AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ нурлана ялийева sovet döVRÜ azərbaycan əDƏBİyyati
Yüklə 2,78 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yaradıcılığı.
|
İSİ MƏLİKZADƏ (1934-1995) H  əyatı və fəaliyyəti. İsi Abbas oğlu Məlikzadə 1934-cü il mayın 1-də Ağcabədi rayonunun inzibati mərkəzinə yaxın olan Xalfərəddin kəndində doğulmuşdur. Atası Abbas kişi ömrü boyu Ağcabədidə bərbərlik etmişdir. Yazıçının uşaqlıq dövrü haqqında qiymətli mənbə, avtobioqrafik povest olan «İki günün qonağı» povestindən onun uşaqlığı, ailəsinin kasıblığı, atası və anası haqqında maraqlı məlumatlar öyrənmək olur.
Yazıçı atasını boyca anasından balaca, alçaq boylu bir baməzə şəxs kimi təqdim edir. O, Ağcabədiyə Xocalıdan köçüb gəlmişdi. Molla məktəbini bitirmişdi, şeir-sənət həvəskarı, çoxlu lətifələr bilən bir şəxs idi. Gözəl, şirin söhbətləri ilə hörmət qazanmışdı. İsinin xalq dilinə gözəl bələdliyi həm də atasından gəlirdi. Abbas kişi 1978-ci ildə rəhmətə getmişdir. İsi ailədə dördüncü uşaq olmuşdur. Müharibə illərində Abbas kişinin ailəsi on bir nəfərdən ibarət idi. Çox güman ki, səhhətində olan hansısa qüsura görə orduya səfərbər edilməyən Abbas kişi bütün müharibə dövrünü və sonrakı ömrünü bərbərliklə keçirmiş, davanın aclıq illərində on bir baş külfəti bircə ülgüclə dolandırmışdır. Abbas kişinin səkkiz övladından yeddisi qız idi. Yeddi qız köçürən atasını yazıçı «Yeddi ocaq» hekayəsində də təsvir etmişdir. Dava vaxtı ailədəki on birinci adam İsinin ata nənəsi Məşədi Mələk idi. Dava illərində özünü oğluna artıq yük sayan bu qadın 1944-cü ildə vəfat etmişdir. Kasıblıq, qəhət İsinin uşaqlıq xatirələrində əsas yer tutmuş və sonralar onun nəsrinin əsas mövzularından biri olmuşdur. Müharibə dövrünü keçən uşaqların əksəriyyəti kimi davanın ağır, dözülməz aclıq illəri onun düşüncəsində zədə kimi qalmış, nəsr əsərlərində müxtəlif talelər və vəziyyətlər şəklində özünü göstərmişdir. «İki günün qonağı»nda yazıçı dava vaxtı anası xəstə olarkən çörək növbələrinə getməsini, burada ayaq altda qalıb əzilməsini emosional boyalarla təsvir etmişdir. İsinin anası Zəroş xanımın anası Qaradolaq tayfasından, atası isə Dağıstandan idi. Mərd xasiyyətli bir qadın olan Zəroş xanım bircə oğlunu hədsiz bir məhəbbətlə sevirdi. O, 1996-cı il dekabrın 5-də Ağcabədidə İsi Məlikzadənin qəbirüstü abidəsi açılan gün, oğlundan düz bir il sonra Bakıda vəfat etmişdi. Onu abidənin açılışına, Ağcabədiyə aparmaq istəyəndə demişdi: «Mən camaatın üzünə baxa bilmərəm». Ana əziz oğlundan sonra yaşadığı üçün ətrafdakılardan xəcalət çəkirdi. İsinin səhhəti uşaqlıq illərindən zəif olmuş, anası və nənəsi uzun illər onun üstündə əsmiş, onu qorumuşlar. Orta məktəbi bitirəndən sonra İsi 1952-ci ildə Bakıya gəlib M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Sənaye İnstitutunun Neft-kimya fakültəsinə daxil olmuş, 1957-ci ildə institutu uğurla bitirib təyinat üzrə Əzizbəyov Neft Mədənlər idarəsində operator, yerüstü avadanlıq ustası işləmişdir. Üç il neft mədənlərində işlədikdən sonra təyinat müddəti qurtardığı üçün işdən çıxıb həmişəlik rayonda yaşamaq ümidi ilə 1961-ci ildə Ağcabədiyə qayıdır. Həmin ildə yazıçı artıq evlənmişdi, bir oğlu və bir qızı vardı, İçərişəhərdə kirayədə yaşayırdı. Bu mənzil məscidin yanında, böyük tut ağacına lap yaxın idi. İsi 1957-ci ildə - institutu bitirdiyi il kirayəçisi olduğu ailənin kiçik qızına evlənmişdi. Bu qız - Əsədova Lətifə Əsəd qızı - tibb bacısı idi. Onların iki qızı, bir oğlu olmuşdur. Qızları Xatirə və Arzu ali pedaqoji təhsil alıblar. Oğlu Saleh ürək xəstəliyindən vəfat etmişdir. Yazıçı öz toyunu nəsrimizin şah əsərlərindən biri olan «İki günün qonağı» povestində ağrı və həyəcanla təsvir etmişdir. Qonşulardan birinin ikinci mərtəbədəki iri zalında keçmiş toyda yazıçının anası, böyük bacısı və onun əri iştirak etmişlər. Nəyə görəsə, Abbas kişi toyda iştirak etməmişdir, çox güman ki, bu, onun yazıçının şəhərli qızına evlənmək qərarına etirazının nəticəsi idi. Toy ərəfəsində və toy zamanı bu söhbətlərin getdiyi povestdən bilinir. 50-ci illərdə kəndli gənclər çox zaman Bakıya, peşə-sənət məktəblərinə məcburi gətirilirdilər: neft sənayesində fəhlə və mütəxəssis çatışmırdı. Cavanların bir hissəsi şəhərə öyrəşib qalır, burda talelərinə düşən qızlarla evlənirdilər. Buna bəzən kənddə doğma ocağa hörmətsizlik, nankorluq kimi baxırdılar. İsinin kənddə sevdiyi qız olmuşdur: lakin bu qız yaşca ondan üç yaş böyük idi və yuxarı sinifdə oxuyurdu. Bu macəralarını yazıçı «Ağrı» hekayəsində və «Günəş harda gecələyir» povestində təsvir etmişdir. Buna əsasən demək olar ki, yazıçı həyatının əsas sevgisini şəhərli qızda tapmışdır. 1968-ci ildə artıq tanınmış yazıçı ali təhsildən sonrakı ilk illəri, öz toyunu ağır xatirələr kimi, az qala tragik tonda təsvir edir: hiss olunur ki, İslam adı ilə təsvir etdiyi öz obrazına ürəyi yanır, yazığı gəlir. Bu hal şübhəsiz ki, yazıçının təbiətindəki güclü hissiyyatdan, bir qədər də bədbinlikdən irəli gəlirdi. Üç il Qala kəndindəki neft mədənlərində işləyəndən sonra iki uşaq atası, kirayənişin İsi Məlikzadə mədəndən haqq-hesabını alıb işdən çıxır, arvadını və iki uşağını rayonda işə düzələnədək Bakıda qoyub doğma Ağcabədiyə gedir. Onun doğma ocağa bu bir aylıq qayıdışı həm yazıçının həyatında, həm də müasir kənd nəsrinin tarixində yeni hadisə oldu və cavan yazıçının kənd və ora qayıtmaq barədə bütün xülyalarını dağıtdı. İsinin kəndə qayıtmaq barədə ata-anası ilə əhdi vardı. Abbas kişi 1955-1956-cı illərdə kənddə çiy kərpicdən tikdiyi ev barədə Bakıda oxuyan oğluna məktub yazmışdı. İsi də məktuba cavab vermişdi ki, evi mütləq iki mərtəbə tikin, mən də təhsildən dönüb kəndə qayıdacağam və evin əyər-əskiyini özüm düzəldəcəyəm. Atası bircə oğlunun sözünü yerə salmayıb evi ikimərtəbəli tikmişdi. Sonralar bu bina da İsinin kəndə qayıtmaq əhdinin şahidi kimi onun daxili ağrılarında iştirak edən obraza çevrilmişdi. Yeddi qızı köçürəndən sonra qoca ata-ana uzun illər - 1968-ci ilə qədər oğullarının kəndə gələcəyini gözləmişlər. İsi isə kəndə heç vaxt köçə bilməyəcəyi haqda nəticəyə 1961-ci ildə - bir ay müddətində kənddə iş yeri axtarıb heç nə tapa bilmədikdən sonra gəlmişdi. Rayonun xeyli rəhbər işçisi bərbər Abbas kişinin köhnə müştəriləri idi. Lakin İsi bir ay ərzində kabinetlərə nə qədər ayaq döysə də, atasının müştərilərindən səmimi bir sifət belə, görə bilməmişdi. Məmurlar bir həftə ərzində ali məktəb diplomu ilə rayonda iş axtaran bərbər oğlunun üzünü belə, yadda saxlamırlar. Hər dəfə onun nə üçün gəldiyini soruşurdular. Bir dəfə hətta cavan yazıçıya demişdilər ki, sən bizim kadr deyilsən. Ona görə yazıçının sadəlövh anası oğlu kor-peşman Bakıda iş axtarmağa qayıdanda demişdi ki, eybi yoxdur oğlum, burda neft tapılanda qayıdıb işləyərsən. İsi kənddə iş tapmayıb 1961-ci ilin payızında Bakıya qayıdanda Azərbaycan nəsrinin bəxti gətirdi: cavan yazıçı rayonda ilişib ömürlük orta bir məmur da ola bilərdi. Amma belə olmadı. Ağır fikir və həyəcanlarla Bakıya dönən İsi Məlikzadə həm də mühüm bir nəticəyə gəldi. Real, gerçək kənd onun təsəvvüründə yaşayan çəhrayı boyalı, romantik kənd deyildir. Onun qapılarını döydüyü məmurlar qədim feodallar kimi hökmlü və qəddar idilər, insana xas mərhəmətdən, zərif hisslərdən məhrum idilər. Yazıçı onlardan və xüsusilə onların başçılığı altında işləmək perspektivindən qorxdu. Azərbaycan nəsrində yaşayan lirik-romantik kənd obrazı İsi üçün həmişəlik öldü. Kənd mövzusu yazıçı üçün ağrılı bir sosial problemə çevrildi və yazıçı da onun araşdırıcısı oldu. Vəzifəyə, vəzifəli adamlara şübhəli, mənfi, bir qədər də kinli münasibət yazıçının bədii yaddaşının ayrılmaz keyfiyyəti oldu. İsi Məlikzadə üçün artıq kənd yerində rəhbər vəzifədə oturan heç kəs müsbət obraz prototipi ola bilməzdi. Gerçək kəndin özü ilə real toqquşma və dramatik məğlubiyyət yazıçını kənd sakini olmaqdan həmişəlik məhrum etdi, həm də Azərbaycan kənd nəsrinin tarixində yeni bir səhifə açdı. Bu, İsi Məlikzadənin vaxtı keçmiş, uşaqlıq xatirələrində yaşayan lirik-romantik kənd obrazından üz döndərib, qəddar, amansız, yoxsul, arzuları ürəklərdə qoyan kənd obrazına − ədəbiyyatımıza İsinin bəxş edəcəyi yeni kənd obrazına yol açdı. Bu, kənd nəsrinin sosial qanadı, yeni bir keyfiyyət dövrü oldu. 1968-ci ilin payızında kəndə iki günlük səfərində qocalmış atası İsidən qəribə xahiş etdi: «Kəndə qayıtmayacağını anana demə». Abbas kişi artıq oğlunun qayıtmayacağını bilirdi, anlamışdı. Amma yazıçının anası ömrünün sonunacan oğlunun qayıtmasını, nəvələrini gözü dolu görməyi arzulamışdı. Atası isə bu ifadə ilə həm də oğluna eşitdirmişdi ki, o, daha ümidlə yaşamır, onu gözləmir. Bütün bunları yazıçı 1968-ci ildə qələmə aldığı «İki günün qonağı» povestində yazmışdır. Həmin povest İsi Məlikzadənin − Azərbaycanın böyük bir yazıçısının gəlişini bildirən ədəbi abidə idi. Əsər qoca Eyvaz kişi obrazı vasitəsilə yazıçının öz atasının dili ilə dediyi həqiqəti − kəndə qayıtmasının qeyri-mümkünlüyünü − lirik kənd nəsrinin orijinal dövrünün bitdiyini (təqlid dövrü bir qədər davam etdi) xəbər verən manifest, proqram bir povest idi. Həmin povest həm də yeni kənd nəsrinin − sosial kənd nəsrinin başlanğıcı idi. Bu nəsrin əsas müəllifi və yaradıcısı da İsi Məlikzadə idi. 1961-ci ildə Ağcabədidən Bakıya dönən İsi Məlikzadə Bakı şəhər Qaz İdarəsinin layihə bürosunda işə düzəlir. Burada onu yaxşı mühəndis kimi şöbə rəisinin müavini vəzifəsinə irəli çəkirlər. Ona üç otaqlı mənzil verilir və yazıçı heç olmasa, mətbəxdə gecələr yazı yazmaq üçün imkan və şərait qazanır. Burada işlədiyi altı ilə yaxın müddətdə (1961-1966) yazıçı özü kimi kənddən çıxmış çoxlu orta ziyalı-mühəndislərlə tanış olur. Onun yaradıcılığının əsas tipləri buranın fikir və ağılca ziyalı, yaşayış və dolanışıq baxımından çox kasıb insanları idi. İsi keçmişi kəndli balaları olan bu yoxsul ziyalılarla asanlıqla ünsiyyət tapır, dostlaşır. Onların həyat və məişəti də bir-birinə çox yaxın idi: əksəriyyəti kirayədə qalır, gələcəyə ümid və nikbinliklə baxırdılar. Əslində bu illər yazıçının həyatının ən maraqlı, məhsuldar dövrü idi. Sovet cəmiyyətinin miqyasını, onun fəaliyyət mexanizmini yazıçı burada görüb öyrəndi. Yazıçının ilk mətbu yazıları 1950-ci illərin sonu 1960-cı illərin birinci yarısına aiddir. O, ədəbiyyata «Kirpi» jurnalında çıxan satirik yazılarla gəlmiş, jurnalda çalışan Salam Qədirzadə ilə dostlaşmışdı. İsinin ilk hekayəsi «Peşmançılıq» adı ilə 1957-ci ildə «Ağcabədi pambıqçısı» qəzetində dərc olunmuşdu. Sonralar uşaqlar üçün yazdığı hekayələri «Pioner qəzeti»ndə, «Pioner» jurnalında çap olunmuşdu. Yazıçı 1960-cı illərin ikinci yarısından ciddi mövzulara daha çox bağlanmışdır. 1964-cü ildə gənc yazıçının ilk hekayələrindən ibarət «Həsrətin sonu» adlı kiçik kitabı çıxır. Buradakı hekayələrdə dəqiq, ifadəli xalq dili var idi, bu dil müəllifin şübhəsiz bədii istedadından xəbər verirdi. Lakin həyata münasibət baxımından gənc müəllifin ilk hekayələri sadəlövh təsir bağışlayırdı. Həyatındakı növbəti sınaqlar, taleyin zərbələri hələ onun kəndli sadəlövhlüyünü, insanlarda axtardığı işıqlı təsəvvürləri alt-üst etməli idi. Bakqazda işləyən gənc yazıçının müdiriyyətlə münasibətləri pozulur. Onu irəli çəkən, ona ev verən direktor onu nankorluqda, «tez qudurmaqda» ittiham edir. Gənc yazıçının konfliktinin kökləri həm də onun fantaziyasının, arzularının dərinliyində idi. İlk kitabı çıxandan sonra İsi Məlikzadə mühəndislikdən soyudu, öz yerini ancaq Azərbaycan ədəbiyyatında görməyə başladı. İstedad tanıyanlar onun parlaq və dəqiq nəsr təhkiyəsini görür, onu yazmağa həvəsləndirirdilər. Amma onlar bilmirdilər ki, İsi gecələr yatmır, özü üçün qoyduğu normaya görə hər gecə yazır. 1967-ci ildə komsomolun və Yazıçılar İttifaqının müştərək orqanı kimi «Ulduz» jurnalı təsis edildi. Gözəl şair və nəcib insan olan Əhməd Cəmil jurnala redaktor təyin olundu. Ədəbi mühitdəki himayədarları İsi Məlikzadəni bu jurnala işə düzəltdilər. Onların içərisində o zaman Yazıçılar İttifaqının sədri olan Mirzə İbrahimov da vardı. Mirzə müəllim adamsız, lakin istedadlı gənclərə əl tutmağı sevirdi. Çünki özü də ədəbiyyatda məhz belə bir yol keçmişdi. Ədəbi mühitdə işə düzəlməsi İsi Məlikzadə üçün qəzet və jurnalların qapılarını daha geniş açdı. Ədəbi orqanlarda işləmək o zamanlar nasirin çap olunması üçün çox gərəkli idi. Azərbaycan ədəbi mühitində şəxsi münasibətlər hər şeydən çox rol oynayırdı. Ədəbi orqanda işləmək məhz bu yolu gənc yazıçının üzünə açırdı. Tezliklə İsi Məlikzadə «Ulduz» jurnalında məsul katib vəzifəsinə irəli çəkildi (1968-1973). 1969-cu ildə «Gənclik» nəşriyyatında yazıçının ikinci kitabı - «Özgə anası» çapdan çıxdı. O zamanlar nəşriyyatlarda kitablar üç-dörd il əvvəldən oxunub plana salındığı üçün bu topluda yazıçının 1964-1966-cı illərdə, hələ Bakqazda işlədiyi zaman yazdığı üç povesti toplanmışdı. İkinci kitabdakı povestlər üslub və təhkiyə baxımından 60-cı illər nəsrində misilsiz bir hadisə olsa da, həyata münasibət baxımından hələ müsbət qəhrəman ehkamının təsirində idi. Lakin burada özünəməxsusluq da vardı. İsi Məlikzadə müsbət insan idealını ancaq sadəlövh, həyatın sərt üzündən xəbərdar olmayan sıravi şəxslərdə axtarırdı. İsi Məlikzadə 1968-ci ildə Yazıçılar İttifaqının üzvlüyünə qəbul olundu. 1973-cü ildə − beş il «Ulduz» jurnalının məsul katibi işlədikdən sonra jurnala yeni redaktor gəlməsi ilə bağlı oradan çıxdı və Azərnəşrdə redaktor işləməyə başladı. 60-70-ci illər nəsrinin parlaq nümunələrinin müəllifi olan İsi Məlikzadə dolanışıq çətinlikləri ilə bağlı sərbəst yaradıcılıqla məşğul ola bilmirdi: ailəni dolandırmaq üçün o, mütləq haradasa işləməli idi. Yazıçılıq isə onu dolandıra bilmirdi, çünki kitabları ancaq üç-dörd ildən bir plana düşürdü. Onlardan alınan qonorarla peşəkar yaradıcılıqla məşğul olmaq mümkün deyildi. Ona görə yazıçının 1974-cü ildən işlədiyi vəzifələr ancaq onun vaxtını alır və onun yeni-yeni əsərlər üzərində işini yubadırdı. Ədəbi zövqü və mövqeyi aydınlaşdıqdan sonra onun müxtəlif redaktorlarla, onların əli altında işləməsi çətinləşirdi. Ona görə 70-ci illərin ortalarından İsi Məlikzadə müxtəlif yerlərdə qısa müddətlərdə işləmişdir. 1970-ci illərdə yazıçı həm də gərgin yaradıcılıqla məşğul olur və rayon mərkəzində gedən neqativ proseslər barədə özünün və ədəbiyyatımızın qızıl fonduna daxil olan əsərlərini yazırdı. Bunlar «İki günün qonağı», «Günəş harada gecələyir», «Düyün», «Quyu», «Evin kişisi», «Dədə palıd» povestləri idi. Vahid mövzuya həsr olunmuş bu povestlər bir epopeyanın fəsilləri idi. Bu dövrdə o, C.Cabbarlı adına kinostudiyada ssenari redaksiyasının üzvü (1974-1976), «Azərbaycan» jurnalında nəsr şöbəsinin müdiri (1976-1980), «Ulduz»da nəsr şöbəsinin müdiri (1980-1981), «Mozalan» satirik jurnalında böyük redaktor (1981-1983), kinostudiyada baş redaktor (1983-1985) vəzifələrində işləmişdir. 1985-1988-ci illərdə yaradıcılıqla məşğul olan yazıçı yenidən gənclik arzusuna qayıdır. Bu zaman artıq onun atası həyatda yox idi, onun İsinin adına çiy kərpicdən tikdiyi ikimərtəbəli ev isə dururdu. Yazıçı tez-tez Ağcabədiyə gedir, ata evini qaydaya salır, orada müvəqqəti də olsa, qalıb yaşamaq, yaradıcılıqla məşğul olmaq üçün şərait yaradırdı. Bu zaman o, məşhur yazıçı idi və Ağcabədi rayonunun rəhbərliyi də ona köməklik göstərirdi. 1980-ci illərdə ədəbiyyat mühitində və cəmiyyətdə dərinləşmiş mənəvi deqradasiya prosesləri İsi Məlikzadəyə mənfi təsir göstərirdi. Onun son əsərlərində, xüsusilə Peredelkino yaradıcılıq evində yazdığı hekayələr silsiləsində dərin bir pessimizm müşahidə olunmağa başladı. Yazıçı kasıblıqdan xilas ola bilmirdi. Ədəbi mühitdə idarəolunmaz, meyarların itməsi ilə səciyyələnən proseslər gedirdi. Demokratik proseslərin başlanması yazıçıda anlaşılmaz qorxu yaradır, demokratik xaosun perspektivlərinə şübhələr yaradırdı. Yazıçının nəsrində sağlam ironiyanı ağlayan, intihar edən, meşəyə və təbiətə üz tutan qəhrəmanlar əvəz edirdi. Ermənilərin Qarabağ torpaqlarına iddiaları və bizdə cəmiyyətin və «demokratik müxalifətin» bu hadisəyə qarşı mövqeyi də yazıçını narahat edirdi. Həyat göstərdi ki, İsi Məlikzadənin bu bədbin narahatlığı əsassız deyilmiş, çünki son nəticədə Azərbaycan torpaqlarının Dağlıq Qarabağ da daxil olmaqla 20 faizi ermənilər tərəfindən işğal olundu. Bu, yazıçıya görə, xalqın deyil, Azərbaycanın zəif, korrupsiyaya uğramış elitasının məğlubiyyəti oldu. Yazıçı 1980-ci illərdə kəndə tez-tez gedib-gəlir, orada işləyirdi. Bu illərdə bir sıra əsərlər məhz yazıçının doğma ata evində yazılmışdı. Lakin İsi Məlikzadə uzun müddətə kənddə də yaşaya bilmirdi. Ona görə yazıçı 1988-1990-cı illərdə Akademik Dram Teatrında ədəbi hissə müdiri işlədi. Onu teatrın direktoru Həsən Turabovla çoxillik dostluq münasibətləri bağlayırdı. İsi Məlikzadənin ilk kitabı olan «Həsrətin sonu» 1964-cü ildə, sonuncu − onuncu kitabı «Dolaşaların novruz bayramı» kitabı isə 1992-ci ildə çıxmışdır. Təxminən otuz il ərzində yazıçının on kitabı çıxmış və onların arasında 3-4 il ara olmuşdur. «Kövrək qanadlar» (Gənclik, 1973), «Küçələrə su səpmişəm» (Gənclik, 1977), «Yaşıl gecə» (Yazıçı, 1979), «Günəşli payız» (Yazıçı, 1982), «Dədə palıd» (Yazıçı, 1984), «Gümüşgöl əfsanəsi» (Yazıçı, 1987), «Şehli çəmənlərin işığı» (Yazıçı, 1991), «Dolaşaların novruz bayramı» (Gənclik, 1992). Bu kitablarda bir sıra povestlərin təkrar çap edildiyini nəzərə alsaq, etiraf etməliyik ki, yazıçının ən məhsuldar dövrü 70-ci illər idi. Ümumilikdə isə onun irsi o qədər də böyük deyildir. Görünür müxtəlif redaksiyalarda işləməsi onun həddən artıq vaxtını almışdır. Yazıçının 80-ci illərdə qələmə aldığı hekayələrdə dərin bir bədbinlik, çıxılmazlıq əhval-ruhiyyəsi var idi. Belə halda məhsuldar yaradıcılıqdan söhbət gedə bilməzdi. Yazıçı 1990-1994-cü illərdə «Azərbaycan» jurnalında şöbə müdiri vəzifəsindən simvolik bir əmək haqqı alırdı. 1990-1995-ci illər yaradıcı ziyalılar üçün ən çətin imtahan dövrü oldu. İsi Məlikzadə 1995-ci il dekabrın 5-də Bakıda ürək xəstəliyindən vəfat etmişdir. O, öz vəsiyyətinə uyğun olaraq Ağcabədidə dəfn olunmuşdur. Yaradıcılığı. İsi Məlikzadə 1960-cı illərdə ədəbiyyata gələn yazıçılar nəslinin ən orijinal və fitri istedadlı nümayəndələrindən biridir. O, lirik nəsrin sosial yönümlü nümayəndəsi kimi 1970-1980-ci illərdə təbiət mövzusunu və kənd həyatını dövrün yazıçılarından daha böyük həssaslıqla duyub ədəbiyyata gətirmişdir. İlk hekayələrindən görünür ki, İsi Məlikzadə ədəbiyyatdan uzaq bir işdə çalışarkən ədəbi mətbuatı, xüsusilə partiyalı tənqidçilərin yazılarını, ədəbiyyat qarşısında dövlətin qoyduğu tələbləri mətbuatda oxuyur və onları ciddi qəbul edirdi. Çap olunmaq istəyən, hər gecə yuxusuz qalıb yazdığı hekayələri qəzet və jurnallarda görmək ümidi ilə yaşayan gənc yazıçı İsi Məlikzadə partiyanın ədəbiyyat qarşısında qoyduğu tələblərə əməl etməyə çalışır və bunu tezliklə çap olunmaq üçün əsas yol sayırdı. Əlbəttə, cavan nasirin rəsmi ədəbi mətbuata inanması, orada təriflənən prinsipləri öz hekayələrində reallaşdırmaq istəməsində pis heç nə yox idi. Əsl gəbahət kommunist partiyasının ədəbi siyasətində və onu kor-koranə həyata keçirən ədəbiyyat məmurlarında, ədəbi mühiti və mətbuatı doldurmuş çoxlu istedadsız rütbə sahiblərində idi. Onların təsirinə düşən yazıçının «Dəmir divar» (1964), «Qarlı bir gün», «Oğul», «Təzə məskəndə iki nəfər» hekayələri də onun sosialist realizmi prinsiplərinə inamlı münasibətini əks etdirirdi. Lakin bu, uzun müddət davam etmədi. Yazıçı həyatı bəzəkli göstərmək yolundan uzaqlaşmağa çalışdı. Belə uzaqlaşma onun yaradıcılığında öz əksini tapmağa başladı. Hətta yazıçı «Bu dağlar, qoşa dağlar» (1976) adlı hekayəsində sosialist realizmi prinsiplərinə və onun həyata süni münasibətinə həqiqi bir ədəbi parodiya yaratdı. Ədib yığcam bir hekayədə sosialist realizminin metodunun həyata əyri və eybəcər münasibətini göstərməklə qalmır, həm də yaratdığı mənfi səciyyəli, düşüncəsiz, yuxarıdan gələn ən qeyri-təbii göstərişi belə, kor-koranə yerinə yetirməyə hazır olan məmur obrazları simasında sovet quruluşunun və onun ideoloji sisteminin çürüklüyünü, antihumanist təbiətini göstərirdi. Həm də yazıçı bundan on il əvvəl, 1968-ci ildə özünün lirik kənd nəsri ilə əlaqələrini yekunlaşdıran «İki günün qonağı» povestini yazıb çap etdirmişdi. 60-cı illər nəsrinin ən parlaq əsərlərindən biri olan bu povestdə İsi Məlikzadə kənd probleminin mahiyyətini açıb göstərdi. Bu problem elə şəhər probleminin eyni idi: maddi ehtiyac və yoxsulluq! Povestin avtobioqrafik xarakterli qəhrəmanı İslam yaradıcı adamlar olan öz dostları ilə doğma rayonuna qonaq gəlir, toyda iştirak edir. Lakin toy prosesində İslam cəmi səkkiz kilometrlikdə olan doğma ata evi, orada tənha yaşayan qoca atası və anası, özünün daim kəndə köçmək arzuları barədə xatirələrə dalır. Toyda gördüyü hər bir detal İslamı – İsi Məlikzadəni xatirələr aləminə aparır. İki günlük görüş və xatirələrin məğzi birdir – nə qədər arzulasa da kəndə qayıtmaq mümkün deyil: buradakı işsizlik və yoxsulluq şəhərdə ali təhsil almış adama heç nə verə bilməz. Yazıçı povestdə göstərir ki, şəhər və kənd eyni yoxsulluq və ehtiyacın iki üzüdür. Xırda fərqlər var: kənddə hava və su vardır, mənəvi azadlıq isə məhduddur, iş yerləri yoxdur. Şəhərdə nisbi mənəvi sərbəstlik var, iş yeri var, amma hava və su azdır, insan təbiətə həsrətdir. Şəhərin bütün məhdudiyyətləri İslama və minlərlə şəhərə gələn gənclərə bir şey verir: xəyali, yalançı bir ümid! Vəzifə, şöhrət, qazanc ümidi! Amma sosializmin total kasıblıq cəmiyyətində heç bir uğur halal yolla maddi müstəqilliyi təmin edə bilmir. Ona görə «İki günün qonağı»nda ən ağır dialoq İslamla şair Sarvan arasında baş verir. Povestin özündə bu, ən nisgilli sual adlandırılır. Yas məclisindən çörək aparan arvaddan çörəyi geri almaq istədiyinə görə atasından bir sillə alandan sonra acıq edib evdən gedən İslam bu barədə danışıb sözünü bitirəndə Sarvan ondan soruşur: «İndi onlara əl tuta bilərsənmi?» İslam bu suala mənfi cavab verir, çünki sovet idarələrində verilən əmək haqqı ancaq çörəyə çatırdı və kənddə yaşayan qoca valideynlərə halal yolla kömək etməkdən söhbət gedə bilməzdi. İslam rayonda bir ay iş axtarıb kor-peşman Bakıya gələndən sonra birdəfəlik başa düşür ki, daha heç vaxt kəndə qayıda bilməyəcəkdir. Çünki kənddə mühəndis İslama yer yoxdur, ancaq əməkgününə işləyəcək kölə İslama ehtiyac vardır. Bu isə ata-anasına dərin məhəbbətinə, doğma ocaqlarına dərin bağlılığına baxmayaraq, İslam üçün qəbuledilməzdir. Şəhərdə heç olmasa mənzil almaq, vəzifə tutmaq, adam arasına çıxmaq ümidi vardır. «İki günün qonağı»nda həm İslamın konkret taleyi, həm də onun sağlam düşüncəsi aydınlaşdırır ki, insan bir parça çörək ardınca atlı olduğu halda, maddi müstəqillik xəyaldan başqa bir şey deyil. Belə cəmiyyətdə insan kənddə də, şəhərdə də eyni səbəbdən və şərtlərdən bədbəxtdir, nakamdır, mənəvi əzablara, həyatın dəyişəcəyi xülyalarına möhtacdır. Əgər 60-cı illərin kənd nəsrinin şablonlarını, əsas istiqamətini, material və qəhrəman mənzərəsini İsa Hüseynov verirdisə, 70-ci illərdə dövrün ən tipik və ən yeni kənd qəhrəmanlarını İsi Məlikzadə yaradırdı. İsi Məlikzadənin 70-ci illərdə yaratdığı kənd mənzərəsinin əsasındakı material isə kəndin sosial və mənəvi böhranı, burada gedən təbəqələşmə və burjua psixologiyasının yaranması idi. Ona görə kənddəkilər kənd yalanı ilə, şəhərdəkilər şəhər ümidi ilə yaşayırlar. Kəndin köklü dəyərləri – ata evi məfhumu da deqradasiyaya uğrayır. Belə dramatik nəticələrdən sonra sanki İsi Məlikzadə üçün kənd mühitinin müqəddəs dəyərləri aradan getdi: sağlam düşüncəli bir adam kimi yazıçı arzular aləmindəki dəyərlərdən yox, gerçək həyatda, doğma rayonunda gördüyü, eşitdiyi dəyərlərdən yazmağa başladı. Bunlar saxta dəyərlər olsa da, onlardan yazmağa dəyərdi, çünki bütün hər şeyə baxmayaraq, sevdiyi kənd mühiti artıq bu dəyərlərlə yaşayırdı. Kənddə kostyum geyib, qalstuk bağlayan adamların hamısı fərdiyyətçi, tamahkar, şəhvət düşkünü idilər və bu reallıq nə qədər acı olsa da, pul hakimiyyəti ilə gələn əxlaqi çürüməni yazıçı yazmalı idi. Kasıb, çətin, sərt, amansız ömür yolu ona romantizmdən təmizlənməyi, həqiqətin üzünə düz baxmağı öyrətmişdi. Yazıçı kənddə gedən neqativ proseslərə nə qədər ayıq gözlə baxsa da, onları görüb məyus olsa da, kəndi, onun sadə adamlarını, təmiz, sağlam, zəhmətlə yoğrulmuş həyat tərzini ürəkdən sevirdi. Ədibin əksər əsərlərində olan bu torpaq və təbiət sevgisi «İki günün qonağı»nda tragik bir ağrı ilə, ümidsiz bir fitri məhəbbətlə qələmə alınırdı. Kəndin suyu, çörəyi, kasıb adamların səmimi xoşgəldini onun üçün dünyanın ən yüksək dəyərlərinə bərabər idi.
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|