AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti
Yüklə 2,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Şimali Azərbaycan 1905-1914-cü illərdə 163 zyankonun sədrliyi ilə açıldı. Azərbaycan əhalisindən Məmməd Yusif Cəfərov nümayəndə seçilmişdi. Yenidən 7 nəfərdən ibarət müsəlman fraksiyası yaradıldı. Fraksiya həm maddi, həm də mənəvi baxımdan ağır vəziyyətdə idi. Bu haqda M.Y.Cəfərov danışırdı. Əksəriyyət deputatların, xüsusilə sağların fraksiyaya münasibəti olduqca təkəbbürlü idi, onları heç kəs dinləmirdi, müsəlmanlara hüquqların verilməsi ilə bağlı məsələ qaldırılanda çıxış edənə maneçilik törədilirdi. Bu cür münasibətlə demək olar ki, bütün müsəlman deputatları rastlaşırdı. Fraksiyanın IV Dövlət Dumasında fəaliyyəti qəzet səhifələrində işıqlandırılırdı. Bu vaxt Peterburqda olan C.Hacı- bəyov yazırdı ki, müsəlman fraksiyası cəmiyyət tərəfindən diqqətsiz və müdafiəsiz buraxılıb. M.Y.Cəfərov Peterburqda oxuyan azərbaycanlı tələbələrlə görüşür, həmçinin Azərbaycanı gəzir, əhalinin sosial problemləri ilə daha yaxından tanış olurdu. M.Y.Cəfərov öz çıxışlarında çarizmin əyalətlərdə yerli əhalini sıxışdırmaqla rus elementini gücləndirmək məqsədilə köçürmə siyasətinə mənfi münasibət bildirirdi. Müsəlmanlara aid mövcud hüquqi məhdudiyyətlərin ləğvi uğrunda çalışır, 3 iyun seçki aktının dəyişdirilməsini tələb edir, müsəlmanların Dumada məhdud şəkildə təmsil olunmasının əleyhinə olan çıxışlar edirdi. IV Dövlət Dumasında dövlətə müxalifət qüvvətləndi. 1915-ci ilin avqustunda «Mütərəqqi blok» yaradıldı (bloka 422 deputatdan 236-sı daxil oldu). Sədr M.B.Rodzyanko seçildi. M.Y.Cəfərovun bloka daxil olmaq haqqında bəyanatı qəbul edilmədi. Onlar bunu sədrlik edən K.Tevkelevin sessiyanın açılışına gəlməməsi, müsəlman fraksiyasının proqramının olmaması ilə izah edirdilər. Hətta M.Y.Cəfərov fraksiyanın müsəlmanlara aid hüquqi, IV mühazirə 164 dini və milli məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması və Türküstanla Qazaxıstana aid hüquqi qanunun dəyişdirilməsi haqqında tələblərini elan etdikdə belə, «Mütərəqqi blok»un təmsilçiləri A.F.Kerenskinin təşəbbüsü ilə müsəlman deputatları bloka qəbul etməkdən imtina etdilər (hərbi əməliyyatlar bəhanəsi ilə). Bu həm də hakimiyyəti dəyişdirmək üçün bloka lazım olan 2/3 hissə səs çoxluğunun blok tərəfindən artıq toplanması ilə izah edilirdi. Beləliklə, Azərbaycanın yuxarı sosial zümrəsinin nüma- yəndələrinin Rusiyanın Dövlət Dumasındakı fəaliyyəti, onların iclaslardakı çıxışları, komissiyaların işində iştirakı, həmçinin Azərbaycan burjuaziyası ideoloqlarının qəzet səhifələrindəki çıxışları onu göstərir ki, onlar öz tələbləri ilə çarizmin müstəmləkə siyasətinin əleyhinə çıxış edirdilər. Onlar bütün ümidlərini Rusiyada mövcud olan dövlət quruluşu çərçivəsində islahatlar aparılmasına bağlamışdılar. 3. Azərbaycan xalqının milli hərəkatının ikinci mərhələsinin başlanması. 1905-1906-cı illərdə erməni-Azərbaycan münaqişəsi XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasında baş verən iqtisadi böhran, siyasi və sosial proseslər onun müstəmləkələrinə də təsir göstərirdi. Onlar Azərbaycandan da yan keçməmişdi və burada Azərbaycanda milli hərəkatın ikinci mərhələsinin başlanmasına təkan verən gərgin hadisələr baş verirdi. 1875-ci ildə «Əkinçi» qəzetinin nəşri ilə başlanmış Azərbaycan milli hərəkatının birinci mərhələsi maarifçilik və milli-mədəni dirçəlişin inkişaf mərhələsi idi. Milli mədəniyyətin zəngin ənənələrini inkişaf etdirən görkəmli azərbaycanlılar – M.F.Axundov, H.B.Zərdabi, C.Məmmədqu- luzadə, M.Ə.Sabir, Ü.Hacıbəyov və başqaları onu keyfiyyətcə yeni səviyyəyə qaldırdılar. Onlar xalqın milli-azadlıq Şimali Azərbaycan 1905-1914-cü illərdə 165 niyyətlərini əks etdirirdilər. Eyni zamanda dünya mədəniy- yətinin dərk edilməsi prosesi baş verirdi. 1905-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda 1905-1907-ci illər Rusiya inqilabının təkan verdiyi milli hərəkatın təşəkkül tapması və yüksəlməsi mərhələsi başlayır. Azərbaycan xalqının birləşməsi və milli şüurunun inkişafında ermənilər və azərbaycanlılar arasındakı münaqişə böyük rola malik idi. Azərbaycanda çoxmillətli burjuaziyanın mövcudluğu və iqtisadi, siyasi sahələrdə nüfuz qazanılması uğrunda mübarizə ona gətirib çıxarırdı ki, milli əsarətə qarşı mübarizə çox zaman öz yerini müxtəlif millətlərə mənsub burjuaziya nümayəndələri arasında, xüsusilə milli Azərbaycan və yalançı erməni burjuaziyası arasında mübarizəyə çevirdi. O dövrdə erməni burjuaziyası güclü siyasi fəaliyyətə başlamışdı. Hələ 1887-ci ildə Cenevrədə erməni millətçi partiyası «Hnçak» (Zəng) yaranmışdı. Sonra, 1890-cı ildə Tiflisdə sosial-demokrat roluna iddia edən və dənizdən-dənizə «Böyük Ermənistan» yaratmağı qarşısına məqsəd qoyan «Daşnaksütun» (İttifaq) meydana çıxmışdı. Bu millətçi erməni partiyalarının: «Qnçak»ın 1892-ci ildən, «Daşnaksütun»un isə 1903-cü ildən Bakıda da şöbələri var idi. Bu dövrdə azərbaycanlıların milli partiyası yox idi. XIX əsrin sonunda Osmanlı imperiyasından erməni əhalisi Azərbaycana axışıb gəlirdi. Bu, 90-cı illərdə Osmanlı imperiyasında ermənilərin antitürk çıxışlarının yatırılması ilə əlaqədar baş verirdi. Erməni əhalisinin böyük hissəsi İrəvan, Bakı və Elizavetpol (Gəncə) quberniyalarında yerləşdirildi. XIX əsrin sonlarında Cənubi Qafqazda ermənilərin sayı 900 min nəfər (1828-1829-cu və sonrakı illər miqrasiyasından sonra), 1908-ci ildə isə 1,3 milyon nəfər idi. Azərbaycan və Gürcüstan ərazilərinin bir hissəsinə iddialı olan ermənilər Cənubi Qafqazda güclü fəaliyyətə başladılar. Türkiyədən olan qaçqınlar üçün Bakının kənarında xüsusi qəsəbə (Ermənikənd) IV mühazirə 166 salındı və şəhər öz torpaqlarının bir qismini güzəştli şərtlərlə ermənilərə verdi. Və yalnız iki il sonra Bakıda kasıb müsəlmanlar üçün də belə bir qəsəbənin tikilməsi məsələsi qaldırıldı. Hətta o zaman Bakıya gəlmiş rus məmuru öz təəssüratını «Neft Kaliforniyasında» məqaləsində təsvir edərkən yazırdı ki, ermənilər «siyasi sayıqlamalara uyublar və öz dövlətlərinin nəinki bütün Qafqazda, hətta cənubi Rusiyanın bir hissəsində, Rostov-Donda da görürlər». Beləliklə, 1905-ci ilin fevralında Bakıda başlamış erməni –müsəlman münaqişəsinin kökləri hələ XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində nəzərə çarpırdı. 1905-ci ilin əvvəlində, rus inqilabının başlanması ilə bu münaqişə daha da kəskinləşdi. Rusiya imperiyasının əyalətlərində milli-azadlıq və inqilabi hərəkatı başlanan kimi, çarizm onların qarşısını almaq məqsədilə milli münaqişələri qızışdırır, bir xalqı o birinin üstünə salmaqla qədim, sınaqdan çıxmış prinsip olan Divede et impera! (Parçala və hökm sür) siyasətindən istifadə edirdi. 1905-1906 və 1918-1920-ci illərdə də belə olmuşdu. Milli ayrı-seçkilik və Azərbaycan xalqına qarşı düş- mənçilik duyğularının qızışdırılmasında Bakıda və Azərbaycanın digər rayonlarında təşkilatları olan erməni milli partiyaları, xüsusilə «Daşnaksütun» mühüm rol oynayırdı. 1904-cü ildə, «Daşnaksütun»un Vyanada keçirilən III qurultayında partiyainın Əsgəri Nizamnaməsi qəbul edildi ki, bu nizamnamə əslində həmin partiyanı orta əsrlərin hərbi ordeni kimi bir təşkilata çevirdi. «Daşnaksütun» erməni-Azər- baycan münaqişəsində məsum rol oynayırdı. İqtisadi amil də mühüm səbəblərdən biri idi. Məsələ burasında idi ki, Bakının həm sənayesində, həm də ticarətində ermənilər aparıcı mövqe tutmağa can atırdılar, bu isə öz növbəsində yerli azərbaycanlı əhalinin maraqlarını sıxışdırır və onları Rusiyanın xüsusi himayəsində olan ermənilərdən iqtisadi asılılıq vəziyyətinə salırdı. Ermənilər isə müsəlmanları vəhşi və fanatik xalq kimi Şimali Azərbaycan 1905-1914-cü illərdə 167 qələmə verməklə rus hökumətinin müsəlmanlara inamını zəiflədirdilər. Bu, ermənilərlə sülh şəraitində yaşamağa çalışan azərbaycanlıların narazılığına səbəb olurdu. Beləliklə, 1905-ci ilin başlanğıcında vəziyyət son dərəcə gərginləşmişdi. İstənilən anda milli və siyasi partlayış baş verə bilərdi. Fevralın 6-da Bakının mərkəzində erməni mauzerçiləri tərəfindən Sabunçu sakini Ağarza Babayevin öldürülməsi belə partlayış detonatoru rolunu oynadı. Bundan az əvvəl 1905-ci il yanvarın 12-də azərbaycanlı məhbusu (Balağa Məmmədrza oğlu) istintaqa aparan erməni konvoyu onu yolda öldürdü. Bu hadisələr vəziyyəti son həddə qədər gərginləşdirdi, şəhərdə atışma başladı. Polis və ordu fəaliyyətsiz idilər. Qətillər, qarətlər üç gün davam etdi. Senator Kuzminskinin məlumatına əsasən nəticədə 262 nəfər həlak oldu. Münaqişə Cənubi Qafqazın digər ərazilərinə də keçdi: İrəvan (20-21 fevral), Naxçıvan (may), Şuşa (iyun), Gəncə (15-18 noyabr), Tiflis (21 noyabr), Qazax (sentyabr), sonra yenə Bakı (avqust). Bu hadisələr haqqında məlumatlar Amerika alimi Tadeuş Svyatoxovskinin kitabında verilir. Natamam məlumatlara əsasən bu hadisələr nəticəsində 158 azərbaycanlı və 128 erməni kəndi qarət edilib yandırılmışdı. Mənbələrdə ölənlərin sayı 3 mindən 10 minədək göstərilir. T.Svyatoxovski qeyd edir ki, «öldürülmüş azərbaycanlıların sayı ermənilərin sayından çox idi». Münaqişə qurbanı olan azərbaycanlıların dəqiq sayını hesablamaq çətin idi, çünki müsəlmanlar öldürülənlərlə bağlı hər şeyi gizlədir, ölülərini o saat dəfn edirdilər. Bir çox müəlliflər belə hesab edir ki, «müsəlmanlar ermənilərdən çox zülm çəkmişdilər». Azərbaycanlılar zərər çəkmiş tərəf oldular, çünki özlərinin çoxdan hazırlanan işlərini həyata keçirmək üzrə işi var qüvvələri ilə həyata keçirən yaxşı təşkil olunmuş erməni xumblarına (dəstələrinə) lazımi müqavimət göstərə bilmədilər. Lakin dünya mətbuatında bu hadisələr guya vəhşi və fanatik müsəlmanların əzdiyi xristian ermənilərə münasibətdə rəğbət IV mühazirə 168 göstərməklə işıqlandırılırdı. Lakin hətta Amerikanın erməni icması da öz nəşrlərində təsdiq edirdi ki, İrəvan və Eçmiədzində əsas zərər çəkənlər azərbaycanlılar olmuşdur. Yerli hakimiyyət və hökumət qanlı toqquşmalar zamanı nəinki köməksizlik, həmçinin həm ermənilərə, həm də azərbaycalılara qarşı fitnəkar mərhəmətlilik nümayiş etdirirdi. Məsələn, Bakıda, general-qubernator knyaz Nakaşidze azərbaycanlılara qarşı mərhəmətlilik göstərirdi, elə buna görə də «Daşnaksütun»un Bakı komitəsi tərəfindən ona ölüm hökmü kəsilmişdi. 1905-ci ilin mayında hökm yerinə yetirildi: Nakaşidze qubernatorun ekipajına bomba atmış erməni terrorçularının əliylə öldürüldü. Şuşada isə general-qubernator Qoloşapov erməniləri müdafiə etdiyinə görə azərbaycanlılar tərəfindən ölümə məhkum edilmişdi. Erməni-Azərbaycan münaqişəsi göstərdi ki, ermənilər yaxşı hazırlanmış, əvvəlcədən silahlanmışdılar, Rusiyadan, Qərbi Avropadan və İrandan kömək alırdılar. Erməni-daşnak təcavüzkarlarının silahlanmasında erməni milyonerləri Mantaşev, Saturov, Adamov və başqaları böyük rol oynadı. Azərbaycanlı əhali köməkdən və müdafiədən məhrum idi, silahı yox idi və gözlənilmədən hücumlara məruz qalmışdı, bu səbəbdən də yaxşı təşkil olunmuş daşnak ordusuna ciddi müqavimət göstərə bilmirdi. Azərbaycanlılar təşkilatlanma- mışdılar və ermənilərin hücumlarına ayrı-ayrılıqda cavab verirdilər. Azərbaycanlılar uzun müddət erməni millətçilərinin başlıca məqsədlərini başa düşmür və dərk etmirdilər. Silahsız azərbaycanlı əhalisi hökumətə ümid bəsləyirdi. Hökumət isə ermənilərə çox zaman yaxşı münasibət bəsləyirdi. Çar hökuməti və daşnaklar arasındakı əməkdaşlıq hamıya məlum idi. Hətta Rusiya hökumətinin baş naziri P.A.Stolıpin Qafqaz canişini Vorontsov-Daşkova ermənilərə mehriban münasibətinə görə tənə edirdi. Beləliklə, erməni-Azərbaycan münaqişəsi nəticəsində müsəlmanların həmrəyliyi zərurəti yarandı. Bu isə Şimali Azərbaycan 1905-1914-cü illərdə 169 azərbaycanlıların birləşməsi və onların fəaliyyətini əlaqələndirən, daşnaklara qarşı durmağa qabil olan partiyaların yaranmasına səbəb oldu. 4.Azərbaycanda siyasi partiyaların və ictimai hərəkatların yaranması Rus-erməni birliyi simasında qorxulu bir təhlükəyə qarşı dura bilmək üçün Azərbacanda «Difai» adı ilə tanınan gizli siyasi təşkilat yaradıldı. «Difai» Azərbaycan dilində «Dəf etmək»-«Qarşısını almaq» mənasını verir. Lakin bir çox tədqiqatçılar, o cümlədən T.Svyatoxovski, İ.Bağırova onun adını «Müdafiə» kimi tərcümə edirlər. Lakin erməni daşnakların hücumlarını dəf etmək, azərbaycanlıları qorumaq- bunların böyük bir fərqi yoxdur. «Difai»nin yaranma tarixi ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur: T.Svyatoxovski, M.Məmmədzadə, A.Balayev və başqaları partiyanın 1905-ci ildə, İ.Bağırova, X.Məmmədov, S.Süleymanova isə 1906-cı ildə yarandığını göstərirlər. «Difai»nin 1905-ci ildəki fəaliyyətini göstərən arxiv materialları yoxdur. Deməli partiya 1906-cı ildə yaradılmışdı. Məhz həmin dövrdə Şuşada və bütün Qarabağda, Naxçıvan və İrəvanda daşnak silahlı dəstələri- xumbların hücumu nəticəsində azərbaycanlı əhalinin çox hissəsi ziyan çəkmişdi. Bəzi Azərbaycan kəndlərində: Karxana, Soldaş və Mehirlidə əhali tamamilə qılıncdan keçirilmişdi, Malıbəyli və Xankəndi kəndlərində isə qan tökülməsinin qarşısını almalı olan rus kazaklarının gözləri qarşısında bütün azərbaycanlı qadın və uşaqlar doğranmışdı. 1906-cı ilin avqustunda Əhməd bəy Ağayev Şuşaya gəldi və şəhərin tanınmış, hörmətli adamlarının iştirakı ilə bir yığıncaq keçirdi. Əhməd bəy Ağayevin təşəbbüsü ilə «Difai» partiyası yaradıldı. Partiyanın mərkəzi komitəsi Bakıda yerləşirdi. Onun tərkibinə Əhməd bəy Ağayevin özü, Qarabəy Qarabəyov, Məmməd IV mühazirə 170 Həsən Hacinski, İsabəy Aşurbəyov, Behbud Cavanşir və Niftalı bəy Behbudov daxil idilər. Mərkəzi Komitənin üzvlərindən bir qismi (Ə.Ağayev, Q.Qarabəyov, Aşurbəyov, M.Hacinski) eyni zamanda sosial-demokrat təşkilat olan «Hümmət»ə daxil idilər. «Difai»nin demək olar ki, Azərbaycanın bütün qəzalarında: Şuşada, Gəncədə, Zəngəzurda, Ağdamda, Bərdədə, Yevlaxda, Qaryagin və Cavanşirdə komitələri mövcud idi. Demək olar ki, hər bir komitənin özünün silahlı drujinaları var idi. Ən böyük döyüş drujinası Şuşada idi. Onun tərkibinə 400 nəfər daxil idi. Digər drujinalarda nisbətən az (50 nəfərdən 100 nəfərədək) adam var idi. 1907-ci ilin martında Gəncədə Cənubi və Şimali Qafqaz və Krım müsəlmanlarının qurultayı oldu. Orada difaiçilər də fəal iştirak etdilər. Yaradılmış Zaqafqaziya Müsəlman İttifaqının sədri vəzifəsinə keçmiş Dövlət Dumasının üzvü İsmayıl bəy Ziyadxanov seçildi. Qurultayda həm də Maku xanları və Krım tatarlarının lideri İsmayıl bəy Kasprinski iştirak edirdilər. Qurultay iştirakçıları daşnaklardan nümunə götürərək, terror yolu ilə Rusiya hökumətindən güzəştlər tələb etməyi qərara aldılar, çünki onlar erməni daşnaklarını azərbaycanlıların üstünə qısqırdan çar hökumətini millətlərarası münaqişənin əsas günahkarı hesab edirdilər. «Difai»nin sosial bazası müxtəlif idi: ziyalılar, tacirlər, ruhanilər, kəndlilər. Hətta «Difai»nin ən qüvvətli Gəncə təşkilatlarından birinin sədri Axund-Molla Məhəmməd Pişnamazzadə (Yelizavetpol kişi gimnaziyasının şəriət müəllimi) idi. Şuşa komitəsinə doktor Kərimbəy Mehmandarov, Ağdam komitəsinə əsasən Vladiqafqazda yaşayan Xasay Xan Usmiyev, o olmadığı vaxtlarda Zülfüqar bəy Haqverdiyev başçılıq edirdi. «Difai» «Daşnaksütun»a qarşı döyüş təşkilatı kimi yaransa da, öz fəaliyyətində digər məqsəd və vəzifələri də nəzərdə tuturdu. Bunlar partiyanın Əhməd bəy Ağayev tərəfindən nəşr edilən «İrşad» qəzetində çap edilmiş proqramında əks olunmuşdu. Şimali Azərbaycan 1905-1914-cü illərdə 171 Məsələn, partiyanın mühüm vəzifələrindən biri kimi xalqa təhsil vermək, savadsız kütlələri maarifləndirmək işi göstərilirdi. Eyni zamanda, «Difai» öz məqsədlərinə çatmaq üçün qanunsuzluğa yol verən və erməniləri müdafiə edən hökumət məmurlarına qarşı mübarizənin terrorçu metodlarından istifadə etməli olurdu. «Difai»nin proqramında deyilirdi ki, «Difai» ermənilərin milli torpaqlarımıza yiyələnərək, xarabalıqlarımız üzərində öz məskənlərini salmalarına icazə verməyəcək. Bunun qarşısını almaqdan ötrü difaiçilər terror aktları həyata keçirirdilər: məsələn, azərbaycanlı əhaliyə qarşı xüsusi qəddarlığı ilə seçilən, Azərbaycan kəndlərinin talan edilməsinə icazə verən, hətta bu işdə iştirak edən Şuşanın general-qubernatoru Qoloşapov və onun dəftərxanasının müdiri Kleşinski, həmçinin Naxçıvan uezdinin naçalniki Engel öldürülmüşdü. «Difai»nin proqramının aqrar hissəsində elan edilirdi ki, torpaqlar zəhmətkeşlərə məxsus olmalıdır. Gördüyümüz kimi, partiyanın sosial ideyaları da var idi. Son nəticədə partiya belə hesab edirdi ki, onun məqsədi – Qafqaz xalqlarının xoşbəxtliyinə nail olmaq və onlar arasında qardaşlıq münasibətlərini bərqərar etməkdir. 1909-cü ilə qədər (Əhməd bəy Ağayevin Türkiyəyə mühacirətinə qədər) «Difai» Azərbay- can xalqının müdafiəsi və qüvvələrinin birləşdirilməsi işində ciddi rol oynayırdı. Çar hakimiyyəti difaiçilərə qarşı repressiya tətbiq edirdi, partiyanın yerli komitələrinin çoxu dağıdılmış, üzvləri həbs edilib, sürgün olunmuşdu. Lakin «Difai»nin fəaliyyəti bəzi mənbələrin fikrincə 1912-ci ilə, digərlərinə görə 1917-ci ilə qədər davam etmişdi. Sonralar bir çox difaiçilər 1911-ci ildə yaradılmış «Müsavat» partiyasına daxil oldular. 1905-ci ildə Gəncədə «Qeyrət» partiyası yaradıldı. O, «tatar sosial-federalçı inqilabçıların partiyası» adlanır, muxtariyyət və Rusiyanın federativ quruluşu ideyasını irəli sü- IV mühazirə 172 rürdü. Partiyaya Ələkbər bəy Rəfibəyov (hüquqşünas), A.Xas- məmmədov (mülkədar, Yelizavetpol dairə məhkəməsində andlı iclasçı, Xəlil bəy Xasməmmədovun qardaşı) və Rüstəmbəyov başçılıq edirdilər. Bəzi mənbələr göstərir ki, «Qeyrət»in rəhbərliyinə Nəsibbəy Yusifbəyli də daxil idi. Partiyanın əsas məqsədi «Qafqazın müsəlman əhalisinin çoxluq təşkil etdiyi rayonlarının muxtariyyəti ilə ayrılması» idi. Partyianın fəaliyyəti 1908-ci ilə qədər davam etmişdi, lakin bəzi mənbələr qeyd edir ki, onun fəaliyyəti 1912-ci ildə də nəzərə çarpırdı. 1907-ci ilin mayında daha bir milli partiya – «Müdafiə» yarandı. O, Tiflisdə və Elizavetpol quberniyasının qərbində, Qazaxda və Borçalıda fəaliyyət göstərirdi. Partiyanın yaradılmasında İbrahim bəy Vəkilov, Ağabəy Qiyasbəyov (milis praporşiki, müflisləşmiş bəy), Hacı Kərim Sanıyev (Dağkəsəmən məktəbinin müəllimi) və başqaları iştirak etmişdilər. Partiyanın fəxri rəhbəri I Dövlət Dumasının deputatı İsmayılxan Ziyadxanov idi. Bir çox tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, «Müdafiə» sırf bəy partiyası idi. Lakin onun tərkibinə ziyalılar da daxil idilər. Partiyanın müraciətində deyilirdi ki, o, «Difai» partiyasının proqramı ilə işləyəcək və müsəlmanların bütün ictimai işlərinə müdaxilə edəcəkdir. «Müdafiə» mülkədar torpaqlarının kəndlilər arasında bölüşdürülməsi, müsəlmanlar arasında ictimai birliklərin yaradılması, onların maarif və mədəniyyətinin qayğısına qalmaq kimi fikirlər irəli sürürdü. «Müdafiə» 1908-ci ilə qədər mövcud oldu. Azərbaycanda milli hərəkatın rəhbəri olmuş milli-de- mokratik «Müsavat» (Bərabərlik) partiyası 1911-ci ildə yaradılmışdı. Onun baniləri Məmməd Əli Rəsulzadə (Məmməd Əmin Rəsulzadənin əmisi oğlu), hümmətçilər Abasqulu Kazımzadə, Tağı Nağı oğlu, Kərbəlayi Vəli Mikayıl oğlu, Qu- lamrza Şərifzadə, Səid Musəvi, Yusif Ziya və başqaları idilər. Partiyanın ideya rəhbəri olan Məmməd Əmin Rəsulzadə özü bu Şimali Azərbaycan 1905-1914-cü illərdə 173 zaman siyasi mühacirətdə idi. Partiya qeyri-leqal idi və 1917-ci ilin fevralına qədər gizli, ciddi məxfilik şəraitində işləmişdi. Partiyanın sıralarına ziyalılar, fəhlələr, tacirlər, kəndlilər, xırda burjuaziya, kontor xidmətçiləri daxil idilər. «Müsavat»ın ilk proqramı 1912-ci ildə qəbul edilərək, kitabça şəklində çap olunmuşdu. Belə hesab edilir ki, onu Məmməd Əmin Rəsulzadə hazırlamışdı. Bu proqram, əsasən islami xarakter daşıyırdı, yəni millətlər arasında fərq qoymadan bütün müsəlman xalqlarının birləşməsi, müstəqillik uğrunda mübarizə aparan müsəlman ölkələrinə maddi və mənəvi kömək göstərilməsi və s. kimi vəzifələr irəli sürürdü. Lakin müsavatçıları panislamçı adlandırmaq da doğru olmazdı. Partiyanın Mərkəzi Komitəsi Bakıda yerləşirdi və nahiyələrdə öz bölmələrinə malik idi. Bu bölmələrə də onlara tabe olan özəklər daxil idi. Proqrama uyğun olaraq, ildə bir dəfə MK öz işi haqqında konfransda hesabat verirdi. «Müsavat»ın 1917-ci ilə qədərki fəaliyyəti haqqında material olduqca azdır, çünki həmin dövrdə partiya ciddi məxfilik şəraitində fəaliyyət göstərirdi. Yalnız o məlumdur ki, 1912-ci ildə o, Balkan müharibəsi ilə əlaqədar intibahnamə (gizli vərəqə) buraxmışdı. Həmin vərəqədə Avropa ölkələri tərəfindən sıxışdırılan Osmanlılar müdafiə edilirdi. 1913-cü ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi münasibətilə elan edilən əfvlə əlaqədar Məmməd Əmin Rəsulzadə mühacirətdən geri dönür və həmin vaxtdan «Müsavat»a rəhbərlik edir. Bu zaman onun siyasi baxışlarında dəyişiklik baş verir. M.Ə.Rəsulzadə islam birliyinə nisbətən milli məsələnin üstünlüyünü qəbul edir. O, türk birliyi tərəfdarı idi. O, yeni, xarici sözlərdən təmizlənmiş türk dili- «Yeni lisan» və türklərin milli dirçəlişi haqqında məqalələr yazır. Azərbaycanda milli partiyalar yarandığı zaman artıq digər siyasi partiyalar – sosialist tipli təşkilatlar mövcud idi. Azərbaycanda ilk belə təşkilat 1901-ci ildə fəhlə hərəkatına IV mühazirə 174 siyasi xarakter vermək, gizli sosial-demokratik marksist dər- nəklərin işini əlaqələndirmək və birləşdirmək üçün yaradılmış RSDFP-nin (Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyası) Bakı Komitəsi idi. 1903-ci ildə RSDFP-nin bolşevik və menşevik hissələrinə ayrılmasından sonra Bakı Komitəsi gah bolşevik fraksiyasına, gah da menşevik fraksiyasına birləşirdi. Onun tərkibinə əsasən qeyri-azərbaycanlılar –A.S.Yenukidze, V.Z.Ketsxoveli, L.Qalperin, L.M.Knunyans, İ.F.Sturua, A.Eyzenbert və başqaları daxil idilər. Həmin təşkilata daxil olan azərbaycanlılardan Məmməd Məmmədyarovun və Əsədulla Axundovun adını çəkmək olar. Bakı Komitəsi 5 rayona bölünmüş, rayon komitələri yaradılmışdı. Təşkilat gizli şəraitdə işləyirdi. O, marksist ədəbiyyatının yayılması ilə məşğul olur, mühazirə və müzakirələr keçirirdi. Onun özünün inqilabi vərəqələr, müraciətlər çap edən gizli «Nina» mətbəəsi var idi. 1904-cü ilin sonlarına yaxın komitənin Gəncədə, Gədəbəydə, Şuşada öz təşkilatları var idi. O, sosialist cəmiyyətinin yaradılması, istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyətin ləğv edilməsi, istehsalın ictimailəşdirilməsi, insanın insan tərəfindən istismarına son qoyulması kimi məsələləri özünün son məqsədi hesab edirdi. Bütün bunlar üçün isə inqilab etmək lazım gəlirdi. İnqilabın hərəkətverici qüvvəsi isə proletariat hesab edilirdi. 1902-ci ildə Bakıda 17 yaşlı Məmməd Əmin Rəsulzadə tərəfindən «Müsəlman gənclər təşkilatı» yaradılmışdı. Bu təşkilatın məqsədi çarizmin müstəmləkə siyasəti ilə mübarizə aparmaq idi. Bu dərnək sosialist tipli idi, belə ki, fəhlələr arasında azadlıq və inqilab ideyalarını təbliğ edir, çarizmə qarşı inqilabi şerlər yayırdı. Dərnək üzvləri azərbaycanlıların milli şüurunun oyadılması və milli dilin inkişaf etdirilməsini özlərinin əsas məqsədi hesab edirdilər. Bu gənclər dərnəyi «Hümmət» təşkilatının yaradılması üçün təməl rolunu oynadı. Bakı fəhlələrinin yarıdan çoxunu təşkil edən azərbaycanlı Şimali Azərbaycan 1905-1914-cü illərdə 175 fəhlələr inqilabi və sosial-demokratik işlə əhatə olunmamışdı. Müsəlman fəhlələri arasında iş aparmaq məqsədilə 1904-cü ildə Azərbaycan ziyalı-demokratları müsəlman dünyasında ilk sosial-demokratik təşkilat olan «Hümmət»i (Enerji) yaratdılar. Bu təşkilat Azərbaycan dilində eyni adlı qəzet buraxırdı. S.M.Əfəndiyev, Əsədulla Axundov, M.Ə.Əzizbəyov, M.Ə.Rəsulzadə, M.H.Hacinski, H.Sultanov və başqaları həmin təşkilatın üzvləri ili. «Hümmət»i Rusiya sosial- demokratiyasında ilk vaxtlar marksizmi türk millətçiliyi ilə birləşdirən fenomen hesab etmək olar. «Hümmət»in şüarı «El bir olsa, dağ oynadar yerindən» sözləri idi. Sovet tarixşünaslığında «Hümmət» RSDFP-nin Bakı Komitəsinin filialı kimi təqdim edilirdi. Lakin arxiv materialları göstərir ki, üzvlərinin bir hissəsinin RSDFP-nin üzvü olmasına baxmayaraq, bir çox hümmətçilər RSDFP-yə daxil olmaqdan imtina etmişdilər. Bu səbəbdən, söyləmək olar ki, «Hümmət» uzun müddət ayrıca işləmiş, P.Caparidze və başqalarının dediyi kimi RSDFP-nin tərkib hissəsi olmamışdır. Hümmətçilər 1905- ci ildə İranda başlamış inqilabın iştirakçıları olmuşlar. M.Ə.Rəsulzadə 1909-cu ildə İrana mühacirət etmiş və orada «İrani-Nou» qəzetini çap etmişdir. 1906-cı ildən hümmətçilər həmçinin «Dəvət-Qoç» (Çağırış) və «Təkamül», 1907-ci ildən «Yoldaş» qəzetlərini buraxmağa başlamışlar. 1907-ci ildə həbslər nəticəsində «Hümmət»in fəaliyyəti əhəmiyyətli dərəcədə zəiflədi. 1920-ci ildə «Hümmət» digər sosial- demokratik partiyalarla: RSDFP-nin Bakı Komitəsi və «Ədalət»lə birləşərək, Azərbaycan Kommunist Partiyasını təşkil etdilər. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən sosialist partiyalarından biri də eser partiyası idi. Rusiyada sosialist-inqilabçılar- eserlər partiyası 1902-ci ildə meydana çıxmışdı. Bakıda ilk eser dərnəyi 1903-cü ildə yaradıldı, 1904-cü ilin əvvəllərində isə o qrup halında formalaşdı. Lakin bu qrup kiçik idi (1903-cü ildə IV mühazirə 176 cəmi 6 nəfər). Bakıda eser partiyasının yaranması 1905-ci ildə baş verdi. Bakı eserləri qeyri-azərbaycanlılar idi – V.Rizel, A.İvanov, M.Prokofyev, S.Rayeski. Bakı eserlərinin sosial bazasını fəhlələr, Xəzər donanmasının matrosları, tələbə gənclər təşkil edirdi. Eserlərin proqramı çox hallarda sosial-demokratlarınkı ilə oxşar olsa da, onların fərqləri də mövcud idi. Eserlər sosial- demokratların xırda burjuaziya hesab etdiyi kəndlilərin maraqlarını müdafiə edirdilər. Onlar torpaqları kəndli icmalarının istifadəsinə verməyi, yəni «sosiallaşdırmağı» tələb edirdilər. Eserlər proletariatı yox, kəndliləri inqilabın hə- rəkətverici qüvvəsi hesab edirdilər. Çarizmlə mübarizədə terrordan istifadəni qəbul edirdilər. Bakı eser təşkilatı da terror aktları həyata keçirən döyüş drujinasına malik idi. Eserlər belə hesab edirdilər ki, milli məsələni konstitusiya vasitəsilə və federasiya daxilində birləşmiş milli dövlətlər yaratmaqla həll etmək mümkündür. Bakı eserləri özlərinin «Kavkazskoe slovo» (Qafqaz sözü) qəzetini buraxırdılar. Eser təşkilatının Şuşada, Gəncədə və Zaqatalada filialları mövcud idi. Azərbaycanda milli eser təşkilatları olan «İttifaq» və «Əş-Şəms» (Günəş) də yaradılmışdı. «İttifaq»ın üzvləri R.Şərifzadə, M.Cuvarlinski, R.Məlikov idi. İttifaqçılar Bakı eserlərinin fikirlərini qəbul edir, məqsəd və maraqlarını ümumxalq məqsəd və maraqları elan edir və sosialist şüarlarından istifadə edirdilər. Azərbaycanın siyasi həyatında liberal təmayüllü partiyalar da mühüm rola malik idi. Onların arasında ən əhəmiyyətlisi konstitusiyalı-demokratlar –kadetlər partiyası idi. Kadetlərin Bakı bölməsi 1905-ci ilin dekabrında meydana çıxmışdı. Lakin son formalaşması 1906-cı ilin yanvarına təsadüf edir. Kadetlər belə hesab edirdilər ki, Rusiya konstitusiyalı və parlamentli monarxiya olmalıdr. Kadetlər üçün ideal dövlət quruluşu nümunəsi demokratiya və parlamentarizmin monarxiya üsul – idarəsi ilə uyğunlaşdığı İngiltərə idi. Bakı kadetlərinin bürosuna Şimali Azərbaycan 1905-1914-cü illərdə 177 S.A.Vonsoviç, B.L.Baykov, M.F.Podşibyakin, K.S.Xatisov, Ə.M.Topçubaşov, Kaplan, M.Q.Əlibəyov, İs.Hacinski, S.Taqionosov, knyaz Dadiani, İ.Səfərəliyev, Şifrin və b. daxil idi. Sosial tərkibinə görə kadet partiyasını burjuaziya və liberal çoxmillətli ziyalıların nümayəndələri təşkil edirdi. Bakı kadetləri arasında milli quruluş məsələsində fikir birliyi yox idi. Müsəlman konstitusiyalı partiyası özünün Ə.M.Topçubaşov tərəfindən şərh edilən proqramında yerli muxtariyyət verilməsini və qanunvericilik hakimiyyətində iştirak hüququ verən nümayəndəli iclasların olmasını tələb edirdi. Bu isə Rusiyanın federativ əsaslarla yenidən qurulmasının əsası idi. Ə.M.Topçubaşov Qafqazda qanunvericilik funksiyalarına malik Seymin yaradılmasının tərəfdarı kimi çıxış edirdi. Azərbaycanda digər partiyalar da mövcud idi: sağlar, oktyabrçılar, ticarət-sənaye ittifaqı, Bakıda «Yakor» (lövbər) təşkilatı tərəfindən təmsil olunan qaragüruhçu təşkilatlar və s. Siyasi partiyaların fəaliyyətini ümumiləşdirərək, belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür ki, monarxiyalı çar rejiminin mövcudluğuna baxmayaraq, XX əsrin birinci onilliyinin əvvəlində Azərbaycanda ictimai-siyasi həyatın demokratikləşdirilməsi prosesi başlanmışdı. Partiyaların yaranması son nəticədə cəmiyyətin əsrlərdən bəri mövcud olan dayaqlarını dəyişmiş oldu. Ədəbiyyat 1. Mir Mövsün Nəvvab. 1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası, Bakı, 1993 2. Rəsulzadə M.Ə. Seçilmiş əsərləri, I c., Bakı, 1997, II c., 2001 3. Багирова И. Политические партии и организации Азербай- джана в начале ХХ века. Баку, 1997 4. Сеидзаде Д.Б. Азербайджанские депутаты в Государствен- ной Думе России. Баку, 1991 5. Шавров Н.Н. Новая угроза русскому делу в Закавказье: пред- стоящая распродажа Мугани инородцам Баку, 1990 (С.- IV mühazirə 178 П.1911), с.60. 6. Журнал «Наблюдатель», 1905, № 7, с.55-56 7. Отчет сенатора Кузьминского. СПб., 1907, с.78. 8. Русский Азербайджан, 1905-1920. Журнал «Хазар», 1990, №1, с.100-101 9. Məmmədov X. Azərbaycan milli hərəkatı (1875-1918-ci illər), Bakı, 1996, s.84 10. Rus Azərbaycanı. 1905-1920. «Xəzər» jurnalı, 1990, № 1, s.101. 11. «Kaspi» qəz., 1906-cı il , 3 yanvar, 12 sentyabr 12. Eldar Əzizov. «Difai»: XX əsrin əvvəllərində erməni-azərbay- canlı münaqişəsinin ilkin tarixi şərtləri və səbəbləri. Bakı, 2009. XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı (1900 – 1918-ci illər) 178 Dos. M.Q.Abdullayev V. XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ ŞİMALİ AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ İNKİŞAFI (1900 – 1918-ci illər) 1. Neft sənayesində təmərküzləşmənin güclənməsi 2. Sənayenin digər sahələri 3. Kənd təsərrüfatının vəziyyəti 4. Birinci Dünya müharibəsi dövründə ölkənin iqtisadi vəziyyəti 1. Neft sənayesində təmərküzləşmənin güclənməsi XX əsr Şimali Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün çox uğur- suz başladı. Rusiya sənayesinin inhisarçı kapitalizm mərhələsiyə daxil olması 1900 – 1903-cü illər dünya iqtisadi böhranının başlanması ilə eyni vaxta düşmüşdü. Böhran Ru- siyanın müstəmləkəsi olan Şimali Azərbaycanın iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərmişdi. Neft sənayesinin bütün sahələrində iqtisadi böhranın əlamətləri özünü göstərirdi. 1901-ci ildə neft hasilatı 671,2 milyon pud olmuşdusa, 1903-cü ildə bu rəqəm 596,6 milyon puda düşərək 11%-ə yaxın azalmış, qazma işləri 83 min sajendən 49 min sajenə enmiş, işləyən quyuların 45,5%- i dayanmışdı. Neft hasilatı və emalı ilə məşğul olan 170 şirkətdən 1903-cü ildə 153-ü fəaliyyət göstərirdi. Bakıda neft emal edən 78 zavoddan 1901-ci ildə 76-sı işləyirdisə, artıq 1903-cü ildə çoxu öz işini dayandırmışdı. Böhran təkcə neft ixracıına öz təsirini göstərməmişdi. Bakıdan neft ixracı 1900-cü ildə 88 milyon puda çatmışdı. İri neft şirkətləri neft ixracını inhisara almaq uğrunda kəskin rəqabət aparırdılar. Hətta böhran illərində də iri neft şirkətləri neft satışından böyük gəlir götürürdülər. 1902-1904-cü illərdə “Nobel qardaşları” şirkəti V mühazirə 179 9,3 milyon manat, “Bakı Neft Cəmiyyəti” 1,5 milyon manatdan çox, Rus “Neft” birliyi isə 1 milyon manata yaxın xalis gəıir əldə etmişdi. İqtisadi böhran nəticəsində xırda və orta müəssisələrin iflasa uğraması neft sənayesində istehsalın təmərküzləşməsi prosesini gücləndirmişdi. Bakı üzrə neft şirkətlərinin 3,6%-ni təşkil edən 6 nəhəng şirkət (Nobel qardaşları birliyi, Mantaşov, Rotşild, Bakı neft cəmiyyəti, Xəzər - Qara dəniz birliyi, Rus neft istehsalı və maye yanacaq cəmiyyəti) Bakıda çıxarılan bütün neftin 50%-ni verirdi. Adı çəkilən ilk üç şirkət 1901-ci ildə Bakıda istehsal olunan neftin 25%-ni və ixrac edilən ağ neftin 40%-ni, Rusiyaya ixrac olunan neft məhsulların isə 70%- ni öz əlində cəmləşdirmişdi. Neft emalı sənayesində də təmərküzləşmə prosesi ge- dirdi. 1900-cü ildə 6 iri emal zavodu ağ neftin 44%-ni, təkcə “Nobel qardaşları” şirkətinə məxsus zavodlar isə 22%-dən çoxunu istehsal edirdi. 1904-cü ildə 7 nəhəng zavod bütün ağ neftin 50,5%-ni verirdi. XX əsrin əvvəllərində neft sənayesinə xarici kapitalın axını güclənmişdi.1902-ci ildə Bakının neft sənayesində 39,4 milyon manat kapitalı olan 11 ingilis müəssisəsi fəaliyyət gös- tərirdi. 1904-cü ildə İngiltərə ağ neftə olan tələbatının 47,1%- ni, Fransa isə 71,1%-ni Bakının hesabına ödəyirdi. Ancaq ABŞ-ın iri “Standart oyl” neft şirkəti ilə Bakı sənayeçilərinin 1904-cü ildə neft ixracı üzrə bağladıqları müqavilədən sonra dünya bazarlarında Bakı ağ neftinin xüsusi çəkisi getdikcə azalırdı. XX əsrin əvvəllərində Rusiya bank kapitalı Bakı neft sənayesinə nüfuz etməyə başlamışdı.Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Rusiya – Asiya bankı idarə heyətinin sədri Putilov “Lianozov və K 0 ” neft şirkətinin direktoru və “Nobel qardaşları”şirkətinin idarə heyətinin üzvü idi. Nobel, Mantaşov, Lianozov və başqaları Rusiya bankları və xarici banklarla sıx XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı (1900 – 1918-ci illər) 180 bağlı idilər. Eyni zamanda iri neft sənayeçilərinin dövlət aparatı ilə ittifaqı möhkəmlənir, dövlətin inhisarlara təsiri güclənirdi. İqtisadi böhrandan sonrakı durğunluq mərhələsində (1904 – 1907) Bakıda neft çıxarılması azalmaqda davam edərək 610 milyon puddan 1907-ci ildə 476 milyon puda düşmüş, ağ neft istehsalı 40% azalmışdı. Bakıda 87 neft emalı zavodundan cəmi 33-ü işləyirdi. Durğunluq dövründə neft sənayesində təmərküzləşmə prosesi daha da güclənmiş, neft çıxarılması, emalı, daşınması və satışı “Nobel qardaşları”, “Nobmazut”,“Oyl”,“Şell”inhisarlarının əlində cəmləşmişdi. 1907-ci ildə Bakıda cəmi 155 neft şirkəti var idi. Bütün buruqların 55%-i, neft hasilatının 66%-i 6 iri neft şirkətinin nəzarəti altında idi. 6 iri neft şirkətinə məxsus neftayırma zavodları bütün ağ neftin 65%-ni, mazutun 59%-ni, sürtgü yağlarının isə 75%-ni istehsal edirdi. 1910-cu ildə Rusiyada başlamış sənaye yüksəlişi Şimali Azərbaycan iqtisadiyyatının bəzi sahələrində canlanmaya səbəb olsa da, Bakıda neft istehsalını sabitləşdirmək mümkün olmadı. 1910-cu ildə 481 milyon pud, 1913-cü ildə 468 milyon pud neft çıxarılmışdı ki, sonuncu rəqəm 1901-ci ildəkindən 200 milyon pud az idi. 1910 – 1913-cü illərdə 84 neftayırma zavodundan 20- si bağlanmışdı və yalnız 30-u daimi istehsalla məşğul olurdu. Nəticədə həmin illərdə mazut istehsalı 186,7 milyon puddan 157,3 milyon puda düşmüş, ağ neft istehsalı 1914-cü ildə 1900- cü ilə nisbətən 43%-ə yaxın azalmışdı. Bütün bunlara baxmayaraq müharibə ərəfəsində Rusiyada istehsal olunan neftin 83%-i Bakıda çıxarılırdı. Neft sənayesində tənəzzülün əsas səbəblərindən biri bu sahəyə yeni müasir texnika və texnologiyaların tətbiq edilmə- məsi idi. İri kapitalist ölkələrinin neftçıxarma sənayesində dərin nasoslar və kompressorlar kimi müasir texniki avadanlıqlardan geniş istifadə olunsa da, Bakıda neft keçən əsrin 80–90-cı illərindəki texnika ilə – jalonkalarla çıxarılırdı. Neft V mühazirə 181 sənayesində elektrik matorları və daxiliyanma mühərrikləri çox az tətbiq olunurdu. 1913 – 1914-cü illərdə Bakıda neftin 4/5 hissəsi öz dövrünü keçirmiş buxar mühərrikləri vasitəsilə çıxarılırdı. İri neft şirkətləri neft istehsalını süni şəkildə azaldaraq neft məhsullarının qiymətini qaldırmaqla (2- 8 dəfə) böyük qazanc götürürdülər. Nəticədə ölkədə yaranmış neft qıtlığı şəraitində təkcə Nobel qardaşları şirkətinin qazancı 1910-cu ildə 5,3 milyon manatdan 1913-cü ildə 15 milyon manata çatmışdı. Müharibə ərəfəsində Rusiyada çıxarılan bütün neftin 62%-ni, ağ neft və mazutun 2/3-ni, sürtgü yağlarının isə hamısını 3 şirkət (“Oyl”, “Şell”, “Nobel qardaşları” inhisar birlikləri) verirdi. “Oyl” inhisar birliyinin tərkibində 1913-cü ildə yaradılmış “Tovuz” portland sementi istehsalı səhmdar cəmiyyətinə məxsus zavod ildə 5 – 6 milyon pud sement is- tehsal edirdi. Bakıda iri neft sənayeçiləri içərisində Azərbaycan kapitalını təmsil edən M.Nağıyev və Ş.Əsədullayevə məxsus neft şirkətləri ildə 7 – 8 milyon pud neft çıxarırdılar. Bundan başqa, onların neftayırma zavodları və neft daşıyan gəmiləri də var idi. Ümumiyyətlə, Bakı neftinin bir hissəsi Xəzər maye ya- nacaq daşıyan donanma vasitəsilə daşınırdı. Bu donanmanın tərkibində olan 134 gəminin 64-ü buxarla, 70-i isə yelkənlə hərəkət edirdi. Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Azərbaycanın neft sənayesinə qoyulan kapitalın 2/3-nə yaxını “Oyl”, “Şell” bey- nəlxalq inhisar birliklərinə və “Nobel qardaşları” şirkətinə məxsus idi. Azərbaycanın neft sənayesi xarici kapitaldan tamamilə asılı vəziyyətə salınmışdı. 2. Sənayenin digər sahələri XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı (1900 – 1918-ci illər) 182 XX əsrin əvvəllərində neft çıxarılması və emalı daxil olmaqla sənayenin əksər sahələrində istehsalın təmərküzləşməsi prosesi gedirdi. 1902-ci il məlumatına görə qeydə alınan 2500- dən çox fabrik – zavod və kustar müəssisənin 183-nün hər birində 40-dan çox fəhlə işləyirdi. Nisbətən iri sənaye müəssisələrinin sayı azlıq təşkil etsə də, Bakı quberniyasında istehsal olunan 74,1 milyon manatlıq ümumi sənaye məhsulunun böyük hissəsi – 62,9 milyon manatı (83,3%) onların payına düşürdü. Bakı quberniyası üzrə bütün sənaye müəssisələrində çalışan 27.167 fəhlənin 75,1%-i və yaxud 20.389 nəfəri 40-dan çox fəhləsi olan müəssisələrdə cəmləşmişdi. Qeyd etmək olar ki, 1900 – 1903-cü illər iqtisadi böhranı Bakıda və qəzalarda sənayenin dağ – mədən sahəsinə mənfi təsir göstərsə də, yüngül və yeyinti sənaye istehsalının inkişafına mane ola bilməmişdi. Bakıda mexaniki istehsal sahəsində əsas yer tutan 13 iri maşınqayırma zavodu neft sənayesi üçün müxtəlif dəzgah və avadanlıqlar buraxırdı. Bu zavodların buraxdığı illik məhsulun ümumi dəyəri 3 – 4 milyon manatı ötüb keçirdi. İqtisadi yüksəliş illərində “Qafqaz və Merkuri”, “Nobel qardaşları” səhmdar cəmiyyətlərinə, H.Z.Tağıyev, A.Dadaşov və başqalarına məxsus 12-dən çox gəmi təmiri zavodunda 2 mindən çox fəhlə işləyirdi. Şimali Azərbaycanın qəzalarında da kapitalist sənaye sahələri inkişaf etməkdə idi. Gəncə quberniyasında 8 mis zavodu fəaliyyət göstərirdi. Simens qardaşlarına məxsus Gə- dəbəy zavodunda mis istehsal olunurdu. Filizçıxarma sahəsində bir sıra texniki yeniliklər tətbiq olunmuşdu. 1902-ci ildən Gədəbəy mis mədənlərində qazma işlərində elektrik enerjisi ağır əl əməyini sıxışdırıb çıxarırdı. Almazla qazma üsulu tətbiq edilmiş, Qalakənd çayı üzərində ikiturbinli elektrik stansiyası işə salınmışdı. Bütün bunlara baxmayaraq iqtisadi böhran V mühazirə 183 nəticəsində 1900 – 1903-cü illərdə mis filizi istehsalı 3,9 milyon puddan 3,2 milyon puda enmişdi. Üstəlik də 1906-cı ildə Moskvada missaflaşdırma zavodu tikildiyindən Qalakənd zavodu istehsalı dayandırmışdı. Hələ 1900-cü ildə “Simens qardaşları və K 0 ” cəmiyyəti ilə “Voqau və K 0 ” konserni arasında mis satışı üzrə bağlanmış müqavilədən sonra Azərbaycanın əlvan metallurgiya sə- nayesində inhisarlaşma prosesi başlanmışdı. Gədəbəy mis zavodu 1907-ci ildə yaradılmış Rusiya “Mis” sindikatının tərkibinə daxil edilərək 1917-ci ilədək bu iri inhisarın nə- zarətində qalmışdı. Əlvan metallurgiyada inhisarlaşma mər- hələsi başa çatsa da, müharibə ərəfəsində mis istehsalı aşağı düşməkdə idi. Belə ki, 1914-cü ildə mis istehsalı 50% azalaraq 56 min puda düşmüşdü və əridilmiş misin böyük hissəsi Rusiyanın mis prokatı zavodlarına satılırdı. “Simens qardaşları” cəmiyyəti Daşkəsəndə istehsal etdiyi bütün kobaltı Almaniya, İsveç, Norveç və başqa ölkələrə ixrac edirdi. Qarabağ və Naxçıvan qəzalarındakı mədənlərdən ildə 15 min puda yaxın gümüş və qurğuşun filizi çıxarılırdı. 1900–1917-ci illərdə neft sənayesini çıxmaqla digər sənaye sahələrinin inkişaf dinamikası haqqında tam təsəvvür yaratmaq üçün aşağıdakı cədvəli nəzərdən keçirək: Cədvəl1 Göstəricilər İllər 1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908 Mis filizi çıxarılması, milyon pud 3,7 3,5 5,0 3,5 4,2 3,5 4,4 6,5 4,8 Kükürd və mis kolçedanı çıxarılması, min pud 230 342,5 470 224,2 193 363,5 349 Mis istehsalı, min pud 147,7 120,2 93,8 84,4 93,3 82,1 91,1 108,7 86,0 Daş duz istehsalı, min pud 196 117,3 413,3 478,3 149,5 604,5 172,7 285 352,8 Mahlıc istehsalı,milyon pud 0,87 1,1 0,62 0,68 0,57 0,62 0,85 0,67 0,73 Xam ipək (barama) istehsalı, milyon manatlıq 2 2,2 2,5 2,2 4,2 Balıq istehsalı, milyon pud 0,84 0,93 2,2 1,7 1,8 1,95 Kürü istehsalı, min pud 53,7 43,2 39 33,4 26,8 24 19,4 17,5 XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı (1900 – 1918-ci illər) 184 Şərab istehsalı, milyon vedrə 1,35 1,19 2,0 2,07 1,83 1,74 2,22 2,55 Tütündən tənbəki istehsalı, min pud 10,02 10,1 9 7,7 9,2 9,5 10,6 10,7 15,8 Biyan kökü emalı,milyon pud 0,92 0,84 0,79 0,86 0,79 1,05 Göstəricilər İllər 1909 1910 1911 1912 1913 1914 1915 1916 1917 Mis filizi çıxarılması, milyon pud 3,7 3,2 1,8 2,5 1,9 1,0 0,5 0,7 0,2 Kükürd və mis kolçedanı çıxa- rılması, min pud 210 277,3 293,2 326,5 303,5 252,1 474,2 924,3 213,6 Mis istehsalı, min pud 89,3 95,4 96,2 89,0 78,9 55,9 64,7 109,5 118.7 Daş duz istehsalı, min pud 367,9 386 545.5 610,8 391 456,2 201,1 368,4 344,9 Mahlıc istehsalı,milyon pud 1,3 1,7 2,1 2,7 1,8 1,84 1,1 1,1 0,6 Xam ipək (barama) istehsalı, milyon manatlıq 14,2 27,3 Balıq istehsalı, milyon pud 7,7 12,8 6,6 Kürü istehsalı, min pud 21,9 14,2 24,3 24,6 24 21 22,2 Şərab istehsalı, milyon vedrə 2,56 2,74 2,37 2,27 4,06 2,23 Tütündən tənbəki istehsalı, min pud 14 14,4 15 15,6 12,3 12,4 Biyan kökü emalı,milyon pud 1,5 1,1 0,98 1,8 2,04 0,89 0,29 1,26 Cədvəlin təhlili belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, Azərbaycanın metallurgiya, yüngül və yeyinti sənaye sa- hələrinin inkişaf sürəti sabit səciyyə daşımamış, qısa zaman intervalında (1900-1917) artım meyllərini vaxtaşırı azalma meylləri əvəz etmişdi. Dağ-mədən sənayesində kükürd və mis kolçedanı çıxarılması, daş-duz istehsalı, yüngül sənayedə mahlıc istehsalı nisbətən sabit inkişaf etmiş, xam ipək istehsalı 1900-1915-ci illər arasında 13 dəfədən çox, 1900-1913-cü illərdə balıq istehsalı 10-12 dəfə, şərab istehsalı isə 3 dəfədən çox artmışdı. 1910-1914-cü illərdə Rusiyada xam ipəyə olan tələbatın artması ilə əlaqədar Azərbaycanda yeni ipəksarıyan və ipəkəyirən müəssisələrin açılması nəticəsində iri ipək emalı fabriklərinin sayı 137-ni keçmişdi. 1915-ci ildə istehsal edilmiş 27,3 milyon manatlıq xam ipəyin 80%-ni ayrı-ayrı şirkət və V mühazirə 185 səhmdar cəmiyyətlərə məxsus müəssisələr verirdi. Azərbaycanın pambıqtəmizləmə sənayesində onlarla şirkət və və səhmdar cəmiyyətə məxsus 100-dən çox zavod ildə orta hesabla 1,5 – 2 milyon (çox zaman hətta 2,7 milyon pud) mahlıc istehsal edirdi. Bu sənaye sahəsinə qoyulan kapitalın 80%-i milli burjuaziyaya (H.Z.Tağıyev, Mahmudbəyov qar- daşları və b.) məxsus idi. Müharibə ərəfəsində ölkəmizdəki 160-dan çox gön – dəri müəssisəsi ildə orta hesabla 100 min pudadək məhsul istehsal edirdi. 1900-1914-cü illərdə Azərbaycanda 1200-dən çox şərab, spirt və araq istehsal edən zavod hər il bağlardan yığdığı 5 – 6 milyon pud üzüm məhsulunun böyük hissəsini emal edirdi. Ümumiyyətlə, Cənubi Qafqazda istehsal olunan şərabın üçdə birini, konyakın 45%-ni, pivənin isə 62%-ni Şimali Azərbaycan verirdi. Müharibə ərəfəsində, 1913-ildə Azərbaycanda tütün - tənbəki və papiros gilizi fabriki 40 min pud məhsul istehsal etmişdi. Balıqçılıq və balıq emalı sənayesinin 70%-i azərbaycanlı sahibkarların (H.Z.Tağıyev, M.Nağıyev, M.Muxtarov, T.Səfərəliyev və b.) əlində idi. Balıqçılıq sənayesinin yüksəliş keçirdiyi 1913-cü ildə 34 milyon manatlıq dəyərində 12,8 milyon puddan çox balıq məhsulu istehsal olunmuşdu. Azərbaycanın balıq və kürü məhsulları Rusiya ilə yanaşı, ABŞ, Almaniya, Fransa, Polşa və başqa ölkələrə ixrac edilirdi. XX əsrin əvvəllərində ölkəmizin balıqçılıq sənayesində 30-dan çox şirkət və 7 səhmdar cəmiyyət fəaliyyət göstərirdi. Bütövlükdə balıqçılıq təsərrüfatı və balıq sənayesinə 24,5 milyon manat kapital qoyulmuşdu. Balıqçılıq da daxil olmaqla, Azərbaycanın yeyinti sənayesi kapital qoyuluşunun həcminə, məhsulun ümumi miqdarına və fəhlələrin sayına görə (təkcə balıqçılıqda 40 min nəfərdən çox işçi var idi) neft sənayesindən XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı (1900 – 1918-ci illər) 186 sonra ikinci yeri tuturdu. Danışılan dövrdə Rusiyada biyankökü emal edən 7 za- voddan 4-ü Azərbaycanda idi. Kapitalist sənaye sahələrinin sürətli inkişafı şəhərlərin böyüməsinə və şəhər əhalisinin xüsusi çəkisinin artmasına gətirib çıxartmışdı. 1913-cü ildə Azərbaycanda yaşayan 2,5 milyon nəfərə yaxın əhalinin 580 mindən çoxu (24%-ə qədəri) şəhərlərdə yaşayırdı. 1904 – 1913-cü illərdə Gəncə şəhərində əhalinin sayı 36,8 min nəfərdən 57 min nəfərə, Nuxanın əhalisi 29,7 mindən 42,6 minə, Şuşanınkı isə 33,1 mindən 42,7 min nəfərə çatmışdı. Şəhərətrafı qəsəbələrlə birlikdə Bakıda 300 min nəfərdən çox əhali yaşayırdı ki, bu da ölkənin bütün şəhər əhalisinin 52%-ə yaxını demək idi. Şəhər və qəzalarda maliyyə – kredit və bank fəaliyyətinin genişlənməsi nəticəsində bu tipli müəssisələrin sayı artırdı. Azərbaycanda olan 34 bank müəssisəsinin 20-si Bakıda yerləşirdi. Milli kapitalın nümayəndələri olan H.Z.Tağıyev, M.Nağıyev və b. təmsil olunduqları Bakı – ticarət – səhmdar bankının ilkin kapitalı 3 milyon manata bərabər idi. Şimali Azərbaycanın daxili və xarici ticarətində Bakı limanı böyük rol oynayırdı. 1912-ci ildə bu limanın ümumi mal dövriyyəsi 350 milyon puda çatmışdı. Dəniz yolu ilə Rusiyaya 300 milyon puddan çox neft məhsulları göndərilirdi. Azərbaycandan Rusiyaya pambıq, xam ipək, mis, şərab, balıq məhsulları aparılır, oradan isə neft sənayesi üçün avadanlıqlar, taxıl, qənd, meşə materialları və s. gətirilirdi. Cənubi Azərbaycanın daxil olduğu İranla aparılan ticarət dövriyyəsinin illik dəyəri 20 – 25 milyon manata çatırdı və ixrac idxalı üstələyirdi. 1910 – 1915-ci illərdə Xəzər ticarət donanmasında 831 gəmi var idi ki, bunun da 261-i buxarla işləyirdi. 3. Kənd təsərrüfatının vəziyyəti V mühazirə 187 XX əsrin əvvəllərində aqrar sahədə də bir çox irəlilə- yişlər baş vermişdi. Müharibə ərəfəsində 1,3 milyon desyatinə çatan əkinə yararlı torpaq sahələrinin yarıdan çoxunda buğda, arpa və düyü, 12%-ində isə pambıq əkilirdi. 1903-cü ildə 60 milyon puda yaxın taxıl məhsulları yığılmışdı. Bütün təsərrüfatların 10%-ni təşkil edən qolçomaq (kənd burjuaziyası) təsərrüfatlarında 1913-cü ildə 20 milyon pud (ölkə üzrə bütün taxılın 1/3-i) taxıl əldə edilmiş və bunun 15 milyon pudu bazarlara satışa çıxarılmışdı. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda hər desyatin torpaq sahəsindən orta hesabla 42 pud taxıl götürülürdü. Bütün Cənubi Qafqazda istehsal edilən çəltik məhsulu- nun 85%-dən çoxu Şimali Azərbaycanda becərilirdi. Kənd təsərrüfatı istehsalının texniki təchizatının zəif ol- ması, k/t maşınlarının kənardan gətirilməsi, ixtisaslı mütə- xəssislərin azlığı bu sahənin sürətli inkişafını ləngidən amillərin sırasına daxildir. XX əsrin əvvəllərində aqrar inkişafın əsas xüsusiyyət- lərindən biri istehsalın ixtisaslaşmasının daha da dərinləşməsi və müəyyən sahədaxili sturuktur dəyişikliyinin baş verməsi hesab oluna bilər. Belə ki, sənaye pambıqçılığının inkişafı 1900 – 1913-cü illərdə pambıq əkini sahələrinin 5,5 dəfə artaraq 19 min desyatindən 105 min desyatinə çatmasına gətirib çıxartmışdı. Pambıqçılqda maşın və traktorlardan istifadə edilir və cərgəli əkin üsulu tətbiq olunurdu. Dənli və xüsusilə texniki bitkilər əkinlərinin genişlənməsi yeni suvarma şəbəkələrinin yaradılmasını tələb edirdi. Bu dövrdə Kür və Araz çayları üzərində 150-dək suvuran qurğu qurulmuş, Muğan və Mil düzündə 500 kilometr uzunluğunda suvarma arxı və kanalı çəkilmişdi. Rusiya sənayesinin mahlıca artan tələbatını nəzərə alan hökumət orqanları pambıqçılıq təsərrüfatının genişləndirilməsində maraqlı idi. 1904-cü ildə Qafqaz pambıqçılarının birinci qurultayının Ağdaşda keçirilməsi bunu XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı (1900 – 1918-ci illər) 188 bir daha sübut edir. 1904-cü ildə Bakı və Gəncə quberniyalarında birlikdə cəmi 300 min puddan çox pambıq məhsulu götürülmüşdüsə, 1913-cü ildə bu rəqəm 4,5 milyon pudu ötüb keçərək 15 dəfə artmışdı. Məhz bu artımın hesabına 1910 – 1913-cü illərdə Azərbaycanda 8,2 milyon pud, ildə orta hesabla 2 milyon puddan çox mahlıc istehsal olunurdu. 1914-cü ildə Cənubi Qafqazda istehsal edilən mahlıcın 75,4%-i Şimali Azərbaycanın payına düşürdü. Bütövlükdə əldə edilən pambığın emalından gələn illik ümumi gəlir 31,2 milyona çatırdı. Pambıq satışında vasitəçilik edən möhtəkirlərin fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq məqsədilə 1909-cu ildən borc – kredit şirkətləri yaradılmağa başlanmışdı. 1913-cü ildə Azərbaycanda 130-a yaxın kredit şirkəti və borc əmanət kassası fəaliyyət göstərirdi. XX əsrin əvvəllərində ipəkçilik kapitalist əmtəə istehsa- lının inkişaf etdiyi kənd təsərrüfatı sahələrindən birinə çevrilmişdi. 1888-ci ildə Azərbaycanda baramaçılıqla 1100-dən çox kənddə məşğul olurdularsa, 1914-cü ildə bu rəqəm 2200-ü ötmüşdü. Həmin il tut (çəkil) plantasiyalarının ümumi sahəsi 60 min desyatinə bərabər olmuşdu. 1901-ci ildə Azərbaycanda cəmi 212 min pud barama əldə edilmişdisə, 1914-cü ildə bu rəqəm 261 min puda çatmışdı. Cənubi Qafqazda becərilən baramanın 81%-dən çoxunu Azərbaycan verirdi. Əldə olunan barama məhsulu yerli fabriklərdə emal edilirdi. 1910-cu ildə təkcə Gəncə quberniyasında 51 belə fabrik var idi. Bu fabriklərdə “Bianki – Dubin” sistemli maşınlarda barama həm boğulur, həm də qurudulurdu. Ancaq bu texnika aşağı növ baramanı (tompal və s.) emal etməyə imkan vermədiyindən hər il Milan, Marsel, Lion və başqa şəhərlərə 2,4 milyon manatlıq 40 min pud barama və sap tullantısı ixrac edilirdi. Ümumiyyətlə, Şimali Azərbaycanda emal edilən baramanın ümumi dəyəri 5 – 6 milyon manata çatırdı. XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda tütünçülük V mühazirə 189 təsərrüfatı da inkişaf etməkdə idi. 1900 – 1914-cü illərdə Azərbaycanda tütün əkininin ümumi sahəsi 238 desyatindən 587 desyatinə qalxmış, tütün yarpağı yığımı isə 1900-cü ildə 24,5 min puddan, 1915-ci ildə 45 min 792 puda çatmışdı. Tütün yarpağının cüzi hissəsi İrana ixrac olunur, qalanı isə yerli fabriklərdə emal edilirdi. 1901 – 1913-cü illərdə Azərbaycanda üzüm bağlarının ümumi sahəsi 23,7 min desyatindən 29 min desyatinə çatmış, üzüm istehsalı isə 3,2 milyon puddan 6,2 milyon puda qalx- mışdı. Üzüm bağlarının böyük hissəsi mülkədarlara və ayrı – ayrı şirkətlərə, cəmi 9%-i isə qolçomaqlara məxsus idi. Bu təsərrüfatlardan yığılan üzümün böyük hissəsi şərab zavod- larında emal edilirdi. Maldarlıq kənd təsərrüfatının mühüm sahələrindən biri olaraq qalırdı. 1913-cü il məlumatına görə, ölkədə mal – qara və davarın sayı 5 milyon başı keçmiş, atların sayı isə 200 min başa çatmışdı. İri maldarlıq təsərrüfatlarının məhsulları (süd, ət, yun, dəri və s.) getdikcə daha çox əmtəə xarakteri daşıyırdı. Maldarlıq təsərrüfatlarının 12-13%-ni təşkil edən 5 minədək varlı (mülkədar və qolçomaq) təsərrüfatda bütün davarın 60%-i cəmləşmişdi. Hər il əldə edilən 500 min pud yunun 300 – 500 min pudu ixrac olunur, hər il ölkədə 10 – 12 milyon manatlıq süd sağılırdı. Azərbaycanda hər il orta hesabla 300 mindən 750 min başa qədər mal-qara satışa çıxarılır, yerli və Rusiyanın gön-dəri müəssisələrinə hər il 600 mindən çox dəri satılırdı. Azərbaycanda kəndli təsərrüfatlarının inkişafına mane olan əsas amillərdən biri torpaqsızlıq və torpaq azlığı idi. Belə şəraitdə çarizm Şimali Azərbaycana Rusiyadan kəndlilərin köçürülməsini davam etdirirdi. 1900 – 1905-ci illərdə təkcə Bakı quberniyasında köçürülənlərə 44 min desyatin yararlı torpaq sahəsi ayrılmışdı. Halbuki burada torpaqsız kəndli ailələrinin sayı 16 mini keçmişdi. Bundan əlavə 1870-ci il kənli islahatı yarımçıq həyata keçirildiyindən sahibkar kəndlilərin XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı (1900 – 1918-ci illər) 190 çox cüzi hissəsi öz pay torpağını satın alıb, təsərrüfat yarada bilmişdi. 1900-cü ildə 1 may qanununa və 1903-cü il 21 aprel Əsasnaməsinə uyğun olaraq dövlət kəndlilərinə icma torpaqları üzərində nəsli istifadə hüququ verilmişdi. Nəticədə bu kəndlilərin bir hissəsi, əsasən varlı kəndlilər və qolçomaqlar icma torpaqlarının böyük hissəsini öz əllərində cəmləşdirməyə başlamışdılar. Azərbaycan kəndində kapitalist münasibətlərinin və yeni təsərrüfat formalarının, qolçomaq və kəndli fermer tə- sərrüfatlarının yaradılması yolunda əngəl olan feodal qayda- larının aradan qaldırılmsında çarizmin 1912 – 1913-cü il aqrar qanunları müəyyən rol oynamışdı. 1912-ci il 20 dekabr qanununa əsasən sahibkar kəndliləri bütün feodal mü- kəlləfiyyətlərindən azad edilirdilər. Onlar istifadədə olan pay torpağını məcburi şəkildə satın alıb, özlərinin xüsusi mülkiyyətinə çevirə bilərdilər. Bakı cə Gəncə quberniyaları üzrə sahibkar kəndlilərinin mülkiyyətinə keçəcək 403 min desyatin torpağa görə dövlət mülkədarlara 10,2 milyon manat ödəməli, həmin pulu kəndlilər faizlə 28 – 56 il müddətinə dövlətə qaytarmalı idilər. 1913-cü il 7 iyul qanununa görə Zaqatala dairəsinin sahibkar kəndliləri feodal mükəlləfiyyət- lərindən azad edilirdilər. Dövlətin bəy və keşkəl sahiblərinə birdəfəlik ödədiyi 284 min manat pulu kəndlilər 20 il müddətinə dövlətə qaytarmalı idilər. Beləliklə, 1912 – 1913-cü illər aqrar qanunları ləng hə- yata keçirilsə də, Azərbaycan kəndində ictimai təbəqələşməni gücləndirmiş, qolçomaq və kəndli fermer təsərrüfatlarının yaranması üçün müəyyən iqtisadi şəraiti təmin etmiş və kapitalist münasibətlərinin inkişafını sürətləndirmişdi. 4. Birinci Dünya müharibəsi dövründə ölkənin iqtisadi vəziyyəti V mühazirə 191 Şimali Azərbaycan birbaşa hərbi əməliyyatlar meydanına çevrilməsə də, Rusiyanın qoşulduğu müharibə ölkəmizin iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərmişdi. Neft sənayesində mövcud olan durğunluq müharibə nəticəsində böhranla əvəz olmuşdu. Qazma işləri 1914-cü ildəki 52 min sajendən 1917-ci ildə 24 min sajenə düşmüşdü. Odur ki, hökumət və iri neft şirkətləri “neft aclığını” aradan qaldırmaq üçün bütün qüvvələrini səfərbər etməli olmuşdular. Bakıda 1913-cü ildə 468 milyon pud neft çıxarılmışdısa, 1914-cü ildə bu rəqəm 431 milyon puda enmiş, müəyyən artım hesabına 1915-ci ildə 451 milyon puda, 1916-cı ildə 470 milyon puda qalxsa da, 1917-ci ildə yenidən aşağı – 402 milyon puda düşmüşdü. Qazma işlərinin azalması ilə yanaşı, istehsalın metal və avadanlıqlarla cəmi 30 – 50% həcmində təmin olunması, hasil olan neftin demək olar ki, hamısının hökümət tərəfindən sabit qiymətlə satın alınması şəraitində neft şirkətlərinin bu sahəyə əlavə kapital qoymadan böyük gəlir götürməsi də neft sənayesində durğunluğu daha da dərinləşdirmişdi. Neft hasilatının demək olar ki, artmadığı şəraitdə 6 iri neft səhmdar şirkətinin ümumi gəliri 1913-cü ildə 2,7 milyon manatdan 1916-cı ildə 4,7 milyon manata çataraq 1,6 dəfədən çox artmışdı. Neft sənayesində çalışan 13 min nəfərdən çox qeyri- azərbaycanlı ixtisaslı fəhlənin orduya çağırılması və onların yerini kənddən gəlmiş yerli fəhlələrin tutması əmək məh- suldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olmuşdu. Bakıda fəhlələrin sayı 1913-cü ildə 43 min nəfərdən 1916-cı ildə 48,6 min nəfərə çatmışdı. 1913-cü ildə neft sənayesi fəhlələrinin hər birinin payına orta hesabla 1090 pud neft düşürdüsə, 1916-cı ildə bu rəqəm 820 puda enmiş və deməli, əmək məhsuldarlığı 1,3 dəfədən çox azalmışdı. Bütün bunlara baxmayaraq müharibə dövründə Rusiyada çıxarılan bütün neftin 80%-dən çoxu Azərbaycanın payına düşürdü. Müharibə dövründə neft emalı üçün turşular istehsal edən XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı (1900 – 1918-ci illər) 192 15 kimya zavodunun böyük hissəsi hərbi məhsullar (toluol, benzol) buraxırdı. 1916-cı ildə Bakıdakı 15 neft – yağ zavodunun 2-i, 9 yağ zavodundan isə 5-i işləyirdi. 1913-cü ildə neftayırma zavodlarına emalı üçün 320 milyon pud neft verilmişdisə, 1917-ci ildə bu rəqəm 225 milyon puda düşmüşdü. Zavodlar bu qədər neftin yalnız 69,5 milyon pudunu emal edə bilmişdilər. Müharibə illərində neft sənayesində istehsalın təmər- küzləşməsi daha da güclənmişdi. Belə ki, 1915 – 1916-cı illərdə bütün çıxarılan neftin 38 – 40%-i 6 iri neft şirkətinin, neft emalı məhsullarının isə 33%-i 3 iri şirkətin payına düşürdü. Bank kapitalının istehsala təsir gücünün artması nəticəsində 1917-ci ildə əsas kapitalı 318 milyon manat olan 60 neft sənayesi müəssisəsi səhmdar – kommersiya banklarının nəzarəti altında idi. Təsərrüfat dağınıqlığı şəraitində Azərbaycanda mis istehsalı 1914-cü ildə 56 min puddan 1917-ci ildə 23 min puda düşmüşdü. Rusiya mis sindikatına daxil olan Gədəbəy misəritmə zavodunun məhsulları hərbi təyinatlı yük kimi dəmir yolu ilə ilk növbədə yola salınırdı. Müharibə illərində dövlət pambıqtəmizləmə, toxuculuq, gön-dəri və yeyinti sənaye sahələrini nəzarət altına almaq üçün bir sıra təşkilatçılıq tədbirlərinə əl atmışdı. 1915-ci ildə pambıq parça fabriklərini xammalla, xüsusilə mahlıcla təmin etmək, bu məhsul üzərinə vahid dövlət inhisar qiyməti qoymaq və s. kimi mühüm məsələlərin həlli ilə birbaşa məşğul olan Xüsusi Komitə yaradılmışdı. H.Z.Tağıyev hökumətlə bağladığı müqaviləyə əsasən onun toxuculuq fabrikləri təkcə 1915-ci ildə cəbhəyə 4 milyon arşın bez və 300 min arşın parusin parça göndərmişdi. Müharibənin ilk illərində tənəzzülə uğramış ipək sənayesi 1915-ci ildə 27 milyon manat dəyərində 65 min pud xam ipək istehsal etmişdi. Xam ipək məhsullarının böyük V mühazirə 193 hissəsi Rusiyanın ipək – toxuma fabriklərinə satılmışdı. Cəbhə üçün işləyən gön–dəri sənayesini xammalla təmin etmək üçün 1915-ci ildə yaradılmış Xüsusi Komitə Gəncə və Bakıda gön-dəri tədarükü üzrə komissiyalar təşkil etmişdi. Müharibə dövründə tütün, spirtli içkilər və duz istehsalı da dövlət inhisarına keçirilmişdi və cəbhənin ehtiyacları üçün işləyirdi. Şimali Azərbaycanda ümumi səfərbərlik keçirməyən çar hökuməti çağırışçılar üzərinə xüsusi hərbi vergi qoymuşdu. Ancaq 1915-ci ildə arxa cəbhədə yaradımçı işlərdə istifadə etmək üçün 50 mindən artıq azərbaycanlı gənc (18 – 23 yaş) səfərbərliyə alınmışdı. Nəticədə əmək qabiliyyətli kənd əhalisinin 30%-i təsərrüfat işlərindən ayrılmışdı. Üstəlik qaramalın, xüsusilə atların hərbi işlə əlaqədar müsadirə edilməsi kənd təsərrüfatına ağır təsir göstərmişdi. Azərbaycan üzrə əkin sahələri 1913-cü ildə 910 min desyatindən 1915-ci ildə 620 min desyatinə düşmüş, taxıl istehsalı 50%, 1917-ci ildə mal – qaranıın sayı 480 min baş, davarın sayı isə 500 min baş azalmışdı. Texniki bitkilərdən pambıq əkinləri 1914-cü ildə 104,3 min desyatindən 1917-ci ildə 37 min desyatinə düşərək 3 dəfədən çox azalmışdı. Barama istehsalı isə 1914-cü ildə 261 min puda çatdığı halda, 1917-ci ildə 130 min puda düşərək 2 dəfə azalmışdı. Müharibə əhalinin güzaranına da çox ağır təsir göstər- mişdi. Müharibə illərində Bakıda yaşayış üçün ən zəruri ərzaq məhsullarının (çörək, süd, ət, yumurta, yağ və s.) azı 300%, çoxu 520% bahalaşmışdı. Azərbaycanın Lənkəran, Şamaxı, Şuşa, Cəbrayıl, Qazax və başqa qəzalarında ərzaq məhsulların bahalaşması bir yana, hətta çox zaman nəinki ət və qənd, hətta çörək də bazardan yoxa çıxmışdı. Belə ağır şəraitdə bir tərəfdən Bakıya dəmir yolu ilə taxıl məhsullarının gətirilməsi yarıbayarı azalmış, Bakıda iri qoşun hissələri yerləşdirilmişdi. Üstəlik Bakı şəhərinə Rusiyanın cəbhə rayonlarından hər gün yüzlərlə yaralı, şikəst gətirilir, XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı (1900 – 1918-ci illər) 194 qaçqınlar gəlirdi. Bunun nəticəsi idi ki, Bakı şəhərinin əhalisi 1913-cü ildə 338,5 min nəfər olduğu halda, 1915-ci ildə 407 min nəfərə çataraq 69 min nəfərədək artmışdı. Bu da şəhərdə ərzaq böhranını daha da dərinləşdirmişdi. Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycan iq- tisadiyyatının əsas sahələrində istehsalın təmərküzləşməsi prosesi güclənmiş, Birinci dünya müharibəsi başlayanadək sənayenin əksər sahələrində müəyyən irəliləyişlərə nail olun- muş, kənd təsərrüfatı istehsalının inkişaf dinamikasında nisbi artım meylləri özünü göstərmiş, kəndin kapitalistcəsinə inkişafı üçün müəyyən iqtisadi zəmin yaranmışdı. Birinci dünya müharibəsi dövründə Şimali Azərbaycanın müstəmləkə səciyyəsi daşıyan iqtisadiyyatı dərin tənəzül və böhranla üzləşmişdi. Ədəbiyyat 1. XX əsr Azərbaycan tarixi II c. Ali məktəblər üçün dərslik. Y.B.Yusifov və T.T. Vəliyevin redaktəsilə // Bakı: 2004 2. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə, V cild, Bakı: 2001, I fəsil, III fəsil, Yüklə 2,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|