AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ GƏNCƏ DÖVLƏt universiteti

V Fəsil
Görkəmli folklorşünas, mahir pedaqoq, filologiya elmləri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının Azərbaycan aşıq sənəti ilə bağlı fəaliyyəti

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı qədim tarixə malikdir. Hər bir xalqın bədii söz sənəti həmin xalqın özünün tarixi qədər qədimdir.

Yazılı ədəbiyyat yaranmamışdan əvvəl xalq arzu və istəklərini, həyata və cəmiyyətə müna­sibətini, fəlsəfi görüşlərini şifahi ədəbiyyatla ifadə etmişdir.

Böyük rus sənətkarı Maksim Qorki demişdir ki, folklor “söz sənətinin başlanğıcıdır”. Xalq arzu və istəyini özünün yaratdığı və yaşatdığı şifahi söz sənətində, yəni folklorda ifadə edir.

Dünya xalqlarının ədəbiyyatşünaslığında folklor “şifahi söz sənəti”, “şifahi xalq ədə­biy­yatı” adı ilə işlədilmişdir. “Folklor” bey­nəlxalq ədəbiyyatşünaslıqda çox işlədilən və istifadə edilən islahatdır.

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı, yəni folkloru dərin məzmunlu, parlaq ideyalı, zəngin və rəngarəng, misilsiz ədəbi-bədii xəzinədir.

Görkəmli ingilis tarixçisi Vilyam Toms 1846-cı ildə “Atenlum” qəzetində, “folklor” isti­lahını işlətmiş, hərfi mənasının xalq biliyi, xalq hikməti olduğunu göstərmişdir. Deməli, “şifahi xalq ədəbiyyatı” və “folklor” paralel şəkildə işlədilir.

Şifahi xalq ədəbiyyatı qiymətli bir xəzi­nə­dir. Xalqın tarixini bilmək üçün mütləq folkloru öyrənmək və ondan səmərəli istifadə etmək lazımdır.

Folklor xalqın hafizəsində yaşamış və inkişaf etmişdir. Folklorun müəllifi müəyyən edilməmiş, sonralar aşıqlar şeirlərində adlarını çəkmiş, Aşıq Ələsgər demişdir:
Adım Ələsgərdir, Göyçə mahalım,

Dolanım başına mən qadan alım.

Hüsnün şöləsinə Xəstə xəyalım,

Pərvanədi, şəmistanlar dolanır.
Aşıq poeziyası Azərbaycan xalq yaradı­cı­lı­ğı­nın zəngin qollarından biridir. Aşıqlar xalq arasında çox böyük şöhrət və hörmət qazan­mışlar. Aşıqları xalqımız “el anası”, “müdrik müəllim” adlandırmışdır.

Həsən bəy Zərdabi demişdir ki, bizim Qafqaz müsəlmanlarına şeir ilə deyilən söz gözəl təsir edir. Aşıqlar oxuyanda qulaq asan, dinləyən insanların mənəvi aləmi, parlaq hafizəsi, biliyi və dünyagörüşü zənginləşir, onlar bədii-estetik zövq alırlar.

Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov yazır: “Aşıq poeziyası xalq yaradıcılığı ilə yazılı ədəbiyyat ara­sında bir keçiddir, möhkəm bir körpüdür... onun kökləri, rişələri folklordan, xalq yara­dıcılığından su içirsə, budaqları, qol-qanadı hə­mişə ədəbiyyatla qovuşur, ona təsir edir və ondan qüvvət alır”⁴

Aşıqlar üç qrupa ayrılır. Birinci qrupa ustad aşıqlar (Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq, Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn, Aşıq Əsəd, Aşıq Şəmşir, Mikayıl Azaflı və başqaları) Onlar həm saz çalır, həm də şairlik edirlər.

İkinci qrupa ifaçı aşıqlar daxildir.

Üçüncü qrupa isə aşıq poeziyası üslubunda şeir yaradan el şairləri daxildir. Onlar məclis aparmağı bacarmırlar, saz çalmağı bilsələr də yaxşı oxumaq qabiliyyətinə malik deyillər.

Aşıq Ələsgər (1821-1926) aşıq sənətinin mahiyyətini poetik dillə ifadə etmişdir:
Aşıq olub tərki vətən olanın,

Əzəl başdan pürkamalı gərkdir...

Oturub-durmaqda ədəbin bilə,

Mərifət elmindən dolu gərəkdir.

Xalqa həqiqətdən mətləb qandıra,

Şeytanı öldürə, nəfsin yandıra.

El içində pak otura, pak dura,

Dalısınca xoş sədalı gərəkdir.

Danışdığı sözün qiymətin bilə,

Məcazı danışa, məcazı gülə.

Kəlməsindən ləli-gövhər süzülə,

Tamam sözü müəmmalı gərəkdi.

Arif ola, eyhamınan söz qana,

Naməhrəmdən şərm eyləyə, utana,

Saat kimi meyli haqqa dolana,

Doğru qəlbi, doğru yolu gərəkdi.

Ələsgər haqq sözün isbatın verə,

Əməlin mələklər yaza dəftərə,

Hər yanı istəsə, baxanda görə,

Təriqətdə bu sevdalı gərəkdi.⁵

Dünyada tanınan, şöhrət qazanan Aşıq Ələs­gərin yaradıcılığında insanları ucaldan yaşamağa həvəs oyadan, təmiz və mənalı məhəbbətin tərənnümü xüsusi yer tutur.

Aşıq Ələsgərin yaradıcılığında xalqın ağır vəziyyəti, yaşayış tərzi, istismarçı hakim quru­luşun cinayətkarlığı, zəhmətkeş insanları istismar etdiyi, onların var-dövlətini əlindən aldığı, həyatdakı zülmkarlıq, soyğunçuluq ürək ağrısı ilə qeyd edilir. Aşıq Ələsgər fitri istedadlı sənətkar olduğuna görə cəmiyyət və təbiət hadisələrini çox inandırıcı ifadə edir.

Xalq yazıçısı Mehdi Hüseyn yazır: “Aşıq Ələsgərin lirikası xalq şeirinin qızıl fonduna daxil olub. Çünki, o, bədii üslubu cəhətdən xalqa bağlıdır, onun ədəbi ənənələri Azərbaycan poeziyasının ənənələri üzərində inkişaf etmişdir.

Xalq dilinin ən gözəl xüsusiyyətlərini bilən, bu dili yüksək şeir səviyyəsinə qaldıran Aşıq Ələsgərdə müəyyən bir fikir ifadə etməyən süni misralara rast gəlmirik”.⁶

Folklorşünas Sədnik Paşa Pirsultanlı ustad Aşıq Ələsgərin zəngin ədəbi irsini həmişə yüksək qiymətləndirmiş, misilsiz tərbiyə mənbəyi ol­duğunu göstərmişdir.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Xəstə Qasımın yaradıcılığı ilə səmərəli məşğul olmuş, 1975-ci ildə onun qırx altı şeirini kitabça şək­lin­də çap etdirmiş və məzmunlu mqəddimə yazmışdır.

Xəstə Qasım XVII əsrin sonu və XVIII əsrin əvvəllərində yaşayıb yaratmış, Cənubi Azərbay­canın Tikmədaş mahalında vəfat etmişdir. Müəllif müqəddimədə yazır:

“Xəstə Qasımın yaratdığı sənət inciləri, xüsusilə təcnis, qıfılbənd, ustadnamə və başqa şeir­ləri onun aşıq yaradıcılığındakı mövqeyini düzgün müəyyənləşdirməyə, istedadlı bir sə­nətkar olduğunu söyləməyə haqq verir.

Xəstə Qasım gəraylı, qoşma, təcnis, cığalı təcnis, müstəzad, divani və s. növlərdə sənət inciləri yaratmışdır. Xəstə Qasımın özündən əv­vəlki sənətkarlardan yalnız Qurbanidən və Tufarqanlı Abbasdan qidalandığını qeyd edirlər.

Xəstə Qasım təcnisi yüksək qiymətləndirir:

Xəstə Qasım, sözün yetdi tamama,

Gündoğan, Günbatan gəlsin salama.

Nə alim işidi, nə də üləma,

Təcnis mənasının çox hünəri var.

Aşıq yaradıcılığını dərindən bilən və onu sevən Sədnik Paşa bu səmərəli fəaliyyətini da­vam etdirir, Tikmədaşlı Xəstə Qasımın şeirlərini toplayır, yaradıcılıq yolunu mükəmməl araşdırır və tədqiq edib “Tikmədaşlı Xəstə Qasımın ədəbi irsinin tədqiqi” adlı mo­noqrafiyasını 2011-ci ildə Bakıda 255 səhifədən ibarət çap etdirir.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının monoq­ra­fiyası “Yarım əsr Tikmədaşlı Xəstə Qasım so­ra­ğında” adlı müqəddimə, dörd fəsil və nəticədən ibarətdir.

Birinci fəsil “Tikmədaşlı Xəstə Qası­mın həyatı, yaşamı və mühiti”, ikinci fəsil “Xəstə Qasımın çoxşaxəli və mürəkkəb yaradıcılıq yolu”, üçüncü fəsil “Xəstə Qasımın “Dağıstan səfəri” dastanının səciyyəsi, elmi mahiyyəti və dastan yaradıcılığında yeri”, dördüncü fəsil “Xəstə Qasımın sənətkar ucalığı və şeirlərinin bədii qüdrəti” adlanır.

Monoqrafiyada Xəstə Qasımın qoşmaların­dan, dini-qoşmalarından, qoşma-qıfılbənd­lərin­dən, qoşma-müstəzadlarından, qoşma-deyiş­mə­lərindən, təcnislərindən, cığalı təcnislərindən, gəraylılarından, divanilərindən nümunələr və “Xəstə Qasımın Dağıstana səfəri” dastanı veril­mişdir.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı iyirmi üç səhifədən ibarət “Yarım əsr Tikmədaşlı Xəstə Qasım sorağında” adlı müqəddimədə hadisələri tarixilik və elmilik prinsipləri əsasında yazmış, Xəstə Qasımla bağlı əsas hadisələrin düzgün şərhini vermişdir.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı yazır: “Xəstə Qasım dərin mündə­ricəli ustadnamələr müəllifi kimi sələflərindən və xələflərindən çox irəli getmişdir.

“Canım aldı gülü məndən alınca” şeiri yüz illərdir ki, məclislər yola salmış ustadnamədir. Dastan yaradıcılığına dərindən bələd olan elə bir aşıq tapmaq mümkün deyildir ki, Xəstə Qasımın bu qoşma-ustad­naməsini əzbərdən bilməsin, məclislərdə söyləməsin”.

Xəstə Qasım iftixarla deyir:

Alimdən dərs aldım əlif-bey üçün,

Sürahilər düzülübdür mey üçün,

Dəli könül, qəm çəkirsən nə üçün?

Qəmli günün şad günü var yanınca”⁷.

Sədnik Paşa Pirsultanlı Qaracaoğlanın və Növrəs İmanın haqqında maraqlı məlumat verir, Qaracaoğlanın dastanlar haqqında dərin biliyə malik olmasını və gənc aşıq Növrəs İmanın aşıq yaradıcılığını düzgün müəyyənləşdirdiyini şərh edir.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı 1975-ci ildə “Xəstə Qasımın şerləri” adlı çap etdirdiyi kitabı da apa­rıb Təbrizin 78 km-dən Tikmədaş qəryəsinə gedir. O, kitabı Xəstə Qasımın məzarı üstə qoyur və məzarın üstündə bu şerini oxuyur:

Arzun mənə qanad verdi,

Axır Tikmədaşa gəldim.

Görüşünə tək gəlmədim,

Həsrətimlə qoşa gəldim!

Çəkilib güldən-gülabın,

Yerə-göyə sığmaz təbin,

Əlimdə qızıl kitabın,

Ustad coşa-coşa gəldim!

Güzar etdim güzarına,

Baş əyməyə məzarına,

Sədnik, Qasım dağlarına,

Mahnı qoşa-qoşa gəldim.⁸

Tədqiqatçı Sədnik Paşa “Xəstə Qasımın sələfləri və xələfləri” adlı iyirmi beş səhifəlik bir məqalə yazır.

Həmin məqalə haqqında tədqiqatçı alim Seyfəddin Rzasoy yazır: “Qeyd olunmalıdır ki, sənətkarın yaradıcılığı professor Sədnik Paşa Pirsultanlının “Xəstəqasımşünaslıq” araşdırmala­rının üçüncü mərhələsində alimi məhz bu isti­qamətdə daha çox düşündürmüşdür.

Onun bu mərhələnin yekunu hesab etdi­yimiz “Tikmədaşlı Xəstə Qasımın sələfləri və xələfləri” adlı tədqiqatı da bunun ifadəsi olub, sənətkarın bir ədəbi hadisə kimi Azərbaycan xalq poeziyasının tarixi inkişafındakı yeri və rolunun obyektiv şəkildə öyrənilməsinə xidmət edir”.⁹

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının tədqi­qat əsərində Şah İsmayıl Xətai, Dirili Qurbani, Aşıq Abbas Tufarqanlı haqqında verdiyi tarixi məlumat da çox maraqlıdır. Bu bünövrənin əsasında Xəstə Qasımın inkişaf etdiyi tədqiqatda çox əsaslı və düzgün şərh edilir.

Sədnik Paşa Salman Mümtazın “Azər­bay­can ədəbiyyatının qaynaqları” (1986) monoq­rafiyası ilə bağlı apardığı araşdırmalar da çox faydalı və əhəmiyyətlidir. Ona görə ki, o, Xəstə Qasımla əlaqədar tədqiqatın şərhini verir.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı göstərir ki, Xəstə Qasım poeziyasında özünə qədər möv­cud olan şeir janrlarından, forma və şəkillərindən bacarıqla istifadə etmiş, novator aşıq kimi sənətə yeniliklər gətirmişdir. Onun “Dağıstan səfəri” aşıq yaradıcılığında real-tarixi dastanlar üçün bir başlanğıc və örnəkdir. Xəstə Qasım şeirlərində həqiqəti cilalayır:

Bir məclisə varsan özünü öymə,

Şeytana bac verib, kimsəyə söymə.

Qüvvətli olsan da yoxsulu döymə,

Demə ki, zorluyam qolum yaxşıdı.

Tikmədaşlı Xəstə Qasım istedadlı xalq sənətkarı, vətənpərvər, əməksevər və müdrik tarixi şəxsiyyətdir, zəngin, ədəbi-bədii xəzinə yaradan ustad aşıqdır.

Bu gün də ictimai dəyərini, məzmun və for­ma gözəlliyini saxlayan Xəstə Qasımın ustad­namələri ondan sonra gələn sənətrkarlara həyat dərsliyi olmuşdur.

Xəstə Qasım şeirlərində əxlaqi keyfiyyətlərə üstünlük verir, gücün çatmayan qapıya açar salma deyir.

Elmi olanların əlində açar,

Elmi olmayanlar tez qalar naçar.

Yüz yol cəhd eyləsə, inanma açar,

Beyninə sədəmə, ya əsər gələr.
Tikmədaşlı Xəstə Qasım bu gün də aşıq sənətinin zirvəsində dayanır, əbədiyaşar sənətkar kimi sevilir və mütaliə edilir.

Onun şeir-sənət abidəsi uca dağ kimi durur, gələcək nəsillərə təlim-tərbiyə, bədii-estetik zövq və yüksək əxlaqi keyfiyyətlər verir.

Xəstə Qasımın möhtəşəm sənət dünyası çox zəngin və rəngarəng olduğuna görə neçə-neçə nəsillərə zövq verəcək, onlara gözəl təsir bağışlayacaqdır. Ona görə ki, Tikmədaşlı Xəstə Qasım əbədiyaşar sənətkardır.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının “Tik­mə­daş­lı Xəstə Qasımın əbədi irsinin tədqiqi” adlı monoqrafiyasında Tikmədaşlı Xəstə Qasımın döv­­rü, mühiti, həyatı, çoxşaxəli və mürəkkəb yaradıcılıq yolu, zəngin və rəngarəng bədii irsi, vətənə və xalqa şərəfli xidməti ətraflı bədii şərhini tapır və ümumiləşdirilir.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Xəstə Qasımın “Dağıstan səfəri” dastanının səciyyəsi, elmi mahiyyəti və dastan yaradı­cılı­ğın­da yeri, sənətkarlığı, daha dəqiq desək, sənətkar ucalığı və şeirlərinin təlim-tərbiyəvi, bədii-estetik əhəmiyyəti tarixilik, elmilik, ideyalılıq, müasir­lik, ardıcıllıq, aydınlıq, pedaqoji-metodik prin­sip­lər əsasında elmi-nəzəri şərhini verir.

Tədqiqatçı alim Sədnik Paşa Pirsultan­lı monoqrafiyasında Azərbaycan şifahi xalq yara­dıcılığının görkəmli tədqiqatçılarının əsər­lər­indən səmərəli faydalanmış, tədqiqat əsərlərinə, monoqrafiyalara, dərsliklərə, dərs vəsaitlərinə, pedaqoji-metodik və qiraət-oxu kitablarına veri­lən tələblərə tamamilə əməl etmiş, Tikmədaşlı Xəstə Qasımın yaradıcılıq yolunu ətraflı təhlil etmiş, oxuculara hədiyyə vermişdir.

Məlum həqiqətdir ki, müasir aşıq yara­dı­cılığı Ozan sənətinin yeni mərhələdə davamıdır. Ozanın qopuzu, sözü və oğuznaməsi, aşığın sazı, sözü və dastanı var. Bunlar Ozan və aşığın müştərək yaradıcılığı prosesində formalaşmışlar.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı tədqiqa­tında göstərir ki, “Ozan və aşıq ən azı dörd əsr yanaşı yaradıcılıq yolu keçmişdir. Bizə məlum olan yüz saz havası altı kökdə (Şah pərdə, Şah pərdənin Misri kökü, Çoban bayatısı kökü, Ayaq Divanı, Rühani və Dilqəmi) ifa olunur”.

Monoqrafiyada Xəstə Qasımın həyatı, yaradıcılığı, zəngin ədəbi irsi ətraflı elmi-nəzəri şərhini tapır və ümumiləşdirilir.

Sədnik Paşa “Yaşayan əfsanələr”, “Yurdu­muzun əfsanələri” və “Yanardağ əfsanələri” adlı kitablarında toplayıcı və tədqiqatçı kimi tanınır, hörmət qazanır.

Ancaq adlarını çəkdiyimiz aşıq yara­dı­cı­lığına həsr etdiyi tədqiqat əsərlərinə görə söz sə­nə­tinin, musiqi ilə aşıq sözlərinin vəhdətini əsaslı şərh edən nəzəriyyəçi folklorşünas olduğunu təsdiqləyir. Bu da onun aşıq şeirinin və saz ha­valarının bilicisi olduğunu göstərir.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Mahmud Kaşğarinin “Divani-Lüğətüt-türk” adlı əsərini diqqətlə təhlil edir və göstərir ki, bu əsərdə qoşmanın XI əsrdə yarandığı rəsmi qeyd edilir.

Mahmud Kaşğari həmin əsərində Əlişir Nəvainin bir beytini misal gətirir və həmin beytə əsaslanaraq göstərir ki, qoşma XV əsrdə geniş yayılmış və Azərbaycan şeirində ən qədim növ olmuşdur.

Polyak ədəbiyyatşünası Kovalskı qoşmalar üzərində apardığı uzunmüddətli araşdırmalardan sonra belə bir nəticəyə gəlir və yazır:

“Qoşma şifahi şeirin ən qədim dördlük şəkli olan mahnıların təkamül edərək birləşməsindən yaranmışdır”.

Professor Sədnik Paşa Pirsul­tanlı apardığı səmərəli araşdırmaların və tədqi­qat­ların nəticə­sin­də bu qərara gəlir ki, qoşmalar xalq ədə­biyyatının ən qədim dördlük şəkil­lərindən əmələ gəlmiş, müəyyən bir musiqi havası olan aşıq şeridir. Ozanlar və aşıqlar bunu xüsusi bir musiqi havası kimi oxuyarmışlar.

Azərbaycan romantizminin görkəmli nüma­yən­dəsi Hüseyn Cavid “Azər” poemasında ver­diyi bir beytdə göstərir ki, qoşma şəkli klassik musiqiyə və şeirə təsir etmiş, onlarla qaynayıb qarışmışdır. Həmin beytdə deyilir:
Dəyişdi musiqi həp pərdə-pərdə,

Getdikcə incələn bir şeirə döndü.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı yazır:

“Qoşma aşıq şeirinin ən ahəngdar şəklidir. Onun anası xalq, atası qolundan tutub oymaq-oymaq gəzdirən ozanlardır.

Ozanlar bir növ dərvişxislət şəxsiyyətlər ol­muşdur. Onların dünyası qopuz, xeymə və sinə do­lu söz-söhbətdən başqa heç bir şeyi olma­mış­dır.

Dərvişxislət ozanlar yalnız oğuznamələrlə kifayətlənməmişlər, azadlığı sevən bu “dərvişlər” azadlıq uğrunda mübarizə aparanların mövqe­yində durmuş, onların şəninə söy söyləmiş, qopuz çalmışlar”¹⁰

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı “Azərbay­can xalq yaradıcılığının inkişafı” (1981) adlı əsərində aşıq sənətinə dair böyük problemlərin həllindən bəhs edir, tarixilik, elmilik və pedo­qoji-metodik prinsiplər əsasında həmin prob­lem­lərin planlı şəkildə şərhini verib ümumiləşdirir.

Azərbaycan folklorunun toplanması, nəşri və tədqiqi sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərən, cəfakeş bir folklor araşdırıcısı kimi tanınan pro­fessor Sədnik Paşa Pirsultanlı ümumxalq hörmə­ti qazanan folklorşünas tədqiqatçı alimdir.

Göyçə mahalının Sarıyaqul kəndində ana­dan olan, uşaqlıq və gənclik illərini bu cənnət diyarda keçirən Miskin Abdal fitri istedadlı aşıq olmuş, oğlanları Batmanqılınc və Əliqılınc ata­larını Sarıyaqub kəndinin qəbrisitanlığında dəfn etmişlər.

Miskin Abdalın atası Məmmədcəfər şah İsmayıl Xətainin atası Şeyx Heydərlə çox yaxın dost olmuşdur, həm də onun siyasətinin fəal carçılarından biri olmuşdur.

Şeyx Heydərin ölümündən sonra İrandan onun yaxın adamlarına divan tuturlar. Məmməd­cəfərin Miskinli adlanan tayfası İranı tərk edir.

Hüseyn ağıllı və qabiliyyətli olmuş, mü­kəm­­məl təhsil almaqla yanaşı, həm də aşıq sənətini mükəmməl öyrənməyə başlayır.

Hüseyn xalqın hörmətini qazanır, el şairi kimi tanınır, şeirləri dillər əzbəri olur. Buna görə də məşhurlaşır və Miskin Abdal təxəllüsünü qə­bul edir.

Şah İsmayıl Miskin Abdalı xüsusi tapşırıqla Dağıstana göndərir və onu Dağıstan xanının yanında işə düzəldir.

Miskin Abdal onun yanında iki ildən artıq işləyir, böyük hörmət qazanır. Dağıstanda gözəl bir qadınla evlənir.

Miskin Abdal istedadlı sənətkar, parlaq uğur­lar qazanmış ustad olmuş, nadir sənət inci­ləri yaratmışdır.

Miskin Abdal haqqında Sədnik Paşa yazır ki, Miskin Abdal çox istedadlı, xeyirxah, ustad şair-aşıq olmuş, zəngin bədii irs yaratmış, ümum­xalq məhəbbəti qazanmış, əbədiyaşar aşıq-şairdir.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının 1989-cu ildə çap etdirdiyi “Azərbaycan xalq dastan­larının tədrisinə dair” adlı metodik dərs vəsaiti səmərəli əməyin məhsuludur.

Professor Abbas Səmə­dovun redaktorluğu, professor Vaqif Vəli­yevin, professor Mürsəl Həkimovun, professor Sadıq Şükürovun rəyi, elmi-nəzəri və pedoqoji-metodik tövsiyyələri ilə çap olunan bu kitab uzun illər dərsliyə olan tələbi ödəmiş və müəllifə hörmət qazandırmışdır.

Girişdən və iki hissədən ibarət olan dərs­likdə qəhrəmanlıq dastanları, məhəbbət və ailə-məişət dastanları tarixilik və elmilik prin­sipləri əsasında şərh olunur.

“Kitabi-Dədə Qorqud” və “Koroğlu” das­tan­larının tədrisi ətraflı təhlil edilib yekun­laşdırılır.

Mahir pedaqoq Sədnik Paşa Pirsultanlı das­tan haqqında ilk məlumat verən alman ərəbşünası Yakov İohan Reysgedən başlamış Avropa, rus, türk və Azərbaycan alimlərinin apardıqları tədqi­qat işlərini qısa şərh edir, onların xidmətlərini düzgün qiymətləndirir.

Folklorşünas Sədnik Paşa dastanların top­lan­ması, nəşri və tədqiqi sahəsində V.Xuluflu, H.Əlizadə, H.Araslı, M.H.Təhmasib, P.Əfən­di­yev, F.Fərhadov, V.Vəliyev, A.Nəbiyev, M.Hə­kim­ov kimi görkəmli folklorşünasların səmərəli fəaliyyətlərini, apardıqları araşdırmaları və yaz­dıqları tədqiqat əsərlərini yüksək qiymətləndirir.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının meto­dik dərs vəsaiti ali məktəblərin tələ­bələri üçün faydalı və çox əhəmiyyətlidir. Məhz buna görə də həmin dərs vəsaitindən müasir dövrümüzdə də səmərəli istifadə olunur və müəl­lifə hörmət qazandırır.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının 1989-cu ildə yazıb çap etdirdiyi “Azərbaycan folkloru və aşıq yaradıcılığı” adlı dərs vəsaiti Təhsil Na­zirliyinin qrifi ilə buraxılmışdır.

Müəllif göstərir ki, şifahi xalq ədəbiyyatının ayrılmaz tərkib hissəsi olan, xalqımızın ictimai və bədii-estetik fikir tarixində, mədəniyyətimizin inkişafında mühüm rol oynayan aşıq poeziya­sının kökləri şifahi xalq yaradıcılığından su içirsə, budaqları, qol-qanadları həmişə yazılı ədə­biy­yatla qovuşur, ona təsir edir, ondan qüvvət alır.

Filologiya elmləri doktoru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Azərbaycan folklorunu və aşıq yaradıcılığını mükəmməl araşdırmış, tarixi mən­bə­lər, dərsliklər, arxiv materialları əsasında nəzərdən keçirmiş, elmi-nəzəri və pedaqoji-me­to­dik cəhətdən faydalı, həm də dərslik mahiyyətli monoqrafiya yazmışdır.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının dərslik mahiyyətli tədqiqat əsərində ozan-aşıq yara­dı­cılığının keçdiyi tarixi inkişaf yolu aşağıda göstərilən üç mərhələyə ayrılır:

1). Əski çağlardan VII-VIII əsrə qədər davam etmiş ozan yaradıcılığı dövrü.

2). XII-XIII əsrlərdən XVI əsrə qədərki zaman məsafəsində ozan və aşığın müştərək yaradıcılıq dövrü.

3). XVI-XX əsrlərdə aşıq yaradıcılğı dövrü.

Müəllif ozan-aşıq yaradıcılığının yazılı ədə­biyyatla əlaqəsindən bəhs edir və bu dövrlərin qısa təhlilini verir.

XII əsrdə, yəni Nizami döv­rün­də, XVI əsrdə, yəni Şah İsmayıl Xətai döv­ründə, XVIII əsrdə, yəni Molla Pənah Vaqif dövründə aşıq yaradıcılığının qarşılıqlı əlaqəsinin tədqiq və təhlili qısa şərhini tapır.

Kitabda Dirili Qurbani, Tufarqanlı Abbas, Sarı Aşıq, Tikmədaşlı Xəstə Qasım, Abdal­gü­lab­lı Valleh haqqında verilən məlumat yüksək elmi-nəzəri səviyyədə yazılmışdır. Bu portret-oçerk­lərin məzmunu və ideyası oxucunu təmin edir.

Müəllif Dirili Qurbani ilə əlaqədar “Qur­ba­ni” dastanını, Tufarqanlı Abbasdan bəhs edəndə “Abbas və Gülgəz” dastanını, Sarı Aşıqdan danı­şanda “Aşıq və Yaxşı” dastanını, Abdal­gü­lablı Aşıq Valehdən bəhs edəndə “Valeh və Zərnigar” dastanını xatırlayır, bu sənət nümunələrinin məz­mun və ideyasını qısa təhlil edib yekunlaşdırır.

Ümumiyyətlə, dərs vəsaitindəki portert-oçerk­lərin planlı şəkildə şərh edilməsi, mövzu­nun şüurlu mənimsənilməsinə təkan verir, tərbi­yəvi mahiyyət daşıyır.

Folklorşünas Sədnik Paşa Pirsultanlının toplayıb 2001-ci ildə nəşr etdirdiyi Aşıq Bəstinin “Bənövşələr” adlı kitabı təqdirəlayiqdir.

Azərbaycanda Aşıq Pəri və Aşıq Həmayıl ki­mi qadın aşıqları həmişə hörmətlə yad edil­mişlər.

Aşıq Bəstinin 1969-cu ildə “Lalə” adlı şerlər kitabı çap olunmuşdur.

Aşıq Bəsti öz sevgili ömrünü və sevgilisi Xançobanın ömrünü tez açıb və tez də solan bənövşənin ömrünə bənzədir. Aşıq Bəsti sevgilisi Xançobanın vaxtsız vəfatına sarsılır və poetik dillə deyir:

Bir quş kimi yoxa çıxdı,

Hara uçdu bənövşələr?

Bəsti, Xançobanım kimi,

Vaxtsız köçdü bənövşələr.

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində görkəmli və ustad sənətkar kimi tanınıb hörmət qazanan Aşıq Bəsti “Kəklik” adlı şeirində oxuculara yük­sək əxlaqi keyfiyyətlər aşılayır və yazır:
Gəlin kimi bəzənirsən,

Açılıbdı yaxan, kəklik.

Aşıq Bəstinin “Kəklik” adlı şeirində təşbihlər, bənzətmələr çox canlı və təsirli verilir, oxucuların qəlbini, mənəvi aləmini zəngin­ləşdirir, ona gözəl təsir bağışlayır.

Aşıq Bəsti sevgilisi Xan­çobanın doğma, ana yurdu Füzuli bölgəsini, romantik gözəlliyə malik olan Ərgünəş dağını, bu yerlərin təbii gözəl­liklərini, sərin bulaqlarını, şır-şır axan çaylarını, nərgizli, bənövşəli, güllü-çiçəkli yaylaqlarını poetik dillə tərənnüm edir, alovlu qəlbinin arzu və istəklərini, qəmini və kədərini bədii lövhələr, təşbih və bənzətmələrlə orijinal cilalayır:

Köçdü Xançobanım fani dünyadan,

Nərgizlər dağlarda bitməmiş getdi.

Qaranquş eyvanda yuva qurmamış,

Quşlar bala üstə yatmamış getdi.

Aşıq Bəsti mənalı ömrünün sevgi çırağı, mə­həbbət dünyasının parlaq ulduzu, həyat sal­naməsinin zirvəsi Xançobanı Ərgünəş dağından soruşur, ona poetik dillə müraciət edib deyir:
Bu dağlarda neçə Leyli ağlamış?

Bəsti kimi dağı, daşı dağlamış.

Yardan bizə nə nişanə saxlamış?

Nə taparam, torpağından, Ərgünəş?

­

Azərbaycan folklorunu ilk dəfə toplayan, yazıya alan Salman Mümtaz, Hümmət Əlizadə, M.H.Təhmasib və onların davamçıları faydalı ədəbi məktəb yaratmışlar. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı bu ədəbi məktəbin məsuliyyətli da­vam­çılarından biri olmuş, qiymətli sənət inciləri yaratmışdır.

Azərbaycan ədəbiyyatının zəngin­ləş­məsində Mənicə xanım Məhsəti Gəncəvi, Xurşidbanu Nətavan (Xanqızı) və başqaları səmərəli fəaliy­yət göstərmiş, zəngin yaradı­cılıqları ilə öz dövr­lərinin nəhəng simalarını heyran qoymuş, yazıb-yaratmış, təlim-tərbiyəvi mahiyyətli sənət xəzi­nələrini xalqımıza hədiyyə vermişlər.

Aşıq yaradıcılığında qadın sənətkarlar xüsu­si yer tutmuş, saz çalıb oxumaqla, şeirlər qoş­maqla şöhrət qazanmışlar.

Bunlardan biri də XIX əsrin 40-cı illərində Kəlbəcərdə anadan olmuş, acı taleyi nəticəsində doğma ana yurdundan ayrı düşən Aşıq Bəstidir.

İlk səmimi sevgi məhəbbəti daşa dəyən, varlığı sarsılan, parlaq zəkası kədərlə dolan Aşıq Bəstinin həyatı faciəli olmuş, poeziyasında bu ağır və acınacaqlı vəziyyətin bədii ifadəsini vermişdir.

Aşıq Bəsti gənc yaşlarında bir çobanla sevişmiş, sevdiyi həmin oğlanın doğrandığını gö­rən Bəsti nakam məhəbbətindən sarsılmış, Vətə­nindən didərgin düşmüş, sazı və sözü ilə eli-obanı dolaşmış, ömrünün sonuna kimi ilk sev­gisini unuda bilməmişdir.

Nakam məhəbbətinə yas tutan Aşıq Bəsti alovlu qəlbinin kədərli arzu və istəklərini poetik dillə cilalamışdır:

Ay bəy, nə gəzirsən hallı-havalı,

Süleyman mülkünün yiyəsi kimi?

Nədəndir yaxşının başın kəsməyə,

Hazırsan xəncərin tiyəsi kimi?

Sağlığında şeirləri dillər əzbəri olan Aşıq Bəstinin şeirlərini ilk dəfə folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlı toplayıb çap etdirmişdir.

Sədnik müəllimin “Lalə” və “Bənövşələr” adlı şeir kitabları dillər əzbəri olan sənət inciləri ilə çox zəngindir. Aşıq Bəsti Aşıq Ələsgər, Aşıq Qurban, Növrəs İman və başqa görkəmli sənət­karların müasiridir. Aşıq Bəsti laləyə müraciət edir, könül sirdaşı Xançobanı istəyir:

Yarın qanlı köynəyitək,

Qızarır yol üstə lalə!

Xançobanı gətir dilə,

Bir şirin can istə, lalə!

Aşıq Bəsti zəngin mənəviyyatlı, zərif təbiətli, istedadlı sənətkar olmuşdur. Ancaq tale onun üzünə gülməmişdir.

Aşıq Bəsti mənalı ömrünün poetik sal­na­məsini yaratmış və poetik dillə demişdir:

Taleyimin sultanı mən, xanı mən,

Dürüst bax, Bəstiyəm, yaxşı tanı, mən.

Başına çevirrəm bu dünyanı mən,

Dünyanı düz gəzdim, yollardan soruş.

Kəlbəcər aşıq poeziyasının zirvəsi Aşıq Şəmşir Vətən və xalq eşqi ilə yaşamış, zəngin poetik irs yaratmış, ümumxalq məhəbbəti qazan­mış və milyonların qəlbində özünə əbədi abidə qurub ölümsüzlüyün zirvəsinə yüksəl­mişdir.

Kəlbəcərin onlarla yazarları, el şairi və aşığı vardır. Ancaq poeziya zirvəsinə Aşıq Şəmşirlə Aşıq Bəsti yüksəlmiş, əbədiyaşar sənətkarlar olmuşlar.

Professor Sədnik Paşa Pirsul­tanlı Aşıq Bəs­tini fitri istedadlı, humanist, vətənpərvər, doğ­ma ana yurdun vurğunu, zəngin mənə­viy­yatlı, zərif, incə, sevgilisi Xançobana sa­diq, məclislərin yaraşığı adlandır­maqda tama­milə haqlıdır.

Ona görə ki, professor Sədnik Paşa Pirsul­tanlının elmi-nəzəri ideyası mənəvi paklığı, və­tənə və xalqa məhəbbəti, ağsaqqala və ağbirçəyə, ata və anaya, elm, mədəniyyət, maarif, ədəbiy­yat, incəsənət, dövlət xadimlərinə, mahir peda­qoqlara, gələcəyin mahir qurucuları olan gənc nəslə yüksək qayğı bəsləyən müqəddəs və zəngin ideyadır.

Görkəmli folklorşünas alim, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Aşıq Bəstinin zəngin ədə­bi irsinin toplanması, nəşri və tədqiqi sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərmiş və yazmışdır ki, Azərbaycan aşıq yaradıcılığında Aşıq Bəsti əbədiyaşar şair, istedadlı aşıq, parlaq məhəbbət sevgisinə sadiq, müqəddəs insandır, ustad aşıqdır.

Səsnik Paşa Pirsultanlının fəaliyyəti Gəncədə Qazaxıstan, Orta Asiya, Zaqafqaziya və Dağıs­tanın gənc ozanlar müsabiqəsi təşkil olunmuşdur.

Aşıq Ədalət Qaraşov, göyərçin adlanan bacılar - Aytəkin və Gültəkin müsabiqədə fəal iştirak etmiş, onlar “Ay Şərəbanı” mahnısını yük­sək sənətkarlıqla ifa etmiş, dərin hörmət qazanmışlar.

Kəlbəcərli Aşıq Ədalətin “Ruhani” havası çalması bütün iştirakçıların ona hörmətini bil­dirdi. Tamaşaçılar ona “Yanıq Kərəmi” havasını çaldırıb, bədii zövq aldılar. Aşıq Azaflının şa­gir­di Nəsrəddin Əmiraslanovla Aşıq Ədalətin Aşıq Şəmşir və Aşıq Azaflının poeziyasından gözəl sənət incilərini sazın məharəti ilə tamaşaçılara ərməğan verməsi gözəl qarşılanmış, onlara parlaq uğurlar qazandırmışdır.

Sarıyaqubda Miskin Abdalın nəslindən olan Əsmətel nənə Sədnik Paşaya ulu babası Miskin Abdalın “Dağlar” şeirini əzbər demişdir:
Məğribdən-Məşriqə səf çəkib durub,

Qüdrətdən çatıbdı baş-başa dağlar.

İtaət boynuna salıb həmayıl,

Misli pəsənd, xotkar, xan-paşa dağlar.

Bu şeirin dərin mənası, zəngin ideyası və tərbiyəvi mahiyyəti professor Sədnik Paşa Pir­sul­tanlıya gözəl təsir bağışlamış, o, Miskin Abdalın şeirlərini toplamaqdan bədii-estetik zövq almışdır.

Tarixlərin şahidi, İmam-Quran sahibi, sinə­dəftər, ülvi ismətli Əsmətel nənə Sədnik Paşaya deyib ki, Abdal babam bir zamanlar Maymaq dağının ətəyində Hallavar Pəmbəyində (Qara­kilsə- Kirovakan ra­yo­nu ərazi­sində) yaşayarmış. Oca­ğına maral sürüsü gələrmiş. Arvadı maralları sağıb qatıq çalarmış.

Bununla güzəran keçirərmişlər. Bir axşam marallar gəlmir. Sonra marallar gəlir, arvadı sa­ğır, südü ocağın üstünə qoyur ki, bişsin. Görür süd qandır. Abdalı çağırır. Abdal gəlib deyir ki, yəqin Şadman haradasa qan salıb.

Gecə Şadman gəlir və deyir ki, qəlbimə bir adam dəydi, mən onlardan on adamın qanını axıtdım. Abdal babam hirslənir, Şadmanın dalın­ca kösöv atır. Bundan sonra Gədəbəyin Şınıx kəndinə gedir və bu sözü yolda dağlara deyir:

Nəs illərdən satın aldın pis günü,

Çağırdın dumanı, tökdün çiskini.

Gözüyaşlı qoydun Cüda Miskini,

Eylə gülə-gülə tamaşa, dağlar.

Oğulları Barman­qılıc və Əliqılıncın qəbir­ləri də Sarıyaqub qəbi­ris­tanlığındadır. Adı kimi özünün də məzarı da itkin düşübdür. Ancaq hələ də məlum deyildir ki, haradadır.

Miskin Abdal ocağında sonralar tanınmış el sənətkarları yetişmişdir. Müsəmma Miskin, Mis­kin­çəli Miskin, Ayrım İsmayıl, Miskin Məm­mədcəfər, nəhayət, günümüzün Aşıq Şəmşiri.

Deyirlər, Göyçə mahalında ilk məktəbi də Miskin Abdal açıb. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış məşhur söz ustadı Ağdabanlı Qurban da (Aşıq Şəmşirin atasıdır) təhsilini Sarıyaqubda, baba ocağında almışdır”.¹¹

Göyçə mahalının görkəmli sənətkarı Miskin Abdal XVI əsr Azərbaycan şifahi poeziyasının istedadlı nümayəndələrindəndir. Onun dörd əsrə yaxın müddətdə dillərdə əzbər olan zərif, təra­vətli misraları da, xoşbəxtliyi, xeyirxahlığı və müdrikliyi ilə yaddaşlarda qalan şəxsiyyəti də yaşamış, yaşayır və yaşayacaqdır.

Aşıq Talıb xatırlayır ki, Aşıq Ələsgər hə­mişə Sarıyaquba gedər, Abdal ocağını ziyarət edər, orada ürəklə çalıb-oxuyar və hörmət qa­za­narmış.

Növrəs İman Miskin Abdalın adını hörmətlə çəkir, onun şeirlərini öyrəndiyini, ondan bəhrə­lən­diyini, Miskin Abdalın şeirlərini çox səmi­miyyətlə oxuduğunu deyir:

Yaxşı bəyənmişəm Miskin Abdalı,

Cəm imiş başında ağlı-kamalı.

Miskin Abdal haqqında verdiyimiz tarixi məlumatdan aydın olur ki, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının Azərbaycan aşıq poeziyasının ya­ra­dılmasında və inkişafında Azərbaycan kişi aşıqları ilə birlikdə qadın aşıqlarının səmərəli fəaliyyətini düzgün şərh etmiş və qiy­mət­lən­dir­mişdir.

Deməli, professor Sədnik Paşa Pirsultan­lının elmi-nəzəri ideyası müasir müstəqil dövrü­müzdə qarşıda duran əsas problemlərin şərhinə və həyata keçirilməsinə tamamilə cavab verir.

Ona görə ki, folklorşünasın haqqında elm və sənət adamlarının rəyləri, fikirləri, elmi-nəzəri və pedoqoji-metodik münasibətləri çox dərin məzmunlu, faydalı və əhəmiyyətlidir.

Bu elmi-nəzəri mülahizələr müxtəlif olsa da, bir-birindən fərqlənsə də, bunlar məzmun və ideya baxı­mın­dan vəhdət təşkil edir, folklorşünas alim Sədnik Paşanın əməyini yüksək qiymət­ləndirməyə, vətə­nə və xalqa, xüsusilə Azər­baycan xalqının şifahi xalq ədəbiyyatını top­lamaq sahəsindəki misilsiz fəaliyyətini yüksək dəyərləndirmə təkanı verir, onu təsdiqləyir.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının səmə­rəli fəaliyyəti və şərəfli yaradıcılığı onun elmi-nəzəri ideyasının zənginliyini və əhəmiyyətini təsdiqləyir.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının “Ozan-aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar” ki­ta­­bının ikinci hissəsi 2002-ci ildə Gəncədə nəşr edilmişdir.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının “Ozan-aşıq ya­ra­dıcılığına dair araşdırmalar” kitabının ikin­ci hissəsində “Hacı Veli Bektaşi, Bektaşilik və Ozan-Aşik Sanati”, “Pir Sultan Abdal”, “Pir Sul­tan dağdımı, kənddimi, şəxsiyyətdimi”, “Aşıq Veysəlin şeirlərindəki özgünlük”, “Güvəndikli Aşıq Əhməd”, “Aşıq Vəli”, “Böyük el sənət­ka­rı”, “Aşıq Ələsgərin savadı olubmu”, “Ələsgər yada düşür”, “Müasirləri Aşıq Ələsgər haq­qın­da”, “Ağdabanlı Qurban və Göyçə mühiti”, “Aşıq Ələsgər və Ağdabanlı Qurban”, “Ağda­ban­lı Qurban və Usta Abdulla”, “Sənətkar Ab­dulla”, “Sinələrdə çox söz var”, “Ağbulaqlı Aşıq Aqil”, “Tifil Əsəd”, “Ayrım Əhməd”, “Aşıq Ələs­gər nəslinin nümayəndəsi”, “Əli Bimar”, “Qurban ocağının külaltı közü”, “Vurğun nəfə­sində alışan Şəmşir”, “Dəlidağın qonağı”, “Əli və Mehriban” dastanı, “Seyfəli Aşıq Pənah”, “Sözdən çələng hörənlər”, “Dağ çiçəkləri”, “Şeh­li çiçəklər”, “Aşıq Nabat”, “Aşıq Nabatın mahnıları”, “Dərbənd inciləri”, “Nəsimi və folk­lor”, “Atalar sözlərində mifoloji izlər”, “Səməd Vurğun və aşıq sənəti”, “El şairləri”, “Tambur və tala mahnıları”, “Biz qonşu deyilik, qardaşıq”, “Arazdan keçən də var”, “Alimin İran səfəri”, “Könlümün sazını vərəqləyərkən”, “Alim səfər­dən qayıtmışdır”, “Türkiyə xatirələri”, “Çeşmə necə yarandı?”, “Elin söz ocağı”, “Gənc ozan­ların müsabiqəsi”, “Dastan yaradıcılığı məsə­lə­ləri”, “Bir ömrün yaşıl yarpaqları” adlı məqalələr toplanmışdır. Kitabda qırx yeddi məqalə var.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı qeyd edir ki, kitabın cildininin əhatə dairəsi, coğrafiyası genişdir.

Burada adları ədəbiyyat tarixinə düşmə­miş nadir sənətkarlardan, çalğı alətlərindən, musi­qi havalarından, ahəng və qaydalarından söz açılır.

Qəzet və jurnallarda pərakəndə şəkildə qalan elmi məqalələrin kitabda toplanması və oxucu­lara ərməğan verilməsi əhəmiyyətlidir. Dərs­likdəki Güney Azərbaycan və Türkiyə xati­rə­ləri çox maraqlı və faydalıdır.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının iki cild­dən ibarət olan “Ozan-aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar” kitabı dərslik mahiyyətli zən­­gin və əhəmiyyətli bilik xəzinəsidir. Bu bilik xəzinəsi oxucular üçün əhəmiyyətli və fay­dalı mənbədir.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının “Ozan-aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar” adlı tədqiqat monoqrafiyasının ikinci cildində verilən materialların bir neçəsi haqqında məlumat ver­məyi faydalı hesab edirik. Ona görə ki, məzmun və ideyasına görə bu elmi-nəzəri məqalələr tərbiyəvi və estetik mahiyyətlidir.

“Güvəndikli Aşıq Əhməd” adlı məqalədə klassik aşıq poeziyasında Yəhya bəy Dilqəmlə XIX əsrin ortalarında yaşamış, dost olmuş və gözəl sənət inciləri yaratmış Aşıq Əhmədin ya­ra­dıcılıq yolu təhlil edilir, maraqlı nümunələr verilir.

Дилгям севэилиси Телли (Досту) ханымын айрылыьына, Ящмяд ися нясил дцшмянчилийиня эюря наращат эцзяран кечирмишляр.

Елин сюз билижиси шаир Жавад онларын бир йердя Досту ханымы ах­­тар­дыгларыны, даьлара цн салдыгларыны, дцш­мян­дян гачдыгларыны, онла­рын гяминин, ащу-зарынын щяля дя даьларын йахасындан тутуб эетмядийини поетик рущда, тарихян олмуш щадися кими бизя чатдырыр:
Бащардан айрылыб чякяндя зары,

Жящд едир гайыда kökсцня сары.

Ящмяднян Дилгямин гями, ащ-зары,

Тутуб йахасындан эетмир даьлардан.

Bu şeirin məzmunu və ideyası, tərbiyəvi və estetik mahiyyəti insana dərin təsir bağışlayır.

Йящйа бяй Дилгямин кядяр долу гош­малары “Дилгями”ни йаратдыьы кими, Ящмядин шеiрляри дя “Ящмяди-Кярям” кими гямли саз ща­ва­ларынын йаранмасына сябяб олмушдур.

“Дил­гями” иля “Ящмяди” саз щава­ла­рынын фярги он­да­­дыр ки, “Дилгями” “Руща­ни” саз щавасы ки­ми бюлэц иля, “Ящмяди”ися бюлэцсцз, байаты кими дейилир.

Гямля, кядярля, эюз йашы иля до­ьул­муш “Ящмяди” вя “Ящмяди-Кярям” саз щава­ларына Борчалы ашыглары даща чох мейл едирляр. Onlar bu havaları ilhamla oxuyurlar.

Бязян еля тясир баьышлайыр ки, Эцвяндикли Ящмядин гошмаларыны Дилгямин шеiрляриндян айырмаг чятин олур. “Дилгями” иля “Ящмяди” вя “Ящмяди-Кярям” саз щавалары бир кюк цс­тцндя кюкляндикляри цçün çox gözəl və səmimi təsir bağışlayır.

Güvəndikli Əhməd Tovuz rayonunun Gü­vən­dik kəndində anadan olmuşdur. Həmin kənd indi Çeşməli kəndi ilə birləşmişdir. Əhmədi və qardaşı Paşanı anaları Telli xanım tərbiyəli bö­yütmüş, onları vətənpərvər yetişdirmişdir.

Əhməd elin gözəl qızı Yamənlə nişan­lanır. Ancaq bəylərdən narazı olduqları üçün qa­çaq düşür, ömürlərinin çoxunu Çoban dağında Göyyurdda keçirirlər. Bəylər Paşanı öldürür, Əh­­­məd düşmən tərəfindən adam öldürür, qar­daşının qanını yerdə qoymur və ömürlük qaçaq olur.

Əhməd yeddi il nişanlı qalır. Ağır yara­lanır və əmisi oğlu Namaza deyir ki, məni kəndimizin qəbirstanlığında dəfn edin. Əhməd Namaza de­yir:

- Намаз, мян бу йарадан саьалан дейи­лям. Эет, кяндин адамларына де ki, ким истяся сянинля эялсин, мяни бурадан апарыб юз гяби­рис­танлыьымызда гардашым Пашанын йанында дяфн etsin. Mənim yeganə arzum budur.

Ящмяд савадлы иди, мядряся тящсили эюр­мцшдц. О эцжля юзцнц яля алыб анасы Тцкяз­бана вя севэилиси Йамяня ашаьыдакы мязмунда бир мяктуб йазыр (мяктубу ихтисарла веририк):

Намаз, эедяр олсан бизим елляря,

Дейнян, мяним цчцн елляр аьласын.

Вираня бяхтимя, кям талейимя,

Гарышсын цммана селляр аьласын.

Əhmədin anası Tükəzban xanım və nişanlısı Yamən xanım kişi paltarı geyinib düşməni axtar­mış və üç kişinin üçünü də güllə ilə öldür­müş­dür.

Yaralı Əhməd dağda üşüyür, əziyyət çəkir, dağlarda qar havasını hiss edir, qəlbinin istəyini poetik dillə verir:

Эюрцрсянми гаршы дуран даьлары,

Дейян, о даьларда гар щавасы вар.

Эюзцм эюрцб, кюнлцм севиб, алмышам,

Халгын мяним иля ня давасы вар?

Бир жцт тярлан эялди гонду гамыша,

Онун бармагларын тутам эцмцшя.

Щясрят чякян, ики кюнцл эюрцшя,

Эюрян дейяр, бурда ел дуасы вар.

Ящмядин йарасы сызылдады, эюрдц ки, юлцр, гялбиня беля бир гара фикир эялди ки, дцшмянляр йолда Намазы да юлдцря билярляр. Бялкя щеч юлцм хябярим кяндя чатмады.

Бу сябябдян Ящмяд дя юз йери-йурду иля баьлы бир гошма йазыб дамын диряйиня йапыш­дырды ки, щеч олмаса бурайа эялян овчулар бил­синляр ки, бу жясяд киминдир.

Мящз Ящмядин “Даьлар” гошмасы бе­ля бир дц­шцнжянин, дуйьунун ифадяси кими йа­ран­ды, йайлаг дамындан пярвазланды, саза го­вушду, мяжлислярдя сясляндирилди:
Яслим Эцвяндикли, Шямсяддин елим,

Гям мяни атыбдыр бурайа, даьлар!

Щайана бахырам вятян эюрцнмцр,

Пиллякян дцшцбдц арайа, даьлар.

Гашларын жялладдыр, киприйин алмаз,

Щарамдан охласан, орам саьалмаз,

Йцз мин тябиб эялся дярдими билмяз,

Шащи-мярдан чатсын щарайа, даьлар!

Тярлан гушу овун алмазмы сардан?

Дяли кюнцл ял эютцрмяз дилбярдян,

Йазыг Ящмяд айры дцшцбдц йардан,

Онунчцн батыбды гарайа, даьлар!

Намаз Гашгачайа чатды. Йайлаг да­мына эиряндя бахды ки, Ящмяд юлмяйиб зарыйыр. Намаз Ящмядин башыны голлары цстя алды. Олуб кечянляри Ящмядя данышды. Намаз ону да бил­дирди ки, анан Тцкязбанла севэилин Йамян Ха­тынжан даьында дцшмянляринин цчцнц дя юлдцрдцляр.

Ящмяди ата сарыйыб кяндя йола дцшдцляр. Йаралы Ящмяд Эцвяндик кяндинин ба­шындан эиряндя кяндин айаьындан эялян ши­вян сясини ешитди. Ону евиня чатдырдылар. Анжаг эеж иди. Ящмяд севэилиси Йамян ханымы гямли-гямли башдан-айаьа сцзцб, эюз га­паг­ларыны ябяди йумду.

Кянддя шивян-шивяня гарышды. Ящмяд дя онун дцшмянляри дя ейни эцндя дцнйадан кючдцляр. Лакин Ящмяд кючся дя, шерляри, сюз­ляри галды. О шеiрляр ки, ону бу эцн дя йашадыр, сабащ да йашадажагдыр. Буну Ящмяд юзц дя билирди. Билирди ки, Йамян ханымла онун севэи мажярасы ясасында йаранажаг “Эцвяндикли Ящ­­мяд вя Йамян ханым” дастаны дилляр язбяри олажагдыр.

Əhmədin anası Tükəzban xanımın “Ya­mən həm oğlumdur, həm də qızımdır” deməsi, Tükəzban xanımın əlində silah toyda oynaması insanın qəlbini pərvazlandırır.

Ananın arzu və istəyi müqəddəsdir, övla­da, gəlinə sevgisi çox səmimiyyətlidir. Məhz buna görə “Güvəndikli Əhməd və Yamən xanım” dastanının əsas məzmununu ana mə­həbbəti təşkil edir.

Aşıq Mayıs Gəncəli, Aşıq Alqayıt, Aşıq Abuzər, Aşıq Fətullah, Aşıq Nəriman, Aşıq Cüm­­şüd, Aşıq Yaşar, Əli Tağıyev və baş­qa­la­rı­nın köməyi ilə folklorşünas, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Güvəndikli Əhmədin poezi­yasını, yəni ədəbi irsini toplamaqla səmərəli məşğul olur.

İndi Sədnik müəllim topladıqları şeirləri, ümumiyyətlə Güvəndikli Əhmədin ədəbi irsini kitab şəklində çap edib oxuculara hədiyyə ver­mə­yə hazırlaşır. Bu səmərəli işdə Sədnik müəl­limə uğurlar arzulayırıq.

Aşıq Bəsti XIX əsrin ikinci yarısında və XX əsrin əvvəllərində yaşamış, Aşıq Ələsgərin və Ağdabanlı Qurbanın müasiri olan Aşıq Bəsti faciəli həyat keçirmiş, ağır, maddi ehtiyac içəri­sində yaşamışdır.

Aşıq Bəsti Kəlbəcər rayonunun Lev kən­dində yoxsul bir ailədə anadan olmuş, atası Kər­bə­layi Bayramalı Bəstini kənd mollaxanasına da göndərə bilməmişdir.

Ağıllı, zəkalı Бясти савадсыз олмушдур. Ешитдийи наьыллар, байаты, гошма вя дастанлар онун мяняви инкишафына дярин тясир етмишдир.

“Гурбан булаьы” мяжлисляриндя Ашыг Ялясэяр, Аьдабанлы Гурбан кими устад ашыг­ларын “сещрли” мащнылары Бястидя фикир вя щисслярини шеiр дили иля ифадя етмяк арзусу ойатмышдыр.

Халг арасында дейиляня эюря, Бясти 17-18 йашларында Яййуб адлы бир чобаны севмишдир. Онларын севэиси накам олмушдур. Яййуб юз щазыржаваблыьы цстцндя кянд бяйляри тяряфиндян хянжярля доьранмышды.

Бу фажияли щадися Бястини сарсытмышды. О, саз эютцрцб кяндбякянд, оба-оба долашмыш, юз дярдини “дярдли елляря” сюйля­мякля тясялли тапмышдыр.

Кядярли гошмаларын вя сазын инжя телля­риндян гопан щцзнлц ащ-налянин эюз йашлары иля мцшайияти онун эюзлярини хейли зяифлятмишди. Она эюря дя Бясти ел арасында “Кор Бясти” ады иля дя танынмышды. Ancaq Aşıq Bəsti kor deyildi, sevgilisinin faciəsi onun gözlərini zəiflətmiş, sarsıtmışdı.

Бясти щазыржаваблыьы, мялащятли сяси иля мяжлислярдя цстцнлцк газанарды. О, гошмалары цряк даьлайан бир кядярля охуйарды. Ел ара­сында беля бир мясял дя вар: “Бясти охуйанда даш да эюз йашы ахыдырды”.

Бясти эянжлик иллярини Лев кяндиндя кечир­мишдир. О, севэилиси Яййубун – Ханчобанын фажияли юлцмцндян сонра индики Дашкясян районунун Габагтяпя кяндиня кючмцш, юм­рц­нцн сон илляриндя ися йенидян доьма Лев кяндиня гайытмышдыр. Бясти 1936-жы илдя, тяхми­нян йцз йашында икян вяфат етмиш, Lev kəndində dəfn olunmuşdur.

Aşıq Bəsti “Tapılmaz”, “A bəy”, “Zə­də dəyməmiş” kimi qoşmalarında dövrün haq­sız­lığını ifşa edir, istismarçı hakim quruluşa nif­rət yağdırır. “Tapılmaz” rədifli qoşmasında acı­nacaqlı həyatının real təsvirini çox inandırıcı cilalamışdır:
Цзцлцбдцр жаным ел тянясиндян,

Щамы дейяр, Бясти евдя тапылмаз.

Бир сазыды, бир сюзцдц, бир юзц,

Бир беляси даща Левдя тапылмаз.

Бу гынаьа, валлащ, мяням дюзцрям,

Усанмышам, юлмяйя дя щазырам.

Дярдими демяйя диван эязирям,

Йердя ахтарырам, эюйдя тапылмаз.

Aşıq Bəsti Samux, Daşkəsən, Gədəbəy və Basarkeçərdə aşıqlıq etmiş, sevilmiş, tanınmış, ümumxalq məhəbbəti qazanmışdır. Aşıq Bəsti “A bəy” qoşmasında bəylərə, zülmkarlara nifrət edir:

А бяй, ня эязирсян щаллы-щавалы,

Сцлейман мцлкцнцн йийяси кими.

Нядяндир йахшынын башын кясмяйя,

Щазырсан хянжярин тийяси кими?!
Эцвянмяйнян дювлятиня, варына,

Лянят олсун гейрятиня, арына,

Щагдан зяфяр дяйсин бцржц-барына,

Лцт галэинян палаз ийняси кими.

Аьладым дойунжа, эцлмядим щаша,

Бир ащ чяксям, даьлар эяляр баш-баша.

Бясти дейяр: Сяни дя дцш аташа,

Йан Новруз шамынын пилтяси кими.

Aşıq Bəsti “Ayrımın gözəlləri” adlı gəray­lısında gözəllərə tərbiyəvi nəsihət verir, kişi­lərdən qaçmamağı, çarşabı açmağı faydalı bilir və deyir:
Йайлаг йоллары йохушлу,

Ялляри дярмя нахышлы,

Щамысы марал бахышлы,

Бу Айрымын эюзялляри.

Бясти дейяр, алма йашмаг,

Ейибдир кишидян гачмаг,

Лазымдыр чарчову ачмаг,

Ай Айрымын эюзялляри!

Aşıq Bəsti yüz ilə yaxın ömür sürmüş, zən­gin poetik irs yaratmış, xalqına ərməğan vermiş­dir. Aşıq Bəstinin poetik irsi onu yaşatmış, ya­şadır və yüzilliklər boyu yaşadacaqdır!

Professor Sədnik müəllim Hüseyn Cavanın istedadlı sənətkar olduğunu, zəngin poetik irs yaratdığını və Vətənə şərəfli xidmət etdiyini göstərir.

«Азадлыг мащнылары», «Шерляр», «Сядяфли саз», «Гошмалар», «Ашыьын арзулары», «Даныш телли сазым» кими марагла охунан китабларын мцяллифи олан Щцсейн Жаван юз сянятинин гцд­ря­ти иля цмумхалг мящяббяти газанмышдыр.

Щцсейн Жаван йарадыжылыьы зянэин вя рянэарянэдир. Доьма Вятяня, еля баьлылыг, од­лар юлкясинин тарихи шющряти щаггында лязиз сющ­бятляр ачмаг онун йарадыжылыьында бюйцк йер тутур.

Шаирин Жянуби Азярбайжан, еляжя дя Икинжи Дцнйа мцщарибяси дюврцндя Тябриздя йаранан милли-азадлыг щярякаты мювзусунда йаздыьы шеiрляр Ирандакы шащ цсул идарясиня вя бейнялхалг империализмя гаршы ян эцжлц зяр­бядир. Hüseyn Cavan deyir:
Мян Жаван Щцсейням еля баьлыйам,

Эяряк бу ешг иля дастан баьлыйам.

Hüseyn Cavanın «Тябриз», «Йохдур», «Эюр­­дцм», «Аьлама, бажым», «Хяйала дцш­дцм», «Сяттярхан», «Няйин цстядир», «Кяк­ликляр», «Гардаш», «Бу эцн щям фяхримдир, щям вцгарымдыр», «Бяс», «Цряйимин парасы», «Гызым», «Синясиндя» вя саир онларжа бу кими гошмалары охудугжа санки гямли бир дастаны вараглайыр, шащ цсул идарясиня гаршы мярдликля мцбаризя апаран гардаш вя бажыларымызын кя­дяриня шащид олурсан.

Тябриздян аралы дцшян şair Hüseyn Cavan ürək ağrısını poetik dillə vurğulayır:

…Жаван Щцсейн эежя-эцндцз интизар,

Йаралы гялбиндя мин бир арзу вар.

Гойнунда гурайдым хязансыз бащар-

Мян дя юз боржумдан чыхайдым, Тябриз.

Şairin arzusu və istəyi Cənubi Azər­bay­canda azadlıq və istiqlaliyyət bayrağının yük­səklərə qaldırılması, istismarçı hakim quruluşun ləğv olunmasından ibarətdir.
Бир эцн фярман веряр доьма фиргямиз,

Щямишялик чыхар йасдан юлкямиз.

Той палтары эейяр анамыз Тябриз,

Бащарла говушар торпаьын, дашын.

Щцсейн Жаван доьма Азярбайжан тя­бия­тиня вурьун сяняткардыр. Йурдумузун бяря­кятли торпаьы, фцсцнкар тябияти, мярданя дуруш­лу даьлары, ити ахан чайлары, ятирли йамажлары онун гяляминдя даща жанлы вя образлы мащий­йят кясб едир:
Жаван Щцсейн, ня ахчам вар, ня зярим,

Пара гялби бир етмякдир нязярим,

Бир гялямдир, бир дя синя дяфтярим,

Йаз щимнини бизим Кцрцн, Аразын.

Kamil sənətkar Hüseyn Cavan bəşəri duyğularla yaşayır və yazır:
Халгынын щалына йанан сяняткар,

Еллярин гялбиндя билир - йери вар,

Мин туфан гопса да, тярпянмяз чинар,

Кюк атыб щяр йана, диби бош дейил.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Aşıq Ələs­gərin (1821-1926) yaşadığı siyasi mübarizələrlə dönüş dövrünü, köhnəliklə yeniliyin mübarizələr dövrünü düzgün təhlil edir.

Aşıq Ələsgərin mək­təb­də oxumadığını, zəkalı, zehinli, hafizəli sənət­kar olduğunu gös­tərir. Aşıq Ələsgərin “Quran”ı əzbər bilməsini “Əlif-lam” şeiri də təsdiq edir. Aşıq Ələsgər deyir:

Яэяр щагг ашыгсан, мейдана эял де!

Яэяр ящли-рущсан сюзцн эюзял де!

Фарсиййят билирсян, шеiр-гязял де!

Ярябхансан, эял «Гуран»дан данышаг.

Aşıq Ələsgər təhsil almasa da, müəyyən bir məktəbdə oxumasa da, yazı-pozu bilməsə də, dövrünün, mühitinin alimi olmuşdur.

Ашыг Алы кими камил бир устаддан дярс алмыш, кющняликля йенилийин мцбаризя апардыьы, Эюйчя мцщитиндя йетишмишдир. Ашыг Ялясэяр халг академийасыны битирмиш, хцсуси истедада малик бир дцща иди.

Юз дюврцнцн камил тящсил алмыш сяняткар­ларындан бири дя Эюйчя мащалынын Зод кяндин­дян олан Мирзя Бяйляр иди.

Мирзя Бяйляр (1837-1919) дя Ашыг Яляс­эяр сянятинин, Ашыг Ялясэяр поезийасынын пяряс­тишкарларындан бири иди. Мирзя Бяйляр бу саз-сюз устасыны икинжи Щафиз адландырыр, ону о бюйцк сяняткарла йанашы тутур:

Ашигям мян сянин ихтилатына,

Нязминя, фярдиня, хош baйатына, Афярин, афярин, ясли затына,

Сян исян Щафизи-сани Ялясэяр.
Mirzə Bəylər Aşıq Ələsgərə müraciətlə deyir:

Бу Азярбайжанда, тцрк арасында,

Сянин кими шаир щаны, Ялясэяр?
Вагиф дя, Ялясэяр дя бюйцк сюз уста­ларыдыр. Бунунла беля щяр бири юз ясринин, юз мцщитинин бюйцк оьлудур, бюйцк сяняткарыдыр.

Аьдабанлы Гурбан, Zодлу Sяняткар Аб­дул­ла, Ашыг Бясти, Нювряс Иман, гаражямирли Гасым, шамахылы Ашыг Билал, Ашыг Шямшир вя башгалары Ашыг Ялясэярин истедад вя бажарыьыны поезийа дили иля йцксяк гиймятляндирмишляр.

Аьдабанлы Гурбанын «сюз сяррафы» ад­лан­дырдыьы бу сяняткары Нювряс Иман Хястя Гасымла, Шикястя Аббасла йанашы тутур, щятта бунлардан гейри шаирлярин цз эялиб эетдийини сюйляйирди:

Ялясэярля Гасым, Шикястя Аббас,

Галан шаир щамы цз эялиб эедиб.
Бу о демяк дейилдир ки, Нювряс Иман башга ашыг-шаирляри севмямишдир, беля дцшцн­мяк сящв олар.

Иман, Шикястя Аббасын, Хястя Гасымын вя Ашыг Ялясэярин ашыг поези­йасындакы мюв­гелярини гиймятляндиря билмяк цчцн юз фикрини ифадя етмишдир.

Ашыг Ялясэярин мцасири вя сянят досту Ашыг Бясти дя ашыглары ону «йахшы таны»маьа, ондан юйрянмяйя чаьырырды:
Йахшы таны Ялясэяри, Гурбаны,

Нечя беля няр ашыьы билэинян.

Гиймят гойсан эярайлыйа, гошмайа,

Нязмимдяки йарашыьы билэинян.

Эюйчянин Алчалы кяндиндян олан Ашыг Мящяррям Ашыг Ялясэярин XIX ясрдяки ядяби мювгейини вя фяалиййятини даща йахшы гиймят­ляндирмишдир:

Дцшдц ешгин аташына,

Йанды Сямяндяр кими.

Сюз синядя жуша эялди,

Жям олду дяфтяр кими.

Щеч мащалда устад йохдур,

Ашыг Ялясэяр кими.

Йцз йердян гятря ойнады,

Беля цмман эялмяди.
Ашыг Ялясэяри тякжя Шямкирдя, Эюйчядя вя Кялбяжярдя дейил, Азярбай­жанын щяр эушя­синдя, щятта «мян доландым бцтцн Гафгаз елини»- дейян сяняткары Ермянистанда да, Эцр­жцс­танда да, Даьыстан­да да йахшы танымышлар.

Щяля Ашыг Ялясэярин саьлыьында онун сюз сянятини йцксяк гиймятляндирян мцасири Ашыг Билал ону Шамахыйа гонаг чаьырмышдыр. Ашыг Билал (1872-1938) бюйцк сяняткара йазыб эюн­дярдийи шеiриндя дейирди:

Салам эюндярирям сяня, Ялясэяр,

Гядям гойуб бу мягама эялэинян.

Дост олмаг истясян мянимля яэяр,

Бир ахшам йемяйя, шама эялэинян.

Нечя йердян сораьыны алмышам,

Эялдийин йоллара халча салмышам.

Эюзляйирям, интизарда галмышам,

Гонаьа щазырды, хана эялэинян.

Устадла истярям бир гылым сющбят,

Сяняткар адына варымды щюрмят.

Билал арифляря ейляйир хидмят,

Шамахыйа, бизим йана эялэинян.

Ашыг Ялясэярин поезийасыны йцксяк гий­мятляндирян сяняткарлардан бири дя Бозалганлы Ашыг Щцсейн иди. О, Ашыг Ялясэяри ян чятин имта­щанлардан жясарятля чыха билян сянят баща­дырларындан бири щесаб едирди:
Хястя Гасым, Мящяммядщцсейн, Яляс­эяр,

Сечмяк олмаз имтащана эяляндя.

Азярбайжан Республикасынын əмякдар iнжясянят xадими, истедадлы ашыг-шаир Шямширин дили иля десяк, Ашыг Ялясэяр бу эцн дя башга саз-сюз сяняткарлары иля бирликдя «йазыб йара­дыр», «сюз инжиляри дцзцр»:

Гялям тутуб атам Гурбан,

Йазыр мяним хяйалымда.

Ялясэяр сюз инжиляри,

Дцзцр мяним хяйалымда.
Ашыг Ялясэяр она эюря хошбяхт сянят­кар­дыр ки, мцасирляри дя, ондан сонра эялянляр дя, щятта эянж нясля мянсуб бу эцн йазыб йа­ра­дан, чалыб чаьыран ашыг - шаирляр дя ону юзляриня устад щесаб едир, ондан юйрянир, онун сяня­тини, онун поезийасыны зещинляриндя, йаддаш­ларында язбяр йашадырлар.

Əməkdar elm xadimi, professor Sədnik Pa­şa Pirsultanlı Aşıq Ələsgərin Göyçə aşıq mək­təbi­nin zirvəzi, ustad və əbədiyaşar sənətkar olduğunu tarixilik, elmilik, ideyalılıq, pedaqoji-metodik prinsipin əsasında təhlil edir, onun zıngin ədəbi irsinin müqəddəs əxlaqi keyfiy­yətlər mənbəyi olduğunu göstərir və gənc nəslə öyrənilməsinin zəruriliyini qeyd edir.

Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlı Ağdabanlı Qurbanın həyatı, yaradıcılığı, zəngin poetik irsi haqqında səmərəli axtarışlar aparmış, faydalı tədqiqat əsəri yazmışdır.

Aşıq Ələsgər ədəbi məktəbinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri Ağdabanlı Qurban Qo­ca­yev 1868-cildə Kəlbəcər rayonunun Dər­mi­çidam kəndində anadan olmuşdur. 1881-ci illərdə Göyçə mahalının Sarıyaqub kəndində orta mək­təbi qurtarmışdır.

Гурбанын Ашыг Ялясэяр, Шишгайалы Айдын, Мирзя Бяйляр вя Зодлу Абдулла иля илк достлуьу да Сарыйагуб кяндиндян башламыш вя бу дост­луг сонралар даща бюйцк мязмун кясб ет­мишдир.

О, классик шеiр вя мусиги ирсини, Низами вя Фцзулини, Вагиф вя Закири дяриндян юйрян­миш, онларын эюзял яняняляриндян, камил сянят­карлыг хцсусиййятляриндян истифадя етмяйя чалышмышдыр. Сядинин «Эцлцстан», «Бустан» ясяр­лярини оху­муш, Фирдовсинин, Щафизин, Юмяр Хяййамын вя башга эюркямли шаир вя мцтя­­фяккирлярин йара­дыжылыьы иля таныш олмушдур. О, фарс дилини дяриндян билмишдир.

Гурбанын «Якинчи», «Йохсулун» гошма­лары, «Цстцндян», «Бир-бир» эярайлылары Эюй­чя­дя дилляр язбяри олмушдур. Ашыг Ялясэяр, Шиш­гайалы Айдын, Мирзя Бяйляр, Зодлу Абдулла онун шаирлик бажарыьына йцксяк гиймят вер­мишляр.

1905-жи илдя Гурбанэилин аиляси Кялбяжярин Аьдабан кяндиня кючмцшдцр. Инди бурада «Гур­бан булаьы» дейилян бир булаг вар. Йаш­лылар данышыр ки, онлар тез-тез бир йеря жям олуб, булаьын цстцндя шеiр мяжлисляри кечи­ряр­мишляр.

Rəngarəng yaradıcılığa malik olan Qurban “Görəndə” rədifli qoşmasında zülmkarlığa, bəyə, xana, istismar dünyasına, cinayətkarlara və qəsbikarlara nifrət yağdırır:
Евимдян кянара чыха билмирям,

Хяйалым дярйады, аха билмирям.

Ишыглы дцнйайа баха билмирям,

Эюзцм ачыб бяйи, ханы эюряндя.

Бир дярд цряйимдя галды йадиэар,

Чыхмаз хяйалымдан нежя жаным вар.

Йохсул цчцн зящяр олду самовар,

Эюзцм долур стяканы эюряндя…

Qurban “Getmə” şeirində real həyatı, onun hadisələrini, gözəlliyini təsvir edir və ömür sirdaşına deyir ki, mütləq məzarımın üstünə gəl, məni ziyarət et:
Эюзялляр карваны йола дцзцлдц,

Кяпязин кяклийи, маралы эетмя.

Эюзлярин сцзцлдц, жаным цзцлдц,

Мяни гойуб йаслы, йаралы эетмя.

Цряйимдя бир дярд вар цздц жаным,

Бир дя гясд ейляди йар цздц жаным.

Бцлбцлям гяфясдя хар цздц жаным,

Бир эюнчясян сяни хар алы эетмя.

Гурбан дейяр дярдин азарым цстя,

Бир дя эцзар ейля эцзарым цстя.

Мян юляндя бир эял мязарым цстя,

Сян Аллащ, йар, ютцб аралы эетмя.

Ağdabanlı Qurbanın söz xəzinəsindən səmə­rəli istifadə etməsini “Üstündən” gəraylısı aşkar­layır:

Зяняхданда гоша хал вар,

Жамалында ня жялал вар.

Лябляриндя ширин бал вар,

Сцзцлцб гаймаг цстцндян.
Сянсиз бу Гурбан сызылдар,

Жисмим аьлар, жан сызылдар.

Ары эюрся шан сызылдар,

Олмаз айырмаг цстцндян.

Qurban ilə Əmrah Məmmədalı kişinin oğ­lan­larıdır. Məmmədalı kişi öz nəsilləri haqqında oğlanlarına məlumat verir və deyir ki, atam bi­zim nəslimiz haqqında bu hadisəni danışır, bi­zim biliyimizi artırırdı.

Qurbanın Səlbidən altı oğlu, iki qızı olur. Oğlanlarından Şəmşir, Bavı və Qara, qızlarından Təzə və Ceyran Ağdaban kəndində yaşamışdır. Səlbi 1926-cı ildə vəfat etmişdir. Qurban Qara­telin eşqinə düşmüş, ancaq onların sevgisi baş tutmamışdır.

Гурбанын Зодлу Бяйлярля, Шишгайалы Ай­дын­ла эюрцшляри Эюйчядян сонра давам етмя­мишдир. О, юмрцнцн ахырына гядяр Ашыг Яляс­эярля, Ашыг Бясти иля, ел шаири Сяняткар Абдулла иля достлуьуну давам етдирмишдир.

«Гурбан булаьы» мяжлисинин илк иштирак­чы­ла­ры да бунлар олмушлар. Щямин мяжлиси сонралар Чяпли Мяммяд, Рцстям, Айрым Ящмяд вя Уьурлу давам етдирмишляр.

Шеiр охуйуб, мцзакиря етмяк, китаблар охуйуб гулаг асмаг янянясини Нювряс Иман, Ашыг Шямшир сонралар эениш йаймышлар. Яли Бимар вя Зал сяляфляринин йара­дыжылыг йолуну бажарыгла излямишляр. Онлар бу йолла эедяряк эюзял сянят ясярляри, гиймятли тяжнисляр йаратмышлар.

1918-1921-жи иллярдя Ашыг Ялясэяр Кялбя­жярин Галабойну кяндиндя йашамыш вя ян йахшы şeirlərini дя бурада йаратмышдыр. Кялбяжярлиляр Ашыг Ялясэяри севдийи кими, о да бу торпаьы, онун адамларыны црякдян севмишдир. Ашыг Яляс­эяр «Йахшыды» гошмасында дейир:

Эяшт ейлядим, бу дцнйаны доландым,

Кялбяжярин хейри, шяри йахшыды.

Мясжид, минарасы, мяктябханасы,

Торпаьы ширинди, йери йахшыды.

Ашыг Ялясэярля Зодлу Абдулла юмцрля­ринин камillik дюврцндя Кялбяжярдя йаша­мышлар. Ян йахшы шеiрлярини бурада йазыб йа­ратмышлар. Щяр икиси Кялбяжярдян евлян­мишдир.

Демяк олар ки, Сяняткар Абдулланын, Нювряс Иманын бцтцн йарадыжылыглары Кял­бяжярдядир. Иман 1925-1926-жы иллярдя Сейидляр кянд Сове­тинин катиби олмушдур.

1961-жи илдян бяри Гурбанын 4000 мисра шеiри топланылмышдыр. Ялбяття, бунун ян чоху 1966-жы илин апрелиндян бяри ялдя едилмишдир.

Гуrбанын бир нечя ялйазмасыны оьлу Ашыг Шямшир сахламыш, йердя галан сюзлярини Мирзя, Ямращ, Ашыг Щцсейн, Шямшир, Чяпли Мяммяд, Айрым Ящмяд, Умуд, Рцстям, Зал, Гянбяр, Ялгямя, Эярай, Идрис, Гардашхан, Ашыг Аьа­йар, Эюйчяли Пянащ, Талыб, Няжяф, шаир Жавад, Мискин Вяли вя башга шеiр-сянят щявяс­карлары синялярдя, зещинлярдя йашатмышлар.

Гурбан Сялбинин юлцмцндян сонра «Гур­бан вя Сялби» дастаны йаратмаг фикриня дцшмцш, лакин хястялийи аман вермядийи цчцн дастан йарымчыг галмышдыр. Щямин дастанда Дилгямин йарадыжылыг мотивляри, сызылтылары ачыг дуйулур.

Гурбанын гардашы Ямращын вердийи мялумата эюря о, Дилгямин, Эцвяндикли Ящ­мя­дин вя Вагифин йарадыжылыьына бюйцк мараг эюстярмишdir. Qurban 1933-cü ildə vəfat et­mişdir.

Кялбяжяр Ашыг Ялясэяр, Уста Абдулла вя Нювряс Иман йарадыжылыьынын, Эюйчядян сонра, икинжи бешийидир. Бу бюйцк ядяби ялагянин сябябкары, дюврцнцн алим-сяняткары, ел шаири Аьдабанлы Гурбан олмушдур.

Гурбан Эюйчя­нин Сарыйагуб кяндиндя икииллик рущани тящ­си­лини баша вуруб Кялбяжяря гайыдандан сонра да, адыны чякдийимиз сянят­карларла, хцсусян Ашыг Ялясэярля ялагясини кясмямишдир.

Биринжи Дцнйа Мцщарибяси илляриндя Ашыг Ялясэярин аиляси иля бирликдя Кялбяжяря кючмяси бу ялагяни даща да мющкямляндирмишдир.

Ашыг Ялясэяр дюрд ил Кялбяжярин Гала­бойну кян­диндя йашамышдыр. Ашыьын «Йахшыды», «Мцшкц­наз», «Явязди», «Ширинди» гошмалары вя башга шеiрляри бу торпаьын мящсулудур.

Кялбяжярдя Ашыг Ялясэяр дяйирманчылыг едирди. Qurban həmişə dəyirmana gəlir, Aşıq Ələs­­­­gər “Qurban bulağı” məclisində iştirak edir­di.

Фолклоршцнас Ящлиман Ахундов «Телли саз усталары» китабында, «XIX ясрдя йетишмиш эюркямли ашыглар» адлы мягалясиндя ашыг Яляс­эярля Аьдабанлы Гурбанын достлуьундан, Гур­банын Азярбайжан вя фарс дилляриндя савад­лы олмасындан бящс едир.

Aşıq Ələsgərlə Ağdabanlı Qurbanın deyiş­mə­ləri çox maraqlı və məzmunludur:
Ялясэяр:
Бал бащаланыбды, гырылыб ары,

Йаь сатанлар мала салды азары.

Мин маната галхды дараган дары,

Ня эцн чыхсын, ня ситаря долансын.

Гурбан:
Йцкцмцз мющнятдир, даьлардан аьыр,

Айаг алтда галыб фцгара фаьыр.

Щагдан, ядалятдян бир кюмяк чаьыр,

Мязлум елляр тапсын чара, долансын.

Ашыг Ялясэяр кими бюйцк бир сяняткарын ещтийаж цзцндян дяйирманчылыг етмяси Гурбаны дцшцндцрцр, онун гялбини аьрыдыр. Гурбан зяманядян шикайятляняряк йазырды:

Билмирям нядянди ариф оланлар,

Нийя цзцн бу замана дюндяриб?

Дцзялмир низама, эялмир мизана,

Йцкцнц яйибди, йана дюндяриб.
Сюзцм дцздцр, сюйлямярям лафыны,

Эюрцн бу фяляйин сиз инсафыны,

Елм дярйасыны, дцрр сяррафыны,

Дяйирманда пяришана дюндяриб.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı bu iki görkəmli söz sənətkarlarının dövrünü, mühitini, həyatını, yaradıcılıq yolunu tarixi hadisələrlə əlaqədar araşdırır, diqqətlə nəzərdən keçirib təd­qiq edir, onların vətənpərvər və əməksevər dahi sənətkar olduqlarını göstərir.

Sədnik müəllim bu sənətkarların poetik irsini gənc nəslə mənimsətməyin səmərəli üsul­larını şərh edir, valideynlərə və müəllimlərə çox əhəmiyyətli tövsiyyələr verir.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı “Ağda­banlı Qurban və Usta Abdulla”, “Sənətkar Abdulla” adlı elmi məqa­lələrində hadisələrin real şərhini verir.

Abdulla Rəhim oğlu Namazov 1865-ci ildə Göyçə mahalının Zod kəndində dülgər ailəsində anadan olmuş, 1943-cü ildə vəfat etmişdir.

Сяняткар Абдулла цч бюйцк сяняткарын: Ашыг Ялясэярин, Аьдабанлы Гурбанын вя Нюв­ряс Иманын йарадыжылыьыны йцксяк гиймят­лян­дирмишдир.

Ашыг Ялясэярин юлцмц Абдул­ла­нын варлы­ьыны сарсытмышдыр. О, «Вармы» рядифли гош­масыны бу мцнасибятля йазмышды:

Миняк гям атыны, чыхаг жащана,

Эюряк бу дцнйада шад олан вармы?

Абдулла сянят аляминдя Сяняткар Абдул­ла, Зодлу Абдулла вя Уста Абдулла адлары иля таныныр. О, юзц дя гошмаларында бу барядя тез-тез сюз ачыб дейир:
Мащалым Эюйчяди, мяскяним Зодду,

Сяняткар Абдулла дейилян мяням.

Abdullaya “Dəli Abdulla” deyən bədxahlara deyirdi:

Дейилянляр эерчякдими?

Доьруданмы дялийям мян?

Аьыллынын ич цзцнц,

Истяйирям ялийям мян.

Sənətkar Abdullanın şeirlərini ilk dəfə həm­yerlisi və qohumu Nağı Əbdüləzimov toplamış, “Ədəbi Ermənistan” məcmuəsində çap etdir­mişdir.

Folklorşünas Əhliman Axundov Sənətkar Abdullanın tərcümeyi-halını və beş qoşmasını “Telli saz ustaları” (1964) kitabında vermişdir. Gənc folklorçu Rəşid Mehdiyev 1976-cı ildə “Usta Abdulla” adlı kitabını nəşr etdirmişdir.

Fitri istedadlı Sənətkar Abdulla demişdir:

Абдуллайам, достлар, ара дяйибдир,

Чцнки юлцб бяхти гара дяйибдир.

Синямя щесабсыз йара дяйибдир,

Гярар тутсан бир зянбурун шаныжан.

Абдулла эюзял бир диля малик, халг ифадя формаларыны мцкяммял мянимсямиш бир сянят­кар иди. O, bir təcnisində deyir:
Овчусан эязирсян даь даманында,

Сян аллащ, юлдцрмя сайадам мяни,

Мян галмышам Лейли-Мяжнун цнцндя,

Салма нязяриндян, сай адам мяни.

Эяздим, сейр елядим адам ичиндя,

Дярйайи-мцщитям адам ичиндя,

Салма нязяриндян, адам ичиндя,

Сечяр ел ичиндя, сай адам мяни.

Абдuлла шеiрляриндя зящмятин, инсанын, тябиятин эюзяллийни тяряннцм етмишдир. Ону да­ща чох сяняткарлыг, хцсусиля тяжнис йара­дыжылыьы марагландырмышдыр.
Абдуллайа эюстярэинян баьы сян,

Тах бойнума эцлабатын баьы сян.

Наз еля эир, сейр еля эял баьы сян,

Сцсян-сцнбцл гюнчя эцлц йцз дярдя.

Abdulla “Kənarında” rədifli qoşmasında deyir:

Мящбус едир эюйдя эязян гушлары,

Даьыдыр хяйалы, алыр щушлары.

Ужу ябришимли сийащ сачлары,

Жыьа пярвазланыр тел кянарында.
Баьбан олан эцл бежяряр баьларда,

Хястя олан эюзц галар саьларда,

Овчу олан эедяр эязяр даьларда,

Абдулла доланар ел кянарында.

Ашыглар арасында эениш йайылмыш «Лейли нийя азды» адлы тяжниси Сяняткар Абдуллайа тяжнис устасы кими ябяди шющрят газандырмышдыр.

Бищуда доландым, яфсаня эяздим,

Жаным дост йолунда лейли нийазды.

Етибар кясилиб, илгар позулуб,

Яввялки мящяббят, Лейли, нийя азды?
Гямяр ган аьлады, нештяр йериди,

Йарам сызылдайыр, нештяр йериди.

Лейлинин голуна нештяр йериди,

Мяжнун ганы чюлдя Лейлини йазды.

Abdulla bir təcnisində deyir:
Ярш цзцндя эцн, ай даим цзярмиш,

Мцхяннятин доландыьы цзярмиш,

Дярдин мяни инжялдярмиш, цзярмиш,

Йа бюйцндц, йа сабащды, йа инди.

Абдулла дцшцбдц гара, айаза,

Катиб эяряк мяним дярдим айаза.

Зимистанда илгар вердин а йаза,

А бимцрвят, эюзляйирям йай инди.

Abdullanın qoşmaları tərbiyəvi mahiy­yət­lidir.

Бахтымын гапысын баьлар гойубсан,

Чякиб синям цстя даьлар гойубсан.

Сян ки, Абдулланы аьлар гойубсан,

Чякирям Кярямин наласы кими.
Аьаж бялли олар йахшы барындан,

Иэидляр сечиляр дцз илгарындан.

Абдулла, даь гурма даьлар гарындан,

Йазда эцн яридяр селя гарышар.

Ашыг поезийасында юз сюзц вя йери олан сяняткарлардан бири дя Аьбулаглы Ашыг Агилдир. Нифталы Гафар оьлу Гафаров 1900-жц илдя Эюйчя эюлц йахынлыьындакы Аьбулаг кяндиндя анадан олмушдур. Азярбайжанда Совет щакимиййяти гу­руландан сонра кянддя мцяллим ишлямяйя башлайан Нифталы Агил тяхяллцсц иля гошмалар йазмышдыр.

Лакин о, сянят аляминдя Аьбулаглы Ашыг Агил кими таныныр. Агил ашыглыг сянятини щям­кяндлиси Казымдан юйрян­миш­дир. О, Азяр­бай­жанда Совет щакимий­йятинин гялябя­сини, йени щяйатын башланмасыны црякдян алгышлайыр. Шаир-ашыьын “Йашасын” гошмасы бу дедик­ляри­мизя ян эюзял мисалдыр.

Совет эцлц юлкямизи бязяди,

Гюнчялянсин йени эцлляр йашасын.

Юлкямиздя йени щяйат гурулду,

Бу Советляр милйон илляр йашасын.

Агил йени гурулушун савадсызлыьы ляьв етмяк, елмя, сянятя йийялянмяк мярамыны да дяриндян дуйур.
Цч сюзцм вар, эяряк доста дейясян,

Бири оху, бири юйрян, бири йаз.

Агилин дя дядя Ялясэяр кими, ашыглыг ся­ня­ти щаггында юзцнямяхсус фикирляри вардыр. Агиля эюря ел арасына эедян сяняткар етибары, щяйаны, тямиз ады горуйуб сахламаьы бажар­малыдыр.

Кюнцл эяшт ейляйиб, аьыр елляри,

Ел ичиндя намус, ары унутма.

Щяйалы эяз, тямиз сахла адыны,

Дост йанында етибары унутма.
Шаир-ашыьын “Эюрцнжя” рядифли гошма­сын­да Хястя Гасымын тясири ачыг шякилдя дуйул­маг­дадыр.
Халглар айы эюрдц байрам ейляди,

Мяня байрам олмаз, йары эюрцнжя.

Синям мювжа эялди, тцьйан ейляди,

Юлцм йейди бу даьлары эюрцнжя.

Кюйсцм цстя щясрятинин даьыдыр.

Гашын жяллад, эюзцн мяня йаьыдыр,

Яжял эялся инди юлцм чаьыдыр,

Эцл пяриндя Агил хары эюрцнжя.

Агилин устаднамяляри дя вардыр.
Устаддан дярс алан щеч олмаз нашы,

Доста кяж баханын ужалмаз башы.

Сярраф йцз бязяся гиймятсиз дашы,

Танынmaz жювщяри зяр ола билмяз.

Агил севдийи эюзяли мцхяммясляриндя црякля тяряннцм едир, мисралары гялбинин ганы иля бязяйир.

А гардашлар, а йолдашлар,

Щаны жащанда беляси?

Тябриз, Маку, Тифлис, Бакы,

Йохдур, щеч йанда беляси.

Синяси гар, мямяси нар,

Дюврц-заманда беляси,

Чох араныб, тяк йараныб,

Азярбайжанда беляси,

Зцлфц кямянд, Агил пясянд,

Тян едиб хублара эюзял.
Aqilin “Aqil və Qönçə” adlı bir dastanı var­dır. Aqil Qonçəni sevir, ona nail ola bilmir, arzu­su gözündə qalır. İlk sevgisi daşa dönür.

Onun Гюнчясини гоншу кяндин оьлуна нишан­лайырлар. Гыз аьламагдан башга чаря тапмыр. Онун бу вязиййятини Агиля чатдырырлар. Агил бу мцнасибятля “Нейчцн аьлайыр?” рядифли гошма­сыны йазmış və ona təskinlik vermişdir.

Aşıq Aqilin (Niftalının) Göyçə mahalında və Qaraqoyunlu dərəsində çox böyük hörməti olmuş, müəllim və aşıq kimi “Ardanışlı Niftalı” adı ilə tanınmış, dərin hörmət qazanmışdır.

Professor Abbas Səmədov “Lenin yolu” adlı qəzetdə “Ardanışlı müəllim- Aşıq Niftalı (Aqil) Qafarov” adlı məqalə yazmış, həmin məqalə “Sovet Ermə­nistanı” qəzetində də dərc olunmuş, Aşiq Aqilə dərin məhəbbət və parlaq uğurlar qazandırmışdır.

Aşiq Aqil sevgilisi Qönçə xanıma yazır:
Бянювшя ятир алыр, зцлфц муйундан,

Бахан доймаз, гамятиндян, бойундан,

Лайиг дейил гурбан кясям гойундан,

Агил, гурбан жаным, нейчцн аьлайыр.

Бир эцн Гюнчя фцрсят тапыб хялвятжя Агилин эюрцшцня эялир, лакин юзцнцн дедийи кими, “бейиман гары” онлары данышмаьа гой­ма­йыр. Лакин о эюрцшдян “Эялмишди” рядифли гош­ма бизя йадиэар галыр.

Бу шянбя эцнцндя, эцнорта чаьы,

Истякли бир достум бизя эялмишди.

Алма йанаг, бцлlуr бухаг, эцл цзлц,

Эятириб лябиндя, мязя эялмишди.
Агил дярдин халга сюйляр щяр заман,

Сирр сюзцн яьйара ейлямя бяйан,

Гоймады данышаг, гары бейиман,

Инанкы сющбятя, саза эялмишди.

Гюнчянин башга еля эялин кючмяси заманы айрылыгдан аьламасы Агилин гялбини ганат­мышдыр.
Аьлама, а Гюнчя щамыдан баш сян,

Ахытма эюзцндян эял, ганлы йаш сян.

Aqil arzu edir ki, onun qəbri Göyçə gölünün sahilinə düşsün:
Щагдан ашигляря олубдур тягдир,

Гяриблик йазылыб, беля дцшцбдцр.

Кярями Гейсяря, Сянан Тифлися,

Мяним гябрим Эюйчя эюля дцшцбдцр.

Лакин Агилин дедийи кими олмады. Гудуз Щитлер sовет эцлцстанымызы бяд няфяси иля сол­дур­маг истяйяндя, вятянимизя щцжум едяндя Агил дя жябщяйя йолланды, жябщядян гайытмады.

Онун севэиси, мящяббяти кими “гябринин Эюйчя эюля” дцшмяси арзусу да баш тутмады, Агилин ешги дя, севэиси дя, арзулары да йалныз онун няжиб дуйьуларла бязянмиш шеiр инжиляриндя йашамагдадыр.

Professor Abbas Səmədov deyir ki, Ağbulaq Mirəli Ağa ilə Miryaqub Ağanın müqəddəs ocağı yerləşmiş kənddir. Mən həmin kəndin üç kilo­metrliyində yerləşən Cil kəndində 1949-cu ildə məktəb direktoru işləmişəm.

Göyçə mahalında Aşıq Aqili müəllim və aşıq kimi tanıyır, ona dərin məhəbbət bəs­ləyirdilər. Onun sevgilisi Qönçə xanımın zorla verildiyi həyatı da kədərlə bitir, xoşbəxt olmur.

Görkəmli jurnalistlər və maarif xadimləri Nağı Əbdüləzimov və Qurban Süleymanov “Aşıq və müəllim Niftalı-Aqil əbədi yaşa­ya­caq­dır” adlı məqalələr yazmış, onun Böyük Vətən Müharibəsinə könüllü getdiyini, qəhrəmanlıqlar göstərdiyini, orden və medallarla təltif edilib, Vətənə və xalqa qurban olduğunu, milyonların qəlbində əbədi yaşayacağını göstərmişlər.

Ağbulaq kəndində Aşıq Aqilə müqəddəs məzar düzəltmiş, üstündə abidəsini qoymuşdular.

Filologiya elmləri doktoru, professor Sədnik Paşayevin Aşıq Aqil haqqında apardığı araş­dır­malar və yazdığı tədqiqat əsərləri, həm də topladığı şeirlər ona dərin hörmət qazandırır, vətənpərvər folklorşünas olduğunu təsdiqləyir. Təəssüflər olsun ki, Aşıq Aqilin arzusu qəlbində qalır, məzarı Göyçəyə qismət olmur.

Ашыглар тяряфиндян тез-тез йад едилян, шерляри дилляр язбяри олан устад сяняткарлардан бири дя Тифил Ясяддир. Иран Азярбайжанынын Щи­сар кяндиндян олан Ясяд ингилабдан яввял Шəmkir районуна эялмиш, Алабашлы кяндиндя йашамыш, саз чалыб-охумаэы щямин кяндин са­кини Ашыг Щцмбятдян юйрянмишдир. Эюзял сяси вя тяби олан бу эянж аз вахт ярзиндя йарадыжы сяняткар кими шющрят газан­мышдыр.О, Тифил Ясяд, Мискин Ясяд тяхяллцсляри иля чохлу шеiрляр йазмышдыр. Ясяд классик ядябий­йатла да жидди марагланмышдыр. Бу онун эюзял диваниляр йаратмасына кюмяк етмишдир. Беля­ликля, Тифил Ясяд ел сяняткарлары арасында дивани ашыг шеiринин мащир устасы кими танынмышдыр.

Тифил Ясядин ядяби ирсиндян бир жыьалы тяжниси вя бир нечя диваниляри галмышдыр. Ашыглар арасында "Бир саат" рядифли şeiri хцсусиля мяш­щурдцр. Бу шеiр сямими, пак бир щиссин мящ­сулудур:

Gял яйляш, сющбят едяк,

Мещрибаным бир саат.

Гой эялсин юз йериня,

Дин-иманым бир саат.

Щямишя сян эялясян,

Ей язиз мещрибаным.

Эюрцм сянсиз щеч олмасын,

Ханиманым бир саат.
Tifil Əsəd qayğısız yaşamağa imkan tap­mamış və demişdir:
Эюр бир нежя бялакешям,

Юз жанымдан безмишям.

Йаранандан зцлмдяйям,

Щяр жяфана дюзмцшям,

Исмимдир Тифил Ясяд,

Вясфи щалын йазмышам,

Чох инжитмя чярхи-фяляк,

Гой доланым бир саат.

Совет щакимиййятинин гялябясиндян сон­ра Ясядин дя цстцня эцн доьмуш, йарадыжы­лыьында хош ящвал-рущиййя йаранмышдыр.

Бун­дан сонра йаздыьы шерляриндя, о жцмлядян "Ол­маса", "Саз", "Ашыг", "Мяним" адлы дива­ни­ля­рин­дя щяйатын мцхтялиф мясял­яляриня тохун­мушдур.

Ашыьын еля бейтляриня, бяндляриня раст эялмяк олур ки, орадакы афористик ифадяляр, щик­мятляр адамы щейран едир:
Тярлан галхыб шикар алар,

Гузьун гонар леш цстя.

Гара гушдан хоф едярдим,

Дайысы сар олмаса.

Тифил Ясяд ашыглыг сянятини йцксяк гий­мят­ляндирирди. Она эюря:
Щяр йетяндян ашыг олмаз,

Устаддан дярс алмаса-дейир.

Чцнки ашыглыг сянятинин дя юзцнямяхсус чятинликляри вардыр. Бу барядя шаир юз фикрини беля ифадя едир:

Ашыглыгда гайда будур,

Яввялжя мярифят биля.

Юйряня устад кяламын,

Ширинжя сющбят биля.

Чцнки ола ел анасы,

Ел ичиндя дярд биля.

Сахлайа щюрмятини,

Эязмяйя лоббаз ашыг.

Истедадына, йарадыжылыг габилиййятиня ина­нан сяняткар сянят йолдашларына дейир:

Йа юйрян нясищятим,

Йа эютцрмя саз ашыг!

Онун "Йа сяндяди, йа мяндя" рядифли жыьалы тяжнисини гиймятли бир сянят инжиси, ейни заманда чап олунмамыш шеiр нцмуняси кими бцтюв шякилдя охужулара чатдырмаг, чох faydalıdır:
Ала эюзлцм, дярдя эирифдар олдум,

Дярдя дярман йа сяндяди, йа мяндя.

Ашыг дейяр: йа мяндя,

Эюзцм галды Йамяндя.

Лял цстцндя щямайыл,

Ишыг салыр Йамяндя.

Дедим: эюзял,мяни гойма Йамяндя,

Деди тягсир, йа сяндяди, йа мяндя.

Ешг ужундан мян дя олдум йа дяли,

Эюрян дейяр: йа диваня, йа дяли,

Ашыг дейяр: йа дяли,

Йа диваня, йа дяли,

Ханимандан кечярям,

Йара дяйся йад яли,

Дедим: эюзял, сяндя тутсам йад яли,

Онда юлцм, йа сяндяди, йа мяндя.

Эюрян олмаз мяним кими йананы,

Ня кечиряр ешг одуна йананы?

Ашыг дейяр:йананы,

Йандырмайын, йананы,

Мярд иэидляр эюзляйяр,

Йа сцфряни, йа наны.

Ким эюрцбдц Ясяд кими йананы,

Ешг атяши йа сяндяди, йа мяндя.

Ашыг Ясяд ясримизин биринжи рцбцндя тяхминян 38 йашында Эцней Азярбайжанын Щисар кяндиндя вяфат етмишдир.О, инанырды ки, ашыг йарадыжылыьы тарихиндя галажаг, шеiрляри заман-заман йашайажагдыр.
Десяляр ки, Тифил Ясяд,

Сюзцн дилдя галмады.

Бил о заман аловланар,

Йанар мязарым мяним.

Тифил Ясядин арзу етдийи кими сюзц дил­лярдя язбярдир.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı “Aşıq Ələsgər nəslinin nümayəndəsi” adlı məqaləsində bu nəs­lin tarixinin gözəl şərhini verir və oxu­cuları çox razı salır.

1918-ci ildə müsavatçı daşnaqların tö­rətdiyi milli qırğın sayəsində yüzlərlə ailə ilə birlikdə Aşıq Ələsgər nəsli də doğma Ağkilsəni buraxıb Kəlbəcərin Qalaboynu kəndinə köç­müş, 1921-ci ilin sonuna qədər burada yaşa­mışdır. Aşıq Ələsgər ailəsi ilə bu kəndə köçəndə onun qardaşı Məşədi Salahın oğlu İman 15 yaşında idi.

Xüsusi istedada, coşğun təbə malik olan İman yaradıcılığa hələ uşaq ikən başlamış, kamil ustadnamələr, təcnislər, divanilər, qoşma və müxəm­məslər yaratmışdır. İman ən ustad aşıq­ların aça bilmədiyi bir sıra qıfılbındləri açmışdır.

Qardaşı Qurbanın vaxtsız ölümü İmanı sarsıtmış, onda bədbinlik və ümidsizlik əhval-ruhiyyəsi yaratmışdır. 1926-cı ildə 23 yaşı yenicə tamam olarkən İmana daha ağır bir itki üç verir, onun sevimli əmisi, həm də ustadı Aşıq Ələs­gərin coşğun qəlbi əbədilik susur. Bu vaxt İman Kəlbəcərin Seyidlər kəndində kənd şurasının katibi idi.

Həmin vaxtda el aşığı Rüstəm Xəlilov qonşuluqdakı Qamışlı kəndində şura sədri, Ağ­dabanlı Qurban isə onun katibi işləmişdir. Eyni xüsusiyyətli işdə çalışmaları bu üç istedadı tez-tez görüşdürür, onların yaradıcılıq mübadiləsi etmələrinə, birlikdə çalıb-oxumalarına imkan yaradırdı.

1926-cı ildə Qasım İsmayılov rayonunun Safıkürd kəndində kənd Soveti katiblərinin bir aylıq kursu keçirilərkən Qurban və İman Dəs­təfur rayonunun Qabaqtəpə kəndindən olan el şairi Cavad Hüseynovla tanış olurlar.

İman top­lan­mış bir məclisdə “Gəlib- ge­dib­dir” rədifli qoşması ilə çıxış edib, aşıq ədəbiy­yatının nəzə­riyyəçisi kimi el sənətkarlarını yada salmışdır.

İman görkəmli sənətkarlar Aşıq Ələsgər, Xəstə Qasım, Şikəstə Abbas, Miskin Abdal və Molla Pənah Vaqif kimi sənətkarların adlarını iftixarla çəkir, poetik dillə deyir:
Oyub ciyərimi möhnət alması,

Viranə könlümün açılmaz pası.

Ələsgər, Qasım, Şikəstə Abbası,

Qalan şair hamı üz gəlib gedib.

Yaxşı bəyənmişəm Miskin Abdalı,

Cəm imiş başında huşu, kamalı.

Vaqif qarışdırıb çox qeyli-qalı,

Sözlərində gəlin, qız gəlib gedib.

İmanın nikbin xalq şairi Vaqifi belə qiy­mətləndirməsi heç də təsadüfi deyildi. Çünki o dövrdə qardaşı Qurbana, əmisi Ələsgərə yas sax­layan İman Vaqifdən daha çox bədbinliyə qapı­lan Vidadiyə meyl göstərirdi.

Təəssüf ki, İmanın (1903-1926) günəş kimi parlayan istedadı çox tez sönmüşdür. O, 1926-cı ildə Gəncə ətrafında itmişdir.

Buna görə də onun bizə ancaq 23 yaşına qədər yaratdığı əsərlər çatmışdır. İman yaradı­cılığı az vaxt sürsə də, öz dərin mənası, azalmaz təravəti ilə ciddi öyrənilməyə layiqdir.

Mahir pedaqoq Sədnik müəllimin elmi-nəzəri ideyası bu qısa, dərin məzmunlu və tər­biyəvi mahiyyətli tədqiqatda gözəl bədii şərhini tapmışdır.

Sədnik müəllimin “Dəlidağın qonağı” adlı tədqiqatı oxucunun mənəvi aləmini zəngin­ləş­di­rir, oxucuya yüksək əxlaqi keyfiyyətlər aşıla­yır.

Hörmətli şairimiz, Səməd Vurğun respub­likamızın dağlarını, təbii gözəlliklərini sonsuz məhəbbətlə sevərdi. O, 1955-ci il avqust ayının 5-də səfalı Kəlbəcərə gəlir, aşıq Şəmşirlə tanış olub görüşür, onun sazına, duzlu sözünə qulaq asır. Həmin görüş dildən-dilə gəzir. Şairin Dəlidağda olması haqda Kəlbəcərdən aldığımız məktubda daha aydın yazılmışdır. Aşağıda həmin məktubu dərc edirik:

“Şair təbiətin gözəl guşələrindən biri olan İstisuya istirahətə gəlmişdi. Ovçu xəyalı onu rahat buraxmırdı. O öz otağından təbiətin seyrinə çıxdı. Turşsuya gəldi, Dəlidağa qalxdı. Ceyran bulağının üstündə geniş məclis qurdu. Lakin bunların heç biri onun ürəyindən olmadı. Şair nə isə axtarırdı. O elə bir şey axtarırıdı ki, bu dağlarla, şəfa verən qaynar bulaqlarla, başı qarlı, sinəsi müxtəlif rəngli yamaclarla həmahəng olsun, onun zövqünü oxşasın.

Şairin ilk sözü bu oldu:

- Ay uşaqlar, sazlı-söhbətli bir aşıq tapsanız çox yaxşı olar.

Dost-tanışlar Ağdabanlı şair Qurbanın oğlu aşıq Şəmşirin adını çəkdilər. Şair şəhadət barmağını dodağına toxundurdu.- Sonra da: - Mən onun adını eşitmişəm,- dedi. Əlavə olaraq Şəmşirin “Vədəsində” adlı qoşmasından bir beyt əzbər dedi:

Səni qoca gördüm qəlbim qan oldu,

Mənim saqqalımın çal vədəsində.

Aşığın gəlişi, hörmətli şairlə yerlilərin görüşü toy-bayrama çevrildi. Gözəl bulaqlardan biri olan Turşsuda şirin, sözlü-söhbətli bir məclis düzəldi; şeir-sənət məclisi.

Tərtərin yaxasında şairlə aşığın şeir mətahı bir-birinə qovuşdu. Kürlə Xəzər qovuşan kimi.

Aşıq Şəmşir şairə ithaf etdiyi “Xoş gəlib” şeirini bu məclisdəkilərə sazla oxudu:

Minnətdarıq kamil söz ustadına,

Şan-şöhrət yaraşır onun adına.

Bizim Kəlbəcəri salıb yadına,

Çəkib bu yollarda cəfa, xoş gəlib.
Səməd Vurğun da aşığı cavabsız qoymadı. O da “Yada sal məni” qoşmasını sazla dedi. O, el sazını sinəsinə elə sıxdı, barmaqlarını şirmayi sədəflər üstündə elə gəzdirdi ki, hamı ona heyran qaldı.

Aşıq Şəmşir, Dəlidağdan keçəndə,

Kəklikli daşlardan xəbər al məni.

Ceyran bulağından qızlar içəndə,

Saz tutub, söz qoşub, yada sal məni.
Aşıq Şəmşir bu gözəl məclisdə şairin şərəfinə ikinci bir qoşma da söylədi:
Qoşqarla yanaşı duran adın var,

Bizim el tanıyır uca dağ səni.

Yandır yurdumuzda sənət çırağın,

Bilirik şeirdə bir mayaq səni.

Bundan sonra şair rayon mərkəzindəki klub­da İstisuda, neçə-neçə yerlərdə aşıqların məc­lisini keçirdi. Saza-sözə qulaq asdı. Şair İstisuda olduğu müddət ərzində Aşıq Şəmşiri yanından buraxmadı. Düz bir ay Dəlidağın qonağı oldu. Taxtadüzü, Sultan Heydəri, Keyti dağını dönə-dönə gəzdi. Keyti dağının ecazkar təbiəti S.Vurğuna unudulmaz təsir etdi. Avqust ayında bu dağın zirvəsində qar, ətəyində isə altı rəng çiçək görməsi onu çox məftun eylədi. Dəlidağın qonağını Keytidə bir hadisə yaman mütəssir etdi. Qayada kəklik oxuyurdu. Elə bu zaman şair tüfəngi üzünə qaldırmış bir ovçu gördü. Qeyri-iradi olaraq səsləndi:

- Ayə vurma!

Ovçu Səfiyar tez geri dönüb baxır və şairi görür. Əlini saxlayır. Şair sağında aşıq, solunda da ovçu bir qara daşın üstündə oturub xəyala dalır. Sonra onlardan soruşur:

- Görəsən, Aşıq Ələsgərlə Ağdabanlı Qurban da Dəlidağın qonağı olublarmı?

- Bəli, olublar-deyə qocaman el aşığı cavab verir.

Üzünü aşıq Şəmşirə tutub deyir:

- Aşıq Şəmşir, qismət olsun, gələn baharda Aşıq Ələsgərin və Qurbanın qəbirlərini ziyarət etməyə gedərik.

Onlar razılaşırlar.

Həmin ilin sentyabr ayında Dəlidağın qonağı Bakıya getdi. Son sözü bu oldu: “Aşıq qardaş, şeirlərini Bakıya gətir, çapa verək. Məni isə gələn bahar Dəlidağda gözlə”.

Aylar dolandı, il keçdi, bahar öz vədəsində gəldi. Dəlidağ bəzəndi, lakin şair gəlmədi...

Dağların bir günü də şairsiz keçmədi. Onun sözləri ağızda-dildə gəzdi, ürəklərə yol açdı. Özünün dediyi kimi bu misralar dillər əzbəri oldu, ona hörmət qazandırdı:
Vaxt məni bu yerə qonaq göndərdi,

Gedirəm, yamandı ayrılıq dərdi.

Demə Səməd Vurğun gəldi-gedərdi,

Unutmaz bu oba, bu mahal məni.

Tarixdən yüz illər gəlib keçsə də Dəlidağın qonağını, böyük söz ustadını bu oba, mahal unutmayacaqdır. Hörmətli şairin hər ürəkdə bir heykəli vardır.

İndi Aşıq Şəmşir dostunun xati­rəsini əbədiləşdirərək, “Vurğun” adlı gözəl bir dastan yaratmışdır. Bu dastan şairin xatirəsini əbədi­ləşdirən ən qiymətli bir incidir. Harada bir məclis olur, aşığı ora çağırırlar.- Vurğun haq­qında təzə nə yazmısan onu oxu!- deyirlər. O isə “Bir də gəl” qoşmasını şerlərinə nəqarət edərək sədəfli sazını dinləndirir:

Çəkir həsrətini bizim Kəlbəcər,

Böyük şair, şiş dağlara bir də gəl.

Dedin: demə Vurğun gəldi gedərdi,

O verdiyin düz ilqara bir də gəl!

Səməd Vurğun bir də bu yerlərə gəlməsə də, onun arzuları, şirin xəyalları hər bahar fəs­lində Dəlidağın sinəsində min bir çiçək açır. O çiçəkdən qızlar, oğlanlar dəstə bağlayır, şeir-sənət bağının solmayan çələnglərini hörürlər.

Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsul­tan­lının “Əli və Mehriban” dastanı haqqındakı təd­qi­qatı səmərəli əməyin və ciddi axtarışların məhsuludur.

Bu tədqiqatda Gəncəbasarın Balçılı kəndində anadan olan, əməksevər Hilal kişinin doqquz uşağından biri Çəmənin həyatından bəhs edir. Çəmən orta məktəbdə oxuduğu zaman şeirə və saza vurğun olur.

Məktəbi yenicə bitirən Çəmənin həyatında qəribə və gözlənilməz hadisə baş verdi:

O, Kəlbəcərin Zar kəndində yaşayan bir gənclə qiyabi tanış oldu və bu hadisə qızın sonrakı taleyini müəyyənləşdirdi.

Hər iki gözü şikəst Seyid Əli Xudaverdi oğlu fəhimli və istedadlı bir gənc idi. Kor olsa da dünyanın və bəni-insanın gözəlliyini fəhmlə dərk edib, şeirlərində ustalıqla əks etdirirdi.

Çəmən qəzetdə onun fotoşəklini gördü, şeirlərini oxudu. Şeirlərindəki bal kimi süzülən şirin sözlər, mənalı kəlamlar iki gəncin arasında mənəvi körpü yaratdı. Onlar məktublaşmağa başladılar. Hər ikisi də məktubu şeirlə yazırdı.

Seyid Əli zərfin içərisinə həmişə dağ çiçəkləri- bənövşə, nərgiz qoyardı. Bir-birini görməsələr də, bu çiçəklər vasitəsilə sevgi bula­ğının ətrini duyurdular. Çəmən ona öz şeirlərində “Əli” deyə müraciət edir, Əli isə Çəməni könlündə yaratdığı bir insan kimi duyur və onu “Mehriban” adlandırırdı.

İki gəncin şeirləşməsi tezliklə çoxlarına əyan oldu. Aşiq və məşuqun ülvi diləyi kəndbə­kənd dolandı, Azərbaycan ellərinə yayıldı.

Gün­lərin bir günündə Çəmən Kəlbəcərin Zar kəndinə gəldi. Bir azdan təzə gəlini çiyni­sə­həng­li görəndə Zar kəndinin adamları təəc­cüblənmədilər, “Bi­zim şair Seyid Əlinin Gəncə gözəlidir!”- dedilər.

Professor Sədnik müəllimin “Aşıq Nabat” haqqın­dakı tədqiqatı da çox əhəmiyyətlidir.

Aşıq Nabat (Nabat Paşa qızı Cavadova) 1914-çü ildə Şərur rayonunun Parçı kəndində yoxsul kəndli ailəsində anadan olmuşdur. O, erkən yaşlarında çalıb-oxumağa meyl göstər­mişdir. Parçı kəndinin qocaman sakinləri Nabatın gənclikdə oxuduğu mahnıları indi də xatır­la­yırlar.

Nabat ata-anasını lap uşaqlıq çağlarında itirmişdir. Yaxın qohumları ona öz yerlərində müğənnilik etməyə imkan verməmişlər.

Nabat 1934-cü ildə mügənnilər və bəstə-karlar diyarı Qarabağa köçüb gəlir. O, bir müd­dət görkəmli müğənnilərimizdən Xan Şuşinski, Seyid Şuşinski, Zülfü Adığızəlov və tarzən Qur­ban Pirimovla bir yerdə müğənnilik edir.

Nabat Qarabağa ürəkdən vurulur və ömür­lük bu torpağın sakini olur.

Lakin Nabat müğənnilik yolunu çox tez dəyişir, yavaş-yavaş saza meyl göstərir və aşıq­lığı özünə peşə seçir. O, üç il aşıq Ələsgərin qardaşı oğlu aşıq Musaya şəyird olur.

Nabat, aşıq Musadan 30 saz havası, “Alıxan və Pərixanım”, “Abbas və Gülgəz”, “Lətif şah”, “Aşıq Qərib”, “Leyli və Məcnun” das­tanlarını öyrənir.

Bundan sonra Nabat müstəqil aşıqlığa başlayır. Qarabağda ad-san qazanmış istedadlı sənətkar 1938-ci ildə aşıqların ikinci qurul­tayında iştirak edir. Nabat getdikcə ustad bir aşıq kimi tanınmağa başlayır.

Azərbaycanın ədəbiyyat və incəsənət xa­dim­ləri 1940-cı ilin may ayında xüsusi qatarla Moskvada keçiriləcək ongünlükdə iştirak etməyə gedirlər. Həmin nümayəndələr arasında aşıq Əsəd Rzayev, aşıq Teymur Hüseynov və aşıq Nabat da var idi.

Aşıq Nabat o günü gözəl xatırlayır:

“Şair Səməd Vurğun yanımıza gəldi, re­per­tuarımızla maraqlandı. Sonra mənə üç bəndlik bir qoşma yazıb verdi və dedi:- aşıq Nabat, bax xoşuna gəlsə bunu oxuyarsan!...

Mən şairin “Danışaq” qoşmasını əzbər­lədim və “İrəvan çuxuru” saz havası üstündə oxu­dum:

Aşıq, bağrına bas sədəfli sazı,

Min cavablı bir sualdan danışaq;

Meydan quraq, söhbət açaq, saz tutaq,

Gül yanaqda qoşa xaldan danışaq.

Qoy söz alım bir günhsız dodaqdan,

Düşmən baxıb həsəd çəksin uzaqdan.

Yar bəzənib çıxan zaman otaqdan,

Başındakı tirmə şaldan danışaq!

Vurğun deyər bir dərd bilən yar olsun,

Zülfü bulud, ağ sinəsi qar olsun.

Yaxşı gündə, yaman gündə var olsun,

Qədir bilən əhli haldan danışaq.

“Bilmirəm mənim ifama görəmi, yoxsa xalq şairimizin hörmətinə görəmi bu mahnı ürəklərə yol tapdı, hamı tərəfindən sevildi və şeir repertuarıma qızıl xətlə yazıldı”

Aşıq Nabat getdikcə məhşurlaşır, xalqın məhəbbətini qazanır. Bundan sonra onun məla­hətli səsi kolxoz tarlalarında, fermalarda, konsert salonlarında eşidilir.

Doğma vətənimizə ürəyinin bütün telləri ilə bağlı olan Nabat nəhayət yaradıcı bir aşığa çevrilir. Vətəni, xalqı tərənnüm edən gözəl qoş­malar qoşur, gəraylılar yaradır. Aşığın “Kür çayı”, “Sinəmdə”, “Bizim vətən”, “Bahara”, “Gü­lür” və başqa şeirlərində bahar donlu Azər­baycan torpağı tərənnüm olunur.

Nabat özünün “Var” adlı qoşmasında azəri xalqının odlar diyarına, onun coşqun çaylarına, dağlarına, humanist oğul və qızlarına olan mə­həbbətini şeir dili ilə söyləmişdir:

Gəlin seyrə çıxaq Kür qırağına,

Mənim o yerlərə ziyarətim var.

O, Vaqif dolanıb, gəzən torpağa,

Əzəldən bağlıyam, məhəbbətim var.

Nabat, köklə sazı, zilə çək sazı,

Başla ağ günlərdən söhbəti, sözü.

Dağlartək gül açır ömürün yazı,

Sənin xoş əməlin, xoş niyyətin var.

Aşıq Nabatın şeirlərində müasirlik ruhu, müasirlik havası duyulmaqdadır.

Aşıq Nabat “İravan çuxuru”, “Orta sarı­tel”, “Göyçə gülü”, “Ruhani” və “Dilqəmi” saz havalarının ən yaxşı ifaçılarındandır.

Azərbaycan aşıqlarının II və III qurul­tayının iştirakçısı olan Nabat 30 ildən çox aşıqlıq etmişdir.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlının “Nə­si­mi və folklor” adlı monoqrafiyası təqdirəlayiq tədqiqat əsəridir. Aşıq Ələsgər təcnislərinin birində demişdir.

Yox sazımın nə pərdəsi, nə simi,

Onu çalıb, kim tərpədər nə simi ?

Firdovsi, Füzuli, Hafiz, Nəsimi-

Onlar da yazdığı ayə, məndədir.

Bəstəkar aşıqlarımız Mənsur Həllacın, Nəsi­minin ölüm faciəsini ifadə edən “Mansırı” adlı bir saz havası da yaratmışlar.

Nəsiminin və onun məslək yoldaşlarının adı cəsarət və mərdlik rəmzi kimi həmişəbahar, həmşəyaşıl, həmişə təzə-tər olan xalq ədəbiy­yatımızda ölməzlik hüququ qazanmış, yaşamış, yaşayır və bundan sonra da yaşayacaqdır.

Nəsimini folklordan çox, Nəsimini folk­lorda görürük. Nəsimi özü folklorda mərdlik, fədakarlıq, sədaqət və mətin iradə rəmzi km şöh­rət tapmış və əfsanəvi qəhrəmana çevrilmişdir.

Sarı Aşıq bayatılarının birində öz iradəsini Nəsiminin faciəsi ilə müqayisədə vermişdir.

Gözəllik soy iləndir,

Şahmar da soy ilandır.

Nəsimi tək bu aşıq,

Yolunda soyulandır.

Bundan sonra, XIX əsrin əvvəllərində Şəmkirli Aşıq Hüseyn “Aşıq Hüseyn və Reyhan xanım” dastanında Nəsimini yad edir.

Reyhan xanım:

O nədir ki, yemədilər doydular?

O nəydi ki, qiyamətə qoydular?

O kimiydi dərisini soydular?

O nəydi ki, atəşi yox, daşar hey?

Aşıq Hüseyn:

O xəyaldı yemədilər doydular,

Xeyir-şərdi, qiyamətə qoydular.

Nəsimidi dərisini soydular,

Zəmzəmdi ki atəşi yox daşar hey.

İmaməddin Nəsimi əbədiyaşar sənətkardır.

Professor Sədnik müəllim “Atalar söz­lərində mifo­loji izlər” adlı məaləsində yazır: bu yazıda məqsədimiz xalq müdrikliyini özündə təcəssüm etdirən atalar sözü və məsələləri tədqiq və təhlil etmək, yaxud da onun gündəlik həyatımızdakı, canlı danışığımızdakı təsir dairə­sinə, tərbiyəvi roluna toxunmaq deyildir.

Məqsədimiz xalqımı­zın mənəvi varlı­ğından doğan atalar sözlərinin bir cəhətinə, onun qədim əsatir və əfsanələrlə əlaqəsinə diqqət yetirməkdir.

“Süleymana qalmayan dünya heç kimə qalmaz”, “Divin canı şüşədəydi, o da sındı”, “Göy­də asiman daşı var, kim özünü pis bilsə, ba­şına düşər” (“zəmbil daşı” da deyilir), “Buğdanı yeyib cənnətdən çıxıb”, “Allah yaratdı, gün qurutdu bilmir” kimi atalar sözü və məsələlərdə mifoloji qəmlər qorunub mühafizə olunmuşdur”.

Bəzi atalar sözünün fikir açımı onun əsatirlə bağlı əlamətlərini dərhal üzə çıxarır. Özündən çox razı, təkəbbürlü, qeyri-adi davra­nışa malik adamlar haqqında belə deyilir: “Elə bil alçaq dağları bu yaradıb”.

Həmin atalar sözü ona görə belə işlədilir ki, qədim bir əsatirə görə qoca və böyük dağları Allah özü yaratmışdır. Güclü etiraz və istehzanı özündə ifadə edən adamlar sözünün məntiqi nəticəsi, mənası budur ki, böyük dağları Allah, kiçik dağları da bu təkəbbürlü adam yaratmış, ucaltmış, əlçatmaz etmişdir.

Müəllif məqsədini atalar sözünün ətraflı şərhini vermək, tərbiyəvi mahiyyətini aşkar­la­maqla oxuculara çatdırır və məqsədinə nail olur.

Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı “Səməd Vurğun və aşıq sənəti” adlı tədqiqatını 1982-ci ildə yazmış və “Azərbaycan gəncləri” qəzetində dərc etdirmişdir. Tədqiqatçı, xalq şairi Səməd Vurğu­nun aşıq sənəti ilə bağlılığını elmi araşdırmalarla təsdiqləmişdir.

Böyük şairimiz Səməd Vurğun ölməz dramlar, poeziya, bir-birindən qiymətli şeir inci­ləri yaratmaqla yanaşı, aşıq yaradıcılığının inki­şafına da kömək etmişdir.

İstedadlı sənətkarın böyük ilhamla yarat­dığı “Danışaq”, “Dilican dərəsi”, “Yadıma düşdü”, “Ceyran”, “Yada sal məni”, “Dağlar” və başqa qoşma və gəraylıları aşıq poeziyasının nadir incilərindəndir. Azər­bay­canda bu şeirləri əzbər bilməyən, öz repertuarına daxil etməyən aşıq tapmaq çətindir.

Səməd Vurğun 1937-ci ildə məşhur Aşıq Hüseyn Bozalqanlı ilə, 1955-ci ildə aşıq Şəmşirlə görüşüb böyük el yığnağı qarşısında bədii cəhət­dən mükəmməl, saz havalarına uyğun qoşmalar yaratmışdı. “İrəvan çuxuru” saz havası üstə “Danışaq”, “Nəcəfi” üstə “Yada sal məni” qoş­maları dinləyicilərə xoş təsir bağışlayır.

Xalq şairi Səməd Vurğunun Aşıq Hüseyn Bozarqanlı ilə görüşü zamanı yazdığı “Danışaq” qoşması 1938-ci ildən ta ömrünün sonuna qədər, düz otuz il Aşıq Nabatın ifasında özünə layiqli yer tutmuş­dur. Aşıq Nabat da bu qoşmanı həmişə “İravan çuxuru” saz havası ilə oxuyurdu.

“Təxmis” cəngi havasıdır və aşıqdan oxumaq üçün zil səs tələb edir. Belə bir səs və gözəl ifaçılıq qabiliyyəti olan aşıq Əkbər Cəfərov həmin havanı “Şair, nə tez qocaldın sən!” şeiri üstündə oxuyur.

“Dilcan dərəsi”, “Yadıma düşdü” və başqa qoşmalar aşıq İmranın ifasında öz yüksək bədii ifadəsini tapır.

Borçalı aşıqları müəyyən qəmli havaları, həsrət dolu şeirləri dərin emosianallıqla ifa edirlər. S.Vurğunun ikinci “Dağlar” şeirini aşıq Əmrah “Borçalı dübeytisi” üs-tündə olduqca gö­zəl ifa edir. Belə gözəl ifa yalnız ona müyəssərdir.

“Ceyran”ı isə Aşıq Şakir Hacıyev daha gözəl ifa edərdi. Özü də “Aşıq Hüseyni” havacatı üstündə.

Yeri gəlmişkən deyək ki, “Aşıq Hüseyni” müəyyən bir inkişaf prosesi keçərək xeyli inki­şaf etmiş, “Ceyran” qoşması ilə birləşdikdən sonra isə zəngin bir saz havasına çevrilmişdir. Deməli, böyük şairimiz Səməd Vurğunun qoş­ma­ları təkcə aşıq poeziyasının deyil, eyni za­manda saz havalarının da inkişaf etməsinə güclü təsir göstərmişdir.

Alimin bu verdiyi nümunələr tamamilə mövzunun mahiyyətini şərh edir.

Folklorşünas alim, filologiya elmləri dok­toru, professor Sədnik Paşa Pirsultanlının İrana səfəri çox mənalı olmuşdur. Buna görə də “Alimin İran səfəri” adlı 14 may 1993-cü ildə “Daşkəsən” qəzetində dərc etdirdiyi səfər­na­mə­sini eynilə verməyi lazım bildik.