Azərbaycan xan, bəy, tacir və 
ziyalıların milli hüququnun kobud şəkildə pozulmasına səbəb 
olmuşdu. 
Müstəmləkə siyasəti  əsgəri xidmət məsələsində  də 
aparılırdı. Çar Rusiyası azərbaycanlı  gənclərə silahı etibar 
etmədiyi üçün onları orduya aparmırdı. Doğrudur, xan-bəy 
ailələrindən gənclər 1846-cı il qanunu üzrə çar əsgəri 
məktəblərində oxuduqdan sonra orduda zabit və general rüt-
bəsinə yüksələ bilərdi. Amma onlar barmaqla sayılacaq qədər 
az idilər. Məhz bu səbəbdən 1917-ci ildə gürcü, erməni, 
Volqaboyu tatarları rus nizami ordusunda hazırlıq keçmiş 
gənclərdən asanlıqla ordu hissələri yarada bilmişdilərsə, Qafqaz 
müsəlmanları üçün bu çox böyük çətinlik yaratmışdı. Hətta I 

Şimali Azərbaycan XIX əsrin  
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində 
 
141 
Dünya müharibəsi də bu sahədə  vəziyyəti dəyişmədi. Bu 
dövrdə azərbacyanlı  əhali orduya çağırılsa da onlardan yalnız 
arxa cəbhədəki işlərdə istifadə edilirdi.  
Çar hökumətinin Azərbaycanda müstəmləkəçilik siyasəti 
imperiyanın digər milli ucqarlarına nisbətən daha sərt idi. 
Özünün ruslaşdırma siyasətini gücləndirən çarizm 
Azərbaycan kəndlilərinin torpaqlarını  əllərindən zorla alaraq 
İran, Türkiyə  və Rusiyadan köçürülənlərə verirdi. Köçürmə 
mahiyyət etibarı ilə Azərbaycanda ruslara, xristianlara 
əksəriyyəti təmin etmək məqsədi daşıyırdı. C.Zeynaloğlu 
«Müxtəsər Azərbaycan tarixi» əsərində bu məsələdən bəhs 
edərkən doğru olaraq qeyd edir ki, «Azərbaycanda xristianlara 
əksəriyyəti təmin etmək və hüquq boylarında İran və Osmanlı 
dindaşları ilə Azərbaycanın təmasını yasaq etmək üçün buralara 
erməni, alman və daxili Rusiyadan xoxol, malakan deyilən rus 
kəndlilərini məskunlaşdırdığı kimi, mühacirəti asanlaşdırmaq 
üçün bir də mühacirətin müdriyyətini təsis etmişdi. Bütün bu 
təşkilatlar Azərbaycanı ruslaşdırmaq və xristianlara 
Azərbaycanda əksəriyyəti təmin eyləmək üçün edilmişdir». 
Bundan başqa, köçürmə siyasətinin arxasında Azərbay-
canın iqtisadi sərvətlərinə sahib olmaq istəyi dururdu. Qeyd edək 
ki, köçurmə siyasəti yalnız kəndlərdə deyil, şəhərlərdə  də 
sistemli  şəkildə aparılırdı. Bu cəhəti nəzərə alaraq M.Ə.Rə-
sulzadə doğru olaraq yazırdı ki, «Qafqaziyanın istilahı əsnasında 
tək bir rus əhalisi olmayan Şərqi Qafqaziyanın hal-hazırda 
nüfuzi-ümumiyyəsinin 10 faizi rusdur. Hələ şəhərlərin, bilxassə 
Bakının ruslaşdırılması  təci bir hadisədir. Bakı nüfuzunun 30 
faizi rusdur. Rus idarəsi türk Qafqaziyanın yalnız rüs ünsürünü 
deyil, erməni ünsürünü, dəxi qismən təkviyə etmişdir. Məsələn, 
Bakı xanlığında, erməni  əhalisi 3-5 ailəyə münhəsir ikən, hal-
hazırda erməni əhalisi miqdarca şəhərin üçüncü ünsürünü təşkil 
etməkdədir». 
Müstəmləkəçilik siyasətinin həyata keçirildiyi 
III mühazirə 
 
 
142
istiqamətlərdən biri mənəvi sahələri  əhatə edirdi. Bu 
istiqamətdəki zülm daha ağır idi. Hökumət ana dilli məktəblərin, 
qəzetlərin açılmasına icazə vermirdi. Çox böyük çətinliklə 
açılanlar isə  təqib edilirdi. Məsələn, jandarm görkəmli 
maarifpərvər İsmayıl bəy Qaspıralının «üsulu-cədid» məktəbləri 
üçün «Üsulu-sövt» (səs) ilə yazdığı  əlifba və qiraət kitabının 
Azərbaycana buraxılmasını qadağan etmişdir.  Əvəzində isə 
burada onun yerinə A.O.Çernyayevskinin eyni üsul ilə yazdığı 
«Vətən dili» qiraət kitabını yaymışdı. Yeni məktəblərdə ana dili 
məcburi fənn deyildi. Ona çox az saat verilirdi. Ana dili 
müəllimləri hüquqi baxımdan başqa müəllimlərlə  bərabər 
tutulmurdu. Ruhanilər və ruhani idarələri polis nəzarəti altında 
idilər. Ruhani olmaq üçün rus dilini bilmək tələb olunurdu. 
Məscidlərin tikilməsi də  nəzarət altına alınmışdı. Bakının 
Nikolayev küçəsində ikiqatlı uca minarəsi olan gözəl Cümə 
məscidinin tikilməsi yasaq edilmişdi. Səbəb isə o idi ki, yerli 
pravoslav keşişləri Rusiya sinoduna bildirmişdi ki, imperatorun 
adını daşıyan küçədə belə bir məscidin ucaldılması yaxındakı 
Aleksandr Nevsk kilsəsini kölgədə buraxacaq və «onlarda milli 
hisslərin» oyanmasına kömək edəcəkdir. Bu provoslav kilsəsi 
Azərbaycanın tarixi abidələrindən olan Şirvanşahlar sarayını 
söküb yerində kilsə tikdirmək istəyirdi. Çar məmurları 
Şirvanşahlar sarayını,  Şəkidəki Xan sarayını  və digər tarixi 
abidələrimizi anbarlara çevirmişdi. 
Rusiyanın ali təhsil ocaqlarında oxuyan gənclərin bilik və 
düşüncələri çar hökuməti tərəfindən hər vasitə ilə 
məhdudlaşdırılırdı. Məsələn, imperatorun ayrıca göstərişi ilə 
universitetlərdə  Şərq filologiyası üzrə oxuyan Transqafqazlı 
gənclərə «köməkçi fənlər» (Avropa dilləri, Ümumi ədəbiyyat 
tarixi, Rusiya tarixi və s.) əslində qadağan edilmişdi. 1850-ci 
ildə Qafqaz Təhsil Komitəsi azərbaycanlı Mahmud 
İsmayılovun nə üçün ingilis və fransız dillərini öyrənməsi 
barədə Kazan Universiteti rektorluğuna sorğu göndərmişdi. 

Şimali Azərbaycan XIX əsrin  
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində 
 
143 
Universitetinin cavabında bu gəncin yüksək göstəricilərlə 
oxuması, başqa dillərin «onun başlıca fənləri mənimsəməsinə 
qətiyyən maneçilik törətməməsi» bildirilirdi.  
Rusiya məhkumu olan müsəlmanların yaşadığı  ərazidə 
təhsilin təşkili ilə bağlı qatı qaraguhurçu «pedaqoji fikir» 
nümayəndəsi N.İ.İlminski Sinodun oberprokuroru K.P.Pobe-
donostsevə yazırdı: «təhsili elə qurmaq lazımdır ki, rusca bilik 
alan tatar tam bir heçlik olsun, rus dilində yazanda çoxlu 
səhvlər buraxsın, təkcə qubernatordan yox, ən sıravi dəftərxana 
məmurundan da qorxsun». 
İqtisadi sahədə müstəmləkəçilik siyasəti dözülməz həddə 
çatmışdı. Azərbaycanın sərvəti yabançıların  əlində idi. 
Azərbaycanlı burjuaziyaya qarşı ayrı-seçkilik siyasəti tətbiq 
olunduğu üçün qeyri-bərabər vəziyyətə salınmışdı və o bundan 
artıq cana doymuşdu. 
Hacı Zeynalabdin Tağıyev,  Şəmsi  Əsədullayev kimi 
böyük sənayeçilərlə çar hökuməti milli mənsubiyyətə görə mü-
qavilə bağlamırdı. Maraqlıdır ki, onlar nefti hökumətə daha 
ucuz satmaq istəməsinə baxmayaraq hökumət «Qafqaz və 
Merkuri», «Nobel qardaşları» kimi şirkətlərlə  işbirliyi 
yaratmağı üstün tuturdu. Belə siyasətin yeridilməsi nəticəsində 
hətta H.Z.Tağıyev böyük gəmiçilik  şirkətini öz rəqiblərinə 
satmağa məcbur olmuşdu. 
Beləliklə, Azərbaycandakı milli azadlıq hərəkatı çar 
Rusiyasının burada on illərlə apardığı sosial, mənəvi, iqtisadi 
siyasətin nəticəsindən doğmuşdur.  Şübhəsiz milli azadılq 
hərəkatının başlanmasına XIX yüzilin son rübündə Azərbayan 
türklərinin millət halına gəlməsi də  təsir göstərmişdi. «Türk 
milləti», «Azərbaycanlı türk» anlayışı da bu çağdan işlənməyə 
başlandı. Çar Rusiyası öz rəsmi sənədlərində Azərbacyan 
türklərini «müsəlman», «tatar» və s. adlarla qeyd edirdi. 
Hökumət millətin öz adını  səsləndirməsinə, dərk etməsinə  hər 
vasitə ilə mane olurdu. Ancaq artıq buz əriməyə başlayırdı. Bu 
III mühazirə 
 
 
144
cəhətdən M.Sultanovun «Kəşkül» qəzetinin 1891-ci il 22-ci 
sayındakı yazısı çox xarakterikdir. O, yazırdı ki, 
Transqafqaziyalı bir ziyalı müsəlman öz kimliyi barədə aydın 
düşünmür. «Millətin nədir?» sualına «müsəlmanam, həm də 
türkəm» cavabını verirdi. Ümummüsəlman mücadiləsi 
axınından çıxaraq ilk öncə türk, sonra müsəlman varlığını dərk 
etmək üçün hələ çox işlər görülməli idi. 
Dövrünün ziyalı  şəxslərindən olan, XVIII əsr 
Avropasının mütərəqqi ideyaları ilə yaxından tanış olan 
M.F.Axundov bütün türk və islam dünyasında ilk dəfə 
dramaturgiya məktəbi yaratmaqla milli mədəniyyətin 
təməllərindən  ən mühümü olan dil və  ədəbiyyata xidmət 
etmişdir. O, eyni zamanda yeni ideyaları dilə gətirməklə köhnə 
ictimai münasibətləri və  həyat tərzini tənqid edərək milli 
yüksəlişə mane olan təşkilatları baltalayır, yerlə yeksan edirdi. 
Ən vacibi də o idi ki, bu növ əbdəbiyyat həqiqətdə xalqa 
müraciət edir, geniş xalq kütlələrinin gözünü açırdı. Bu yolla o, 
teatr kimi yeni bir mədəni müəssisə yaratmış oldu. 
M.F.Axundov bunlarla da kifayətlənmirdi. Milli 
mədəniyyətin daha sürətlə yüksəlməsi və millətin daha tez 
irəliləməsi üçün ərəb hərflərini tənqid edərək yeni əlifba tərtib 
etmş  və bunu qəbul etdirmək üçün İstanbul və Tehrana qədər 
getmişdi. 
M.F.Axundovun ardıcılı olan Həsən bəy Zərdabi ali 
təhsilini bitirdikdən sonra Bakıya qayıdaraq min bir əziyyətlə 
1875-ci ilin iyulun 22-də bütün Rusiyada ilk türkcə  qəzeti – 
«Əkinçi»ni yaratdı. Avropa mənasında o ilk azərbaycanlı 
müəllim, Mirzə  Fətəlinin  əsərlərini səhnəyə qoyan ilk teatr 
yaradıcısı, ilk mütəhəyyir, ilk xeyriyyə cəmiyyətinin banisi və 
ilk ictimai xadim idi.  
Darvinin «Stagel for layt» düsturuna yüksək qiymət verən 
və onu – «yaşamaq üçün qovğa»nı «Zindəganlıq cəngi» - deyə 
tərcümə edən Həsən bəy bütün məqalələrində bunu təkrar 

Şimali Azərbaycan XIX əsrin  
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində 
 
145 
edərək millətimizin bu həyat mübarizəsində  məğlub olmaması 
üçün müasir mədəniyyətə yiyələnməsini, Avropa tərzində üsuli-
cədid metodu ilə  məktəblər açılmasını  təklif edirdi. O, yazırdı 
ki, «Avropa mədəniyyətini və maarif sistemini qəbul etməsək, 
qonşularımızın əsiri olaraq qalacaq və məhv olub gedəcəyik». 
H.Zərdabi Avropa maarif sisteminin və tərbiyə üsulunun, 
mədəniyyətinin ana dilində  mənimsənilməsini irəli sürən ilk 
mütəfəkkirimizdir. O, bir millətin yalnız ana dilində yaşayıb 
irəliləyə biləcəyinə inanırdı. Elmin məktəblərdə, hətta 
gimnaziyalarda ana dilində tədris olunmasını istəyən Həsən bəy 
millətə müasir məktəblər təsisini, müasir metodlarla müasir 
elmlər haqqında ana dilində kitablar və  əsərlər nəşrini təklif 
edirdi.  
Həsən bəy «Əkinçi»nin 16.11.1876-cı il tarixli sayında 
bir qədər də irəli gedərək türk dillərinin birləşdirilməsi fikrini 
irəli sürmüşdür. 
 Bundan başqa, o hürriyyət fikrini meydana ataraq yazırdı 
ki, qərbdə hürriyyət mövcud olduğu üçün mədəniyyət inkişaf 
etmişdir. Şərqdə isə məhz hürriyyət yoxdur. Həsən bəy ailədə, 
həyatda və siyasətdə qorxu və  əsarət rejiminin mövcud 
olmasından şikayət edərək uşağı atasının, qadını ərinin, nökəri 
ağasının, rəiyyəti padşahın  əsarətindən xilas etməyin tərəfdarı 
olduğunu göstərir və belə bir rejimə dözdüyümüzə heyrət 
edirdi. 
Həsən bəy «Əkinçi»də elm, bilik, maarif, mədəniyyət 
təbliğ edir və bunlara sahib olmağın zəruriliyini dönə-dönə 
qeyd edirdi. Qəzet yazırdı: «Bizim ilə zindəgənlıq cəngi edən 
millətlər elm təhsil edirlər. Ona binaən gərək biz də elm təhsil 
edək ki, onlara zindəgənlıq cəngində qalib olmasaq da, onların 
bərabərində dayanıb duraq, yoxsa dövlət və xoş güzəranlıq 
onların əlinə keçəcəkdir və biz mirür ilə zindəgənlıq cəngində 
məğlub olub tələf olacağıq». 
Onun elmə, təhsilə bu qədər  əhəmiyyət verməsi millətin 
III mühazirə 
 
 
146
gələcək tərəqqisinin yalnız bu yolla mümkün olması qənaəti ilə 
bağlı idi. Həsən bəyin fikrincə diriliyin və dirçəlişin  əsasında 
milli tərəqqi dayanırdı. 
Ümumiyyətlə, H.B.Zərdabinin irəli sürdüyü məsələnin 
kökündə millətin millət olaraq varlığını, brliyini yaratmaq 
məsələsi dayanırdı. Onun fikrincə, bunun üçün iki başlıca şərt 
vardır: dil birliyi və din birliyi. O yazırdı: «Bizim zəmanəmiz 
elm zamanıdır və elm təhsil etmək hər tayfaya vacibdir ki, 
zindəgənlıq davasında heç olmasa özünü saxlaya bilsin və belə 
elm təhsil etmək ilə  tərəqqi edib irəli gedən vaxtda hər tayfa 
gərək iki şeyi bərk saxlasın ki, bu şeylər hər tayfanın dirəkləri 
hesab olunurlar və onların tayfa olmağına səbəbdirlər. Bu 
şeylərin birisi dil və birisi din və məzhəbdir. Elə ki, bunlardan 
birisi əldən getdi, tayfanın beli sınan kimidir. İkisi də gedəndə, 
tayfa qeyri tayfalara qarışır, mirur ilə yox olur». 
Həsən bəy dil və din bərabərliyi yaradılmasında, elmin 
öyrənilməsində ana dilli demokratik mətbuatın, doğma dildə 
təhsil verən məktəblərin zəruriliyini xüsusi qeyd edirdi.  
Maarifçi və demokratik ideyaları təbliğ edən H.B.Zərdabi 
«Əkinçi» qəzetində fanatizm və mövhumat əleyihə etiraz səsini 
ucaldır, elm və  təhsilə qarşı  çıxan  şəriət xadimlərini kəskin 
tənqid edirdi.  
O, qeyd edirdi ki, din hər bir tayfanın («millətin») 
minillik mənəvi dünyasının qaynağıdır, buna görə də, millət ulu 
babalarının inanc və düşüncə varlığını da, bu varlığın yazılı 
qaynağı olan Müqəddəs kitabını da göz bəbəyi kimi qoruyub 
saxlamalıdır ki, yabançı dünyaların mənəvi basqını qarşısında 
özgələşməsin, dağılıb yox olmasın. Ancaq dinə bağlılıq heç 
vaxt mövhumat, nadanlıq ilə qovuşmamalı, ruhanilər isə siyasi 
dövlətçilik işlərinə qoşulmamalıdırlar.  Əks təqdirdə xalqın 
irəliləyişi yolunda böyük çətinliklər yarana bilərdi. O, daha 
sonra yazırdı: «Elə ki xəlifələrin yerində sultanlar, şahlar, 
xanlar  əyləşdi və xalqın ipi ruhanilərin  əlinə düşdü, hökumət 

Şimali Azərbaycan XIX əsrin  
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində 
 
147 
əhli öz nəfindən ötrü xalqı gözübağlı saxlamaq üçün 
məktəbxanalarda ancaq şəriət ədəblərin ya boş sözləri bir-birinə 
yapışdırıb ibarə ilə danışmağın dalına düşüb, xalqı yoxsul və 
sərgərdan edib, özləri keyf və  ləzzəti-dünyaya məşğul 
oldular…, məktəbxanalarda da mollalıq məsələlərini araya 
salıb, xalqı elm yolundan uzağa saldılar».  
H.B.Zərdabi milli mətbuata ana dilində yiyələnməyin 
vacibliyini qeyd edərək yazırdı ki «qəzet və jurnal oxumaq 
insanı dünyadan xəbərdar edir, öz dilini öyrədir». Bu səbəbdən 
o, «Əkinçi»nin dilinin mümkün qədər sadə, aydın və  təmiz 
olmasına çalışaraq yazırdı: «Dünyada xəlq olunan millətlər öz 
lisanlarına ana lisanı deyib ol lisan ilə…. insanlıq edirlər. 
Bunun üçün bir lisan bir millətin olanda və lisanın dəxi  əsası 
millət olduğundan bir kişiyə vacibdir ki, daim onun irəli 
getməsinə canın fəda etsin və millətin xidmətində bulunmayan 
kişiyə bir kəs yaxşı deməyəcəkdir». 
H.B.Zərdabinin gərgin  əməyi sayəsində  «Əkinçi» qəzeti 
çar Rusiyasında ictimai siyasi fəaliyyətin qadağan olunduğu 
dövrdə xalqımızın ictimai-siyasi, ədəbi-bədii, fəlsəfi-estetik 
ruporunu milli hərəkatın daşıyıcısına çevrilmişdir.  
Milli oyanışda «Əkinçi»nin fəaliyyəti və yeni Rusiya-
Türkiyə müharibəsi nəticəsində çar senzorları bu qəzeti 1877-ci 
ildə bağladılar. «Ancaq artıq  Əkinçi öz işini görmüş, onun 
səpini bolluca cücərti vermişdir». 
 H.B.Zərdabidən sonra Məhəmmədtağı Əlizadə, Məhbus 
Dərbəndi və başqaları yazılarında artıq «ittifaqi millət»–milli 
birlik fikrini ortaya atmışdılar. Əslində «Əkinçi»nin məqsədi də 
məhz bu idi. H.B.Zərdabinin məqsədini çarizm və onun 
əlaltıları olan ermənilər yaxşı anladıqları üçün ona qarşı 
mübarizəyə başladılar. Bu cəhətdən Tiflisdə Qriqor Arsurinin 
redaktorluğu ilə ermənicə «Mşak» qəzeti xüsusilə  fərqlənirdi. 
O, Həsən bəyi tənqid edərək yazırdı: «… Bizim zəmanədə elm 
oxumuş bir adamın xalqı  «İttihadi-islam» yoluna çağırması 
III mühazirə 
 
 
148
görün-məmiş bir işdir… Neçə yüzildir ki, islam ətrafında olan 
erməni, gürcü və qeyri tayfaları güc ilə islam edilib və indi siz 
bu qədər tayfaları ittihadi-islam ilə birləşdirmək istəyirsiniz… 
Yox qaytarın bizə ki, bizim zəmanə elm zəmanəsidir və biz elm 
istəyirik və elm təhsil etməyə qabiliyətimiz var - bizim 
qardaşlarımızı ki, keçmişdə onları  cəbrən islam eləmisiniz. 
Verin bizə bizim yerləri ki, keçmişdə onları güc ilə  zəbt 
etmisiniz və ondan sonra gedib ittihadi-islamı o səhralarda 
eləyin ki, orada islam bina olub və moğol tayfasını (bu tayfanı 
Avropa əhli biqabiliyyət hesab edir) birləşdirməyə səy edin».  
Görkəmli tarixçi alim S.Əliyarlı doğru olaraq yazır ki «… 
milli hərəkatımızın «Əkinçi» dövründə böyük iş görüldü. «Türk 
milləti» anlayışı ortaya gətirildi, bir millət olmaqla öz varlığını 
qoruyub inkişaf etdirmək üçün dilimizin və dinimizin 
qorunması, yeni tipli məktəbin və  mətbuatın yaradılması 
zərurəti düşünülmüş bir siyasi qayə, bir siyasi proqram kimi 
irəli sürüldü. Başlıcası isə bu istəklərin həyata keçirilməsi 
namına «milli birlik» yaratmağın gərəkli olması aydınlaşdı». 
«Əkinçi» qəzeti bağlandıqan sonra Azərbaycan ziyalıları 
ana dilli mətbuat uğrunda mübarizələrini da-yandırmadılar. 
1879-cu ilin yanvarında Səid  Əfəndi Ünsizadənin redaktorluğu 
ilə Tiflis şəhərində «Ziya» adlı  həftəlik qəzet nəşr olunmağa 
başlandı. Bu qəzet «Əkinçi»  ənənələrini davam etdirərək milli-
mədəni problemlərimizlə bağlı materiallar dərc edirdi. Qəzetdə 
həmçinin ölkə daxilində  və dünyada baş verən ictimai-siyasi 
hadisələrə də yer ayırılırdı. 
1882-ci ildə əvvəlcə Tiflisdə, sonra isə Şamaxıda 1884-cü 
ilə  qədər «Ziyayi-Qafqaziyyə» qəzeti nəşr olundu. Bu qəzetin 
səhiflərində N.Vəzirov, S.Ə.Şirvani və başqaları milli-mədəni 
problemlərimizlə bağlı yazılar dərc etdirirdi.  
1883-cü ildə Tiflisdə  Cəlal Ünsizadənin redaktorluğu ilə 
ana dilində «Kəşkül» adlı ilk juranlın nəşrinə başlandı. 1884-cü 
ilin martından qəzetə çevrilən «Kəşkül» müəyyən fasilələrlə 

Şimali Azərbaycan XIX əsrin  
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində 
 
149 
1891-ci ilədək nəşr edildi. «Əkinçi»nin ideya istiqamətini davam 
etdirən bu qəzetin səhifələrində H.B.Zərdabi, S.Ə.Şirvani, 
F.Köçərli, M.Şahtaxtlı, S.M.Qənizadə  və başqa ziyalılar tez-tez 
yazılarla çıxış edirdilər.  
Bu qəzetdə dövrün aktual ictimai-iqtisadi problemlərinə 
toxunulur, maarifçilik ideyaları yayılır, milli birlik ideyası 
təbliğ olunurdu. Burada dərc olunan məqalələrdə fanatizm, 
cəhalət və gerilik tənqid olunur, ana dili və  əlifba məsələsinə 
xüsusi diqqət yetirilirdi. 
1891-ci ildə «Kəşkül» qəzetinin nəşrinin dayandırılması 
ilə Azərbaycan ziyalıları milli mətbuatdan məhrum edilmiş 
oldu. Onlar öz əsərlərini Bakıda rus dilində  nəşr olunan 
«Kaspi», «Bakinskie izvestiya», «Baku» və başqa qəzetlərdə 
çap etdirməli oldular. 
1891-ci ildən 1903-cü ilədək Azərbaycanda ana dilində 
mətbuat olmamışdır. Lakin Azərbaycan ziyalıları ana dilli mətbuat 
uğründa bu illər ərzində daim mübarizə aparmış və bu məqsədlə 
dəfələrlə hökumətə müraciət etmişdilər. Lakin çar hakim dairələri 
bu məqsədlə verilən ərizələri müxtəlif bəhanələrlə rədd etmişdir. 
Bu çətinliklərə baxmayaraq Azərbaycan ziyalıları milli mətbuat 
uğrunda mübarizəni davam etdirir, çar hökumətinin 
müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı çıxırdılar.  
M.Şahtaxtlı  gərgin və uzun mübarizədən sonra 1903-cü 
ildə  «Şərqi-Rus» adlı ana dilli qəzetin nəşrinə nail oldu. Bu 
qəzet başlıca olaraq «Kaspi» və «Tərcüman»ın  ənənələrini 
davam etdirir, milli və dini ideyaların yayılmasına çalışırdı. 
Qəzetdə  dərc olunan «İslamiyyət və tatarlar», «İttihadi-islam, 
yaxud panislamizm» və başqa bu kimi məqalələr onun ideya 
istiqaməti haqqında müəyyən təsəvvür oyadır. 
Qeyd edək ki, H.B.Zərdabinin fikirlərinə  İsmayıl bəy 
Qaspıralının  əsərlərində  də rast gəlirik.  İ.Qaspıralı 1883-cü 
ildən 1917-ci ilin oktyabrına qədər nəşr etdirdiyi «Tərcüman» 
qəzetində  və digər  əsərlərində bütün türkləri bir küll halında 
III mühazirə 
 
 
150
götürür, onları ortaq və  təmiz bir dil ətrafında birləşdirmək 
istəyirdi. Buna görə o, «Tərcüman»ı bütün türklərin anlaya 
biləcəyi ortaq və  təmiz türkcə  nəşr etdirirdi. O da Həsən bəy 
kimi «millətə öz dilində elm vermək, Avropa elmlərini, 
maarifini, sənət və sənayesini iqtibas» etdirməkdən bəhs edirdi. 
O yazırdı ki, bunun üçün millətin uşaqlarını oxutmaq, sürətli, 
asan, müasir elmlər ruhunda oxutmaq lazımdır. Yusif 
Akçuroğlunun çox doğru olaraq yazdığı kimi, məhz bu 
ideyalardan bütün şimal türklüyünə yayılan «üsuli-cədid» 
məktəbi doğdu. 
İsmayıl bəy hələ 1881-ci ildə rusca nəşr etdirdiyi «Rusiya 
müsəlmanları» adlı  əsərində göstərirdi ki, «Asiya və Avropanın 
bir qismində sakin böyük bir millət – türk-tatar milləti var. Bu 
millət dağınıq, parça-parça, zəif, digər millətlərə nisbətən elm və 
mərifətcə, sərvət və  mədəniyyətcə çox geridə qalmışdır. Belə 
davam edərsə,  əbədi mübarizə qanununa uyğun olaraq məhv 
olacaq, başqa millətlər tərəfindən udulacaqdır». 
Mirzə Baba Məmmədzadənin göstərdiyi kimi, «bu surətlə 
İsmayıl bəydə  də  Həsən bəy Zərdabidə gördüyümüz 
qərbliləşmək fikriylə yanaşı bir də ümumi, ancaq mədəni 
türklük görürük». İ.Qaspiralının əsas şüarlarından biri də «İşdə, 
əməldə  və fikirdə birlik idi». Son-ralar görkəmli Azərbaycan 
mütəfəkkiri  Əli bəy Hüseynzadə  tərəfindən «türkləşmək, 
islamlaşmaq və avropalaşmaq»  şəklinə salınaraq bir prinsip 
halına gətirilən, «Müsavat» partiyasının başlıca  şüarını, 
Azərbaycan milli bayrağının əsasını təşkil etməyə başlayan bu 
ideya özündən əvvəlki mədəni millətçiliyin bir ifadəsi idi. 
Hələ 1904-cü ildə Misirdə  çıxan «Türk» qəzetində türk 
birliyi, hətta panturanizm ideyasını ortaya atan Əli bəy 1905-ci 
ildə Bakıda nəşrə başlayan «Həyat» qəzetində çap etdirdiyi 
«Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?», «Bizə hansı elmlər 
lazımdır?», «Yazımız, dilimiz, birinci ilimiz» adlı yazılarında 
türk millətinin irq və dil etibarilə bir millət olduğunu, bir