Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki qizlar universiteti SƏRBƏst iŞ Tələbə: Nuridə Əliyev

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
BAKI QIZLAR UNİVERSİTETİ


SƏRBƏST İŞ

Tələbə: Nuridə Əliyev
Müəllim: Ələddin Məlikov
Fakultə: Sosial pedaqoji
İxtisas: Təhsildə sosial-psixoloji xidmət
Qrup: so2-22
Fənn: Multikulturalizm
Mövzu: Qədim türk inancları

BAKI-2022
Qədim türk inancları
Türk inancının əsasını təktanrıçılıq təşkil etməsinə baxmayaraq, bu dəyərlər sistemində digər təbiət motivlərinin xüsusi rolu vardır. Bu hallar qədim türk cəmiyyətlərinin ilkin dinlərinin xalq arasında yaşayan təsirlərindən qaynaqlanır. Hər bir xalqın özüniin xarakteı ini ifadə etdiyi totemi olduğu kimi, türklərin də totemi yalquzaq mənasına gələn “bozqurd”dur. Qədim türkbr qurdu “börü’’ adlandırınnışlar. Ona “bozqurd” deyilməsinin səbəbi isə “boz” rəngin ilahi məna kəsb etməsindən irəli gəlirdi. Oğuzlar onu “göy saçaqlı bozqurd” şəklində təsvir edirdilər. Xalq dastanlarında, deyimlərində və inanclaıında da qurd motivi öz liderliyini qoruyub saxlamışdır.
Bir çox tədqiqatçı totemizmi insanlığın ilk dini sayır. Totemizin başlıca xüsusiyyətləri bunlardır: inanca görə, eyni totemi olan kəslər eyni atadan gəlir; fərdlər totemin adını, işarəsini daşıyır; oxşar totem ətrafında toplanan insanların bir-biri ilə evlənmələri, о cümlədən totem sayılan heyvan və ya bitkini yemək qadağandır. Totemin öz üzvlərinə yardım etdiyi, onları müxtəlif təhlükələrdən qoruduğuna inanılırdı. Ümumiyyətlə, bütün heyvanlar totem sayılırdı. Bəzən də hər haıısı heyvamn yerinə onun bir hissəsi (quyruğu, dili, pəncəsi, tükü və s.) totem olaraq qəbul edilirdi. Heyvan totemi ən çox ovçuluqla dolanan primitiv cəmiyyətlərdə müşahidə olunur.
Orta Asiyadan Anadoluya Ay, Günəş, İldırım, Yağış, Göy qurşağı və İldırımla bağlı bir sıra inanc və mərasimlər daxil olub. Əski Türk inanclarında Günəş qadını, ananı, istiliyi, cənubu, Ay isə kişini, atanı, soyuqluğu, şimalı simvolizə edir. Qədim Hunlar hər hansı bir işə başlayarkən günəşin, ayın və ulduzların vəziyyətini nəzərə almışlar.
Anadoluda Günəşlə bağlı müxtəlif inanclar var. Türk mifologiyası qaynaqlı bir inanca görə, Tanrı, Ayı kişi, Günəşi qız yaradıb, Aya gecə, Günəşə gündüz gəzməsini əmr edib. Qız gündüz üzünü göstərməkdən utandığı üçün Tanrı onun üzünə bir ovuc iynə atıb və beləcə Günəşdə ləkələr yaranıb. Ay buna güldüyü üçün forması gülən üzə bənzəyib.
Ayın üzündəki ləkələrlə bağlı isə xalq arasında belə bir rəvayət var. Bir gün Ay Günəşə yaxınlaşmaq istəyir. Bu zaman Günəş xəmir yoğururmuş. Ayın bu hərəkətini görüncə ona hirslənir və xəmirli əlilə onun üzünə vurur. Barmaq izləri Ayın üzündə ləkə buraxır.
Ayla bağlı məşhur inanclardan biri də budur. Ay yeni çıxacağı zaman analar "Görək, yeni ayı birinci kim görəcək?" deyə uşaqlarını maraqlandırır. Onlar yeni ayı görmək üçün hər axşam göyə baxırlar. Əgər yeni ayı qız uşağı görsə bir ay boyu ev bərəkətli olacaq, əgər oğlan görsə, o ayın çətin keçəcəyini deyiblər. Ayın ilk ayparasını görən adam dərhal torpağa və qızıla baxar ki, bundan sonrakı günləri gözəl və bərəkətli keçsin. Hamilə qadın aya baxarkən balası qarnında tərpənsə, oğlan uşağıdırsa qəhrəman olacaq, qızdırsa bərəkət gətirəcək deyiblər. Əlində ziyil olanlar yeni ayı görüncə "ayı gördüm, xoş gördüm, ziyilimin yerin boş gördüm" deyərək onun tezliklə keçib gedəcəyinə inanıblar.
Ay və Günəş tutulmalarıyla da bağlı xalq arasında məşhur inanclar var. Məsələn, deyirlər, Ay və günəş tutulması həm Qiyamətin, həm məşhur şəxslərin ölümünün, həm də həmin il qıtlıq, savaş və qarışıqlıqların olacağının əlamətləridir. Bunlara inananlar pis hadisələri əngəlləmək üçün bəzi əməllər icra edirlər. Məsələn, günəş və ya ay tutulmaları zamanı güllə atır, azan oxudur, şüşədə baraban kimi çalırlar. Tutulmanı görənlərin bu çoxu bu prosesin sonuna qədər "Əşhədü ən la ilahə illəllah və əşhədü ənnə Muhammədən Rəsulullah" deyərək salavat çevirirlər. Günəş və ya ay tutulması zamanı bəzi yerlərdə iki rəkət namaz qılaraq "Allahım, Ayı və Günəşi burax" deyə dua edərlər. Ayın və Günəşin tutulmadan tez xilas olması üçün Qurandan surələr oxunar. Bütün bu əməllər ayın və günəşin üzünü örtən qaranlığı qovmaq üçün edilir. Nümunələrdən də göründüyü kimi inaclarla bağlı məqamlarda həm İslamdan əvvəlki, həm sonrakı mərasimlər paralel şəkildə həyata keçirilir.
Bütün Türk xalqlarında göy qurşağıyla da bağlı maraqlı inanclar var. Onu göyü yerə bağlayan körpü, xüsusən Tanrı körpüsü adlandırırlar. Göy qurşağının leysan yağışdan və ya fırtınadan sonra yaranması Tanrının qəzəbinin yatdığının əlaməti kimi yozulur. Anadoluda ona "nur", "al-yaşıl çökməsi", "qırmızı-yaşıl", "Ebem qurşağı", "Fatma anamızın qurşağı" deyirlər.
Qədim Türk mifologiyasında göy qurşağının Tanrıya çatan körpü olması fikri Anadoluda da bir sıra inancların təməl daşı olub. İnsanlar göy qurşağının altından keçməyi arzulayar, ancaq bu mümkün deyil. İnanca görə, göy qurşağı heç zaman altından keçməyə izn verməz. Amma əgər bir gün keçən olarsa, o adam bütün günahlarından təmizlənmiş sayılar, nə istəyi varsa gerçəkləşər, zəngin və uşağı yoxsa övlad sahibi olar.
1713-ci ilə aid bir əlyazmada göy qurşağı ilə bağlı maraqlı məlumatlar var. Burda yazılır ki, əgər "Göy qurşağının yaşıl rəngi aşağı tərəfə olarsa, yay gözəl keçər. Sarısı aşağı olsa, xəstəliklər çoxalar, amma düzələr. Aşağıya qırmızı rəng düşsə, döyüş çıxar, mavi olsa qış sərt keçər. Çəhrayısı alta gəlsə epidemiyanın, boz rəng isə yağışın, suların daşmasının, gəmilərin batmasının əlamətidir".
İldırımla bağlı da qədim Türk inancları var ki, birincisi, ildırımın düşdüyü yerin müqəddəs sayılmasıdır. Halbuki ildırım düşdükdən sonra bu yer insanlar üçün də, heyvanlar üçün yararsız olur. İnsanlar o yerə yaxınlaşmağa ehtiyat edir, heyvanlarını o yerdən uzaqlaşdırırlar.
Anadoluda ildırımdan qorunmaq üçün də məşhur inanclar var. Deyirlər, ildırım insanı və ya heyvanı vursa, yanında olan adam yoldaşını və ya heyvanı ordan dərhal uzaqlaşdırsa, yəni yerini dəyişsə, ildırımın düşdüyü canlı ölməz.
Göy guruldayıb şimşək çaxanda orda olan adam əlində dəmir parçası və ya balta varsa, onu dərhal ağacın gövdəsinə saplayar. “Dəmirin olduğu yerə ildırım düşər” deyirlər. Beləcə, insanlar hesab ediblər ki, ildırımı ağaca yönəltməklə onun özlərinə doğru gəlməsinə mane olurlar. Şimşək çaxdığı zaman salavat və ya hər hansı surəni deyir və dua edərlər.
Orta Asiyadan Anadoluya gələn Ay, Günəş, İldırım, Yağış və Göy qurşağı ilə bağlı inanc və mərasimlər bütün Türk soyluların kosmik düşüncələrini ifadə baxımından maraqlı və əhəmiyyətli, eyni zamanda, Allahın gücünə inanmağın bariz ifadəsidir.
Dünyanın ən qədim və köklü millətlərindən sayılan türklər tarix boyunca çox sayda dini-fəlsəfi düşüncə və ideyalarla tanış olmuş, müxtəlif türk boyları öz dini-fəlsəfi dünyagörüşlərinə görə başqa xalqlardan ciddi şəkildə fərqlənmişlər. İslamın meydana çıxışına qədərki dövrdə müxtəlif etnocoğrafi məkanda yaşayan türklərin dini-fəlsəfi dünyagörüşlərini tam şəkildə ümumiləşdirmək mümkün olmadığından onun əsas xarakterik cəhətləri haqqında çox sayda fikir, dəlil və mülahizələr ortaya qoyulmuşdur. İslamın yayılmasından sonrakı dövrlərdə də türklər ən qədim tarixə malik qövmlərdən biri kimi zaman-zaman firqə, təriqət və hətta din ayrılıqları içərisində yaşamağa məhkum olaraq müştərək dini-fəlsəfi dünyagörüş və düşüncə sistemi formalaşdıra bilməmiş, bir çox hallarda islamı inanc və mədəniyyət baxımından onlardan fərqlənən başqa qövmlərin düşüncə sisteminə uyğun gələn dini-fəlsəfi təlimlər əsasında dərk etməyə məcbur olmuşlar. Bununla belə, hansı dini-fəlsəfi sistemin çərçivəsində olursa olsun, ən bəsit qorxu dinlərindən başlayaraq ən mükəmməl sistemə malik olan islama qədər dini təkamülün bütün mərtəbələrini yaşamış olan türklər özünəməxsus dini-fəlsəfi dünyagörüşlərini, din və iman anlayışlarını qoruyub saxlaya bilmişlər.
Bəzi müəlliflərə görə əxlaq, sivilizasiyanın bütövlüyünü təmin edir, din isə əxlaqa fundamental dəstək verir. Əxlaq, insan davranışının faydalılığı və doğruluğu konsepsiyasi kimi dinlə razılaşmaqla formalaşmışdır. (133, s. 42) Bu səbəbdən də dini dünyagörüşün təkamül hadisəsi kimi qorxu dinindən əxlaq dininə keçid sürəci əsas götürülür.
Tarix boyunca qorxu dinindən əxlaq dininə keçid sürəci, Tövratdan İncilə keçidlə başlayar. Bir çox tədqiqatçılar da ilahi dinlərə sahib olduqlarına inanan bütün millətlərin dinini əxlaq dini hesab edirlər. Buna görə də, hər bir millətin təkamülündə, qorxu dini mərhələsindən keçib əxlaq dini mərhələsinə daxil olma mühüm bir dönüş nöqtəsi sayılır. Ancaq bu qiymətləndirmə müasir mədəniyyətdə hələ irəliləyə bilməmiş millətlərin hamısının dinini qorxu dini kimi xarakterizə etməyə əsas vermir. Əsas etibarilə; “mədəni sayılan millətlərin hamısının dininin əxlaq dini olması” haqqında tezisi isə qəbul etmək mümkündür. İslamın türk milləti üçün nə dərəcədə əxlaq dini mahiyyətində olması da ciddi bir araşdırma mövzusudur. Çünki islamı qəbul edərkən onu bir əxlaq dini kimi görən türklərin bəzi qollarının, xüsusilə də Hind-Fars dini-fəlsəfi düşüncə sisteminin təsirindən qurtulmamış Azərbaycan türklərinin bu günkü din anlayışında qorxu dininin izlərinin daha qabarıq olduğu qeyd olunmalıdır. Bu reallıq müəyyən bir dini-fəlsəfi düşüncənin hər hansı millət tərəfindən özünəməxsus şəkildə idrak olunmaması və öz milli xarakterləri ilə eimi-fəlsəfi zəmində uzlaşdırılmaması durumunda meydana çıxır.
Millətin bir sosial təşkilatlanma, eləcə də genetik və psixoloji birliyi ifadə edən bir məfhum olması barədə Quranda açıq işarə vardır: “Ey iman gətirənlər! Biz sizi bir kişi və bir qadından yaratdıq. Sonra bir-birinizi tanıyasınız deyə, sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq. Allah yanında ən hörmətli olanınız Allahdan ən çox qorxanınız, pis əməllərdən ən çox çəkinənizdir”.
Bu ayədən də anlaşıldığı kimi, dini doktrinə görə, “Yaradan” insanların qan bağlılığı üçün millət və qəbilə sistemini, ruh bağlılığı üçün isə vahid iman anlayışını müəyyən etmişdir. Ayrı-ayrı etnocoğrafi məkanlarda yaşayan türklərin də ilk öncə öz irsi və inanc meyarları üzrə birlik modelini müəyyənləşdirdikdən sonra islamın ümmət çərçivəsi içində dini-fəlsəfi dünyagörüşünün ümumi və xüsusi cəhətlərini araşdırmaq mümkündür.
Türk superetnosunun aparıcı qollarından biri olan Azərbaycan türklərinin islamdan öncəki dini-fəlsəfi dünyagörüşlərini tədqiq edərkən, ümumi şəkildə qədim türklərin dini-fəlsəfi dünyagörüşünün təhlili ilə problemə aydınlıq gətirmək daha düzgün və məqsədəuyğundur. Çünki Azərbaycan ərazisində tarixi dövrdə formalaşmış dini cərəyanların çox zaman Türk milli düşüncəsinin və həyat fəlsəfəsinin prinsipləri ilə uzlaşmadığının bir çox nümunələri ilə tanışıq. Əsasən tarixi-coğrafi əraziyə istinad edərək çağdaş Azərbaycan türklərinin dini dünyagörüşünün əsil mahiyyətini izah etmək tədqiqatçıların əvvəlcədən yanlış və yarımçıq nəticələr çıxarmasına səbəb olmuşdur. Hansı siyasi-coğrafi və tarixi-mədəni məkanda yaşamasından asılı olmayaraq türklərin ümumi dini-fəlsəfi dünyagörüşləri onun bütün qollarında özünü ifadə edəcək qədər geniş və dərin potensiala malikdir.
İndiyə qədər Azərbaycanda aparılan əksər elmi araşdırmalarda Azərbaycan türklərinin dini-fəlsəfi dünyagörüşü ilə bağlı məsələləri tədqiq edərkən kifayət qədər ciddi elmi dəlillərə və mənbələrə əsaslanmadan İran və Azərbaycan coğrafiyasında mövcud olan dini-fəlsəfi təlimlərin Azərbaycanda mövcud olan türk etnosu ilə süni biçimdə əlaqələndirilməsi istiqamətini önə çəkməyə çalışmışlar. Bu yanlış metodun tətbiqi, daha çox müxtəlif dini-fəlsəfi təlimlərdən təsirlənmiş Azərbaycan türklərinin milli xarakterinə uyğun gələn düşüncə sisteminin ümumtürk dini-fəlsəfi dünyagörüşü içində axtarılmamasından irəli gəlirdi. Azərbaycan türklərinin dini-fəlsəfi dünyagörüşünə aid ola biləcək məsələləri araşdırarkən, qeyd etmək lazımdır ki, türklərin əsrlər boyu özünü təsdiq etmiş təktanrıçı və ya monoteist düşüncə sistemi və bunun əsasında formalaşan dini-fəlsəfi təlimlər bütün türk qollarında öz təsirini hiss etdirmiş və islam dini ilə türklərin üzvi sintezinin də əsas motivini təşkil etmişdir. Azərbaycan türklərinin həm miladdan öncəki və sonrakı tarixlərdə ayrı-ayrı köçlər halında bu ərazidə məskunlaşan hissəsi, həm də xəzərlərin və oğuzların bu bölgəyə axını prosesində ərazinin aparıcı etnik elementinə çevrilən hissəsi siyasi və mədəniyyət dairələrinin təsiri ilə başqa dinlərlə təmasda olmasına baxmayaraq, türklərin ümumi dini-fəlsəfi dünyagörüşündən fərqlənməyən cizgidə olmuşlar. Bu nöqteyi-nəzərdən də Azərbaycanda mövcud olan dinlərlə Azərbaycan türklərinin təması və ya münasibətini türklərin dini-fəlsəfi dünyagörüşünün başqa dini-fəlsəfi sistemlərlə müqayisəsi kontekstində təhlil etmək prinsipial əhəmiyyət kəsb edir. Burada problemin hərtərəfli izah olunması üçün əsas etibarilə Hind-İran dini-fəlsəfi təlimlərinin, eyni zamanda çinlilərin, yəhudilərin və sonrakı dövrdə də xristianların dini-fəlsəfi dünyagörüşlərinin müqayisəli şəkildə araşdırılması zəruridir.
Məlumdur ki, dini doktrin ilə materialist doktrinin bir-biri ilə barışmaz durumda olduğu çağımızda millətlərin yaradılış tarixi ilə bağlı tezisləri, əsasən, arxeoloji araşdırmalara istinad edərək təqdim etmək ənənəsi geniş yayılmışdır. Bu ənənə Türk etnosunun tarixini tədqiq edənlər üçün də keçərli sayıla bilər. Məsələn, Türk mədəniyyət tarixi tədqiqatçısı Bahaəddin Ögəl də, Türk tarixinin beş min il yaşı olduğunu önə sürərək, Altay dağlarındakı Bazırlıq yaylasında aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılan m.ö. 3-cü minilliyə aid Oğuz tipindəki skletin Türk millətinin ilk atası olduğunu iddia etmişdir. (87, s. 143) Bəzi Qərb alimlərinin görüşlərində də oxşar iddialar yer almaqdadır. “Təqribən m.ö. 2500-cü illərdə Çində tək bir dövlət və tək bir sivilizasiya forması görünmədən öncə, ayrı-ayrı yerli mədəniyyətlərin və müxtəlif xalqların yaşadığı bilinməkdədir. Təsbit olunan altı mədəniyyətdən birisi, Quzey-Qərb, yəni Proto-Türk mədəniyyətidir. Öncə ovçu mədəniyyəti olmuş, sonradan çoban mədəniyyətinə çevrilmişdir”. (88, s. 2) Dinlərin tarixlə bağlı mövzulara yanaşmasını ehkam kimi qəbul edənlər də, mənbələrdə verilən tarixləri dəqiqləşdirmək məsələsində çətinlik çəkmişlər. Adətən, dini doktrinlərdə bu mövzunun izahı ilk insanın yaradılması problemi üzərində aparılan müzakirələrlə başlayır. Bu doktrinlərdə bütün insanların Adəm nəslindən gəlməsi tezisi əsas alınaraq millətlərin kökünün də Adəmin nəslinin ayrılması zamanına uyğun gəldiyi iddiası yer almışdır. Quranda: “Biz yalnız onun (Nuhun) nəslini baqi etdik” ayəsini Ərəb tarixçisi Əbu Cəfər Təbəri təsadüfi deyil ki, Allahın başqalarından törəyən nəsilləri deyil, yalnız Adəmin nəslini tanıdığını xatırlatması kimi şərh edir. Dünya millətlərinin kökünün də Nuhun üç oğlu kimi tanınan Sam, Ham və Yafəsə dayandığını və qövmlərin yaşadığı sərhədlərin də Nuh tərəfindən müəyyən olunduğunu ümumi bir dini doktrin kimi irəli sürürlər. Burada hətta türklərin və Quranda Yəcuc-Məcuc kimi təqdim olunan xalqın Yafəsin nəslindən gəldiyini də iddia edirlər. İslamı ilk qəbul edən Qaraxanlı və Səlcuqlu Türk xanədanlarında isə, İran mifologiyasında geniş şəkildə işıqlandırılan Əfrasiyab söykökü daha çox qabardılır. Bu inanc özbəklərin “Xannamə” eposunda da yer almışdı. Digər tərəfdən bu soykökünün Orta Asiya türklərinin qonşuları ilə tarixdəki münasibətləri nəticəsində ortaya çıxdığı da iddia olunur. Ancaq sonralar əsas etibarilə: “Nuh oğlu Yafəs oğlu Türk” soykökü üstünlük qazanmışdır. Bahaəddin Ögəl də, bunların bir Tövrat və Quran ənənəsi olduğunu və Əfrasiyabla Alp Ər Tunqanın yerinə Türk sözünün işlədildiyini yazır.
Dini doktrinə əsaslanaraq bu hadisələrin zamanı haqqında qənaətə gələrsək, millətlərin yaradılışının Tanrıdan sonra İbrahimə qədərki müddətdə tamamlandığını qeyd etmək mümkündür. Ət-Təbərinin; qədim millətlərdən saydığı ərəb, fars, yunan, Sudan, Yəcuc-Məcuclarla birlikdə türklərin də adını xatırlatması, bu millətin kökünün daha uzaq tarixlərdən yol gəldiyini göstərməkdədir.
Oğuz dastanında isə Oğuz Xanın iki qızla evlənməsi, Türk millətini meydana gətirən ünsürlərin -Yer və Göyün həm qutsal, həm də maddi varlıqlar olduğunu göstərir. Bir erkək insan oğlu olan Oğuz Xandan fərqli olaraq, Yer və Göyün qutsal ruhlarının dişi olduğu da bilinməkdədir. Göytürklərdə də insan erkək, qurd isə dişi təsvir olunmuşdur. Bu Türk mifologiyasının ana prinsiplərinin dəyişmiş olması kimi deyil, daha böyük bir irəliləyiş kimi qiymətləndirilə bilər. Burada artıq qurd və ya hər hansı bir dişi heyvan obrazı ortadan qalxmış, onu gözəl bir qız obrazı əvəz etmişdir.
Altay yaradılış əfsanəsində də kainatın başlanğıcında yalnızca Tanrı Ülgən ilə Kişioğlu (Ərlik) deyilən iki varlığın mövcudluğu göstərilməkdədir. Burada türklərin əfsanə düşüncə tərzi fars-manixeyçi düşüncə ilə uzlaşdırılmışdır. Ərlik başlanğıcda Tanrının yardımçısı olan bir insan ikən, sonradan şeytan olmuş və Əhrimənin yerinə keçmişdir. Buradan da anlaşıldığı kimi, Altay, Yakut və digər yaradılış dastanlarının hamısında kainatın başlanğıcından bəri başlıca iki varlığın mövcudluğundan bəhs edilir: Tanrı və Şeytan. Bu sistem, prinsiplər baxımından qədim İran mifologiyasının təməl sisteminə bənzəyir, yəni Tanrının insanı Yer üzü yaradıldıqdan sonra yaratdığı görüşü önə çəkilir. Halbuki, Altay yaradılış əfsanəsində İnsanoğlu, kainatın ilk başlanğıcında mövcud olmuşdur. Bu, Altay əfsanəsini digərlərindən ayıran əsas xüsusiyyətdir.
Türklərin dini mənşəyi haqqında fikirləri ortaya qoymazdan öncə, Totemizmdən başlayaraq səmavi-ilahi kitabı olduğu qəbul edilən bütün dinlərin ümumi şəkildə insanlığa aid olmasını dərk etmək prinsipial əhəmiyyət kəsb edir. Buna müvafiq olaraq tədqiqatçılardan da qədim çağların din dəyişmələrinə, dini mənşə termininə ehtiyatlı yanaşmaq tələb olunur. Müxtəlif qəbilə və boy quruluşlarına, müxtəlif etnocoğrafi məkana sahib olan türklərin ilk çağlarda müxtəlif dini inanclara bağlılığı təbiidir və bunu milli bir din adı ilə məhdudlaşdırmaq doğru deyildir. Bu durumu bəzi alimlərin müxtəlif tədqiqatlarda fərqli nəticələr əldə etməsi gerçəyində də vaxtaşırı müşahidə edirik.
Din, tarixi zaman içində ən çox inkişafda olan bir fenomen kimi də tədqiq oluna bilər. Məlumdur ki, dini görüşün ibtidai və bədəvi şəkli bir qəbilənin hansısa heyvanın bütün qəbilənin ilk atası -əcdadı olduğuna inanması və nəticədə o heyvanın onların sitayiş predmetinə çevrilməsini ehtiva edən Totemizm, ruhlara, qutsal və ya yaxşı əşyaya sitayiş əsas götürən Animizm, eləcə də Fetişizm, Bütpərəstlik, Ulduzpərəstlik, Sabeizm vəhşi, ibtidai, yarımədəni qəbilələrin tarix və mədəniyyətinin başlanğıcı və öncəki mərhələlərdəki dini olmuşdur. (97, s. 19) Tək, yaradan və görünməyən bir varlıq anlayışında birləşən insan, indiyədək bəsit təbiət dinlərinin düşüncə sistemindən tamamilə uzaqlaşa bilməmişdir. Bilavasitə əşyalar və ya hadisələr üzərinə yönələn ibtidai inanclar, təkamül nəticəsində fərqli yaradıcı ruhların mövcudluğunu əks etdirən görüşlərin ortaya çıxması ilə tamamlanmışdır. Bu motivlə də ibtidai dinlərin mədəniyyətin məhsulu olduğu, ilahi dinlərin isə hazır verildiyi iddia olunur. İlahi dinlərin hər zaman bir təbliğ edicisi olduğu bildirilir. Məsələn, totem dinini, ulduzlara sitayiş etməyi kimsə təbliğ etməmişdir. Bunlar şüurun inkası, yaxud da təbiət hadisələrinin şüurda müəyyən bir formada yer almasıdır. Qorxu, heyrət və s. kimi amillər bu prosesdə mühüm rol oynamışdır. Avstriyalı psixoloq Ziqmund Freydin qeyd etdiyi Tabu anlayışının yaranmasının da məhz bu durumla üst-üstə düşdüyünü müşahidə etmək mümkündür.
Tabu; insanlığın yazılmamış ən qədim qanunu kimi izah olunur. Tabu; şeylərin və şəxslərin müqəddəs və ya natəmiz əlamətləri, bu əlamətdən doğan məhdudiyyət növü, habelə bu yasağı pozmaqdan törəyən müqəddəslik və ya natəmizlik kimi bir-birini tamamlayan anlayışları əhatə edir. Tabu bir anlayış olaraq sonradan bütün dinlərin içində həm yazılı, həm də yazılı olmayan maddələr şəklində istifadə olunmağa başlandı.
Türk sosioloqu Ziya Göyalp, qədim türklərin özlərinə məxsus milli dinləri olduğunu sezmiş və buna Toyunizm adını vermişdir. Qədim türklərin dinlər tarixi üzərində çalışan Abdulkadir İnan da türklərin qədim dininə ad olaraq Şamanizmin seçilməsini məqbul hesab etmişdir. Ancaq Hikmət Tanyu Ziya Göyalpın türklərin dini mənşəyi üzərində çox az və çox zaman həqiqəti ifadə etməyən mənbə və materiallara əsaslandığını iddia edərək, Toyunizmin daha çox Buddizmin təsirindən qaynaqlandığını bildirmişdir.
H. Tanyuya görə, orada Toyunizm adı altında Buddizm nəzərdə tutulur. Buddizm isə türklərin əsil dini olmamışdır. Eyni zamanda Yaşar Kalafat da qədim türk inanclarının Şamanizm adı ilə araşdırılmasının doğru olmayacağı düşüncəsindədir.
Türklərin qədim inancını Şamanizm kimi qiymətləndirən Abdulkadir İnan, Çin mənbələrinə istinadən, qədim Orta Asiya Şamanizminin əsaslarının Göy Tanrı, günəş, ay, yer, su, ata (cədd-i Ala), atəş kultları olduğunu göstərir. O, dini ayin və törənlərin müəyyən bir nizam çərçivəsi içinə alınmış olduğunu da ehtimal edir. Abdulkadir İnana görə Göytürk dövlətinin Uyqur sülaləsi idarəsi altına keçməsi tarixinə qədər (7-ci əsrin ortaları) Orta Asiyanın quzey bölgələrində Şamanizm hakim din olmuşdur. Ancaq bu məfhumu; “Türklərdə Şamanlıq deyə bir ad və din yoxdur” deyə qəbul etməyən Hikmət Tanyu; “Şamanlığın din səlahiyyətlisi kimi təqdim olunan Kamı nəzərdə tutduğunu, Kamlıq adlanan bir dinin də olmadığını” ifadə edir.
Buna bənzər yanaşmanı aşağıdakı nümunədə də görürük. İsmayıl Hami Danışmənd; “Şamanizmdən sonra Xristianlıq, Buddizm və Mani məzhəbi də türklər arasında yayılmış olduğuna görə, onların qədim irqi xüsusiyyətlərindəki monoteist inanca keçməsi haqqındakı fikirlərin doğru olmadığını, fərqli türk qollarına uyğunluğu baxımından haqlı olan bu etirazı, yalnız Oğuz-Türk millətinə aid etmədiyini” də vurğulayır.
Türk alimi Ümid Hassana görə, Şamanlıq inanc sistemi, kökü və əsas xüsusiyyətlərilə, həyat tərzi olaraq tarixi inkişaf dinamikası və qohum cəmiyyətlərin xarakteri baxımından arxaik bir kökə dayanır, dünyanın inkişafı baxımından tarix öncəsinə aiddir və yer üzündə heç bir mədəniyyətin mövcud olmadığı zamanın məhsuludur. Tədqiqatçı hətta Şamanizmin mövcudluq zamanının təqvim tarixi ilə müəyyən edildiyi halda, bu tarixin sivilizasiyanın doğuşundan (Mesapatomiya-Şumer) ən az 20 və ya 25 min il öncə başladığının sübut olunacağını iddia edir.
B. Ögəl isə “milli din” ifadəsi yerinə “dövlət dini” ifadəsini qəbul edərək bir çox qəbilənin bir yerə yığışaraq böyük dini mərasimlər təşkil etməsinə əsaslanaraq türklərdə müştərək və böyük dövlət dininin mövcud olduğunu iddia etməkdədir. Alimə görə, Şamanizmin, daha artıq adamlar, ailələr, yaxud yalnız bir qəbilə içində hökmü keçən bir din sistemi olması bunu söyləməyə imkan verir.
Mövzunun müqayisəli mətnlərlə daha əhatəli anlaşılması üçün mifalogiyada yer alan simvollara da özəl diqqət yetirmək vacibdir. Türk mifologiyasında Qurd, şərqdəki protomonqol inanclarında isə köpək simvolu önəmli yer tutmaqdadır. Qurd bəlkə də ən qədim çağlarda türklərin bir Totemi olmuşdur. Ancaq Göytürk çağında qurd, Totemdən başqa qutsal bir simvol kimi də qəbul olunmuşdur. Göytürklərin öz bayraqlarının başına bir qurd rəsmi qoymalarının da səbəbi bu sayılır. Ümid Hassan isə bu fikrə başqa yöndən izah verərək; “Göytürklər Totemist olmadıqları halda öz aralarında bir qurd əfsanəsinə inanırlar və qurd başını da milli bir simvol olaraq daşıyırlar” fikrini əslində Totemist kökə sahib olmanın sübutu kimi qiymətləndirmişdir.
Bəzi tədqiqatçılar Hunların da kökündə Totemizmin olmasını bir çatışmamazlıq kimi şərh edərək, onların inanc sistemində “Tək Tanrılı bir Göy dini” axtarmağa cəhd göstərmişlər. Bahaəddin Ögəlin: “Tək Tanrıya inanan bir qövmdə Totem axtarmaq bir az çətindir” sözlərindən sonra, «Totem ünsürləri olarsa belə, qədim Hun inanc və əfsanələrinin bir qalıntısı ola bilərdi» tezisini irəli sürməyi məqsədəuyğun sayması da diqqətçəkici cəhətlərdəndir.
Oğuz dastanlarında Totemizmin başqa bir əlaməti kimi, hər boyun bir quş simvoluna malik olmasını göstərmək olar. Bu quşlar da ümumi olaraq yırtıcı quşlardan seçilir. Orta əsr tarixçisi Rəşidəddin, bu quşlar üçün “Onqon” ifadəsini işlətmiş və bu ifadə zamanımıza qədər gəlib çıxmışdır. Əslində “Onqon” sözü monqolcadır və bunun türkcəsi isə “Töz”dür. “Töz” sözü türkcədə “kök”, “mənşə” mənasına uyğun gəlir. Bu sözlə türklər, hansı heyvandan və quşdan törəmiş olduqlarını ifadə etmişlər.
İslamdan sonrakı dövrlərdə Türk tədqiqatçısı Faruq Sümərin müəyyən etdiyi kimi; “10-cu əsrin birinci yarısında Oğuz tayfaları, Uyğurlar istisna olmaqla, digər Türk elləri kimi öz milli-dini inanclarını qoruya bilmişdilər”. Türklərin Göy Tanrı adı ilə tanınan inanclarının içində qədim dinlərin bəzilərinin izlərinə də rast gəlməkdəyik. Məsələn, Çin mənbələrinə görə, Göytürklər; “Tanrılarının surətlərini keçədən düzəldib dəri torba içində saxlayar, bu surətləri iç yağıyla yağlar və sırıqlar üzərinə qoyardılar. İlin dört mövsümündə bu tanrılara qurban kəsərdilər”.
Həmin “təsvirlər”; altaylıların “töz-tös”, yakutların “tana”, soyut-uranhaların “ərən”, monqolların “onqon” dedikləri bütlərin eynisi olmuşdur. (57, s. 6) Çünki türklərin “töz” və monqolların “onqon” kimi tanıdıqları məhz heyvan və ya insan şəklində düzəldilmiş bütlər və ya sitayiş edilən heykəlciklər olmuşdur. Bunları ağacdan, daşdan, sümükdən, hətta palçıqdan; daha doğrusu qəbilədəki sənətkarlar bunu nədən düzəltməyi bacarırdılarsa, o maddədən düzəldirdilər. Artıq bu heykəlciklər, o qəbilənin, o soyun, yaxud hər hansı bir ailənin, ailə ocağının qoruyucuları olurdular. Müəyyən zamanlarda qurulan dini mərasimlərdə bu bütlərə yeməklər də verilirdi. “Töz” və ya “tös”, eyni zamanda monqolların “onqon” deyə adlandırdıqları totemlərə türklərin verdiyi addır. Yenisey və Altay türkləri, “onqon”a şamanlıqdan qalan “töz”, “tös”, yakutlar “istenqara”, “emeget” deyirdilər. Türklər totem mənasında fərqli ifadələrdən istifadə etsələr də monqollarda “onqon” sözü daha çox yayılmiş və başqa əvəzləyicidən çox az istifadə olunmuşdur.


ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. 
   Əkbər Nəcəf. İnanc Yaddaşı. Bakı: 2014.
   
2. 
   Fuat Bozkurt. Türklerin Dini. Istanbul: 1995
   
3. 
   Namık Aslan. Kurt Motivinin Türk Menşe Efsanelerdeki Anlamı Üzerine, Milli Foklor, 2010, sayı 87
   
4. 
   Hacıyev A.N., Cəfərova E.H., Məmmədov İ.M. Multikulturalizmə giriş: Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti. – Bakı: Mütərcim, 2018
   
5. 
   Mir-Bağırzadə S.A.Multikulturalizmə giriş. Dərslik, - Bakı, - 2021