Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti A.Ş.İbrahiMov, Z. A. abdulova, L. N. mehdiyeva mikologiya (dərslik)

3.1.2. Tənəffüsün ferment sistemləri 

Hüceyrələrdə bütün reaksiyalar kifayət qədər sürətlə getmir. 

Lakin spesifik bioloji katalizatorların – fermentlərin iştirakı ilə 

onların sürəti kəskin artır. Bütün fermentləri aşağıdakı 6 əsas 

sinfə bölürlər: 

1. 

Oksidoreduktazalar (oksidləşdirici – reduksiyaedici fer-

mentlər). Bu sinfə aid olan fermentlər sistemdə oksidləşmə – 

reduksiya reaksiyalarını kataliz edir.  

2.

 Transferazalar. Bu fermentlər, bütöv atom qruplarının 

(fosfor turşusu, aminturşuları qalığı, amin və metil qruplarını və 

s.) bir birləşmədən digərinə daşınmasını kataliz edir.  

3. 

Hidrolazalar.  Böyük ferment qrupu olub, müxtəlif 

mürəkkəb (polimer) üzvi birləşmələrin suyun iştirakı ilə daha 

sadə birləşmələrə çevrilməsini həyata keçirir. Maddələrin bu 

cür parçalanması hidroliz adlanır. 

4. 

Liazalar.  Hər hansı qrupun substratdan qeyri-hidrolitik 

yolla ayrılmasını kataliz edən fermentlərdir. Bu halda sistemdə 

ya ikiqat rabitələr  əmələ  gəlir və yaxud ayrılan qrup ikiqat 

rabitəyə birləşir. 

5. 

İzomerazalar. Bu qrupun fermentləri üzvi maddələrin öz 

izomerlərinə çevrilməsini kataliz edir.  

6. 

Liqazalar (sintetazalar). ATP və digər nukleozid-fos-

 

  fatlardakı pirofosfat rabitələrinin qırılması ilə əlaqədar olaraq 

iki molekulun birləşməsini kataliz edən fermentlərdir. 

Tənəffüs substratlarının oksidləşmə – reduksiya 

çevrilmələrini kataliz edən fermentləri təsir xarakterinə görə 

dörd qrupa bölmək olar: 

1) hidrogeni fəallaşdıranlar (dehidrogenazalar); 

2) oksigeni fəallaşdıranlar (oksidazalar); 

3) hidrogenin (elektronların) aralıq daşıyıcıları rolunu oy-

nayan fermentlər; 

4) köməkçi fermentlər.  

Tənəffüs substratının  əvvəlcədən hazırlanması bütöv bir 

ferment kompleksi tərəfindən həyata keçirilir. Bu kompleks 

köməkçi fermentlər qrupuna aid edilə bilər. Tənəffüs 

prosesində hidrogenin fəallaşması dehidrogenazalar 

vasitəsilədir. Bütün dehidrogenazalar ikikomponentli 

fermentlər – proteidlərdir. Metabolit hidrogenin hansı akseptor 

tərəfindən qəbul olunmasına görə dehidrogenazaları iki əsas 

qrupa ayırırlar. Birinci qrupa, fəallaşmış hidrogeni birbaşa 

oksigenə verən dehidrogenazalar aid edilir. Bu qrup fermentlər 

«aerob dehidrogenazalar» adlanır.  İkinci qrupa aid olan de-

hidrogenazalar isə, fəallaşmış hidrogeni oksigenə deyil, hər 

hansı aralıq daşıyıcıya verir. Bu qrup fermentlərə «anaerob de-

hidrogenazalar» deyilir. Anaerob dehidrogenazalar, sayca bir-

inci qrupdakından çoxdur və özləri də iki yarımqrupa bölünür. 

Bu və ya digər yarımqrupa aid olunma, elektronların ilk aksepto-

runun sitoxrom sistemi komponentləri və ya piridinnukleotid 

qrupu koenzimlərinin olması ilə müəyyən edilir. Piridin dehidro-

genazalarının kofermenti nikotin-amidadenindinukleotid (NAD) 

və nikotinamidadenin – dinukleotidfosfatdan (NADP) ibarətdir. 

Piridin dehidrogenazaları anaerob dehidrogenazalara aiddir. 

Bioloji oksidləşmənin gedişində onlar, substrat hidrogeninin ilk 

akseptoru rolunu oynayır.  

Əksəriyyət reaksiyalar NAD

+

-ın iştirakı ilə dönən 

oksidləşmə – reduksiya reaksiyalarıdır. Hidrogenin akseptoru 

NADP

+

 olan reaksiyalar isə, az dərəcədə dönən olur. Dehidro-

---

 

  genazalar, hüceyrədə bir-birilə aralıq daşıyıcılar vasitəsilə 

əlaqə yaradır, bununla da, hüceyrələrdə anaerob şəraitdə 

oksidləşmə  və reduksiya reaksiyalarının getməsi üçün imkan 

yaranır. 

Aerob dehidrogenazaları (flavin oksidazaları) tənəffüs sub-

stratının hidrogenini (elektronları) bilavasitə oksigenə verirlər. 

Aerob dehidrogenazaların  əksəriyyətinin prostetik qrupları, 

flavinadenindinukleotiddən (FAD), ancaq bəzilərininki isə, 

flavinmononukleotiddən (FMN) ibarətdir. Flavin fermentləri iki 

böyük qrupa bölünür: 1) metalflavoproteidlər; 2) tərkibində 

metal olmayan flavoproteidlər. 

Adətən, flavin fermentləri tənəffüs substratından iki atom  

hidrogen qoparır və  iminbirləşmə əmələ  gətirir. Sonradan su-

yun iştirakı ilə  həmin birləşmə spontan (öz-özünə) olaraq 

müvafiq ketoturşulara və ya aldehidlərə çevrilir. 

Diqqəti cəlb edən  əsas faktorlardan biri də odur ki, aerob 

dehidrogenazaların təsiri altında hidrogen – peroksid (H

2

O

2

) 

əmələ  gəlir ki, bu da sonradan peroksidaza və ya katalaza 

tərəfindən parçalanır. 

Oksigeni fəallaşdıran fermentlər – oksidazalar 

tərkiblərindəki metalın təbiətindən asılı olaraq iki yarımqrupa 

bölünür: 1) dəmir proteidlər; 2) mis proteidlər. 

Terminal (sonuncu) oksidazaların böyük bir qrupu dəmir 

proteidlərdən ibarətdir. Dəmir proteidlər, ikikomponentli 

katalitik birləşmələr olub, prostetik qrupları dəmir – porfirindən 

əmələ gəlir. Dəmir – proteidlərə sitoxromlar, katalaza, peroksi-

daza və s.. aid edilir. Terminal oksidaza fermentləri qrupunda 

misproteidlər olduqca mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu qrupun 

nümayəndələrindən polifenoloksidazaları, askorbinoksidazanı 

və s. göstərmək olar.