Azərbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ



Yüklə 0,73 Mb.
səhifə17/43
tarix02.01.2022
ölçüsü0,73 Mb.
#39807
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   43
AZ rbaycan rеspublikasi t HS l naziRL Y

«Qartal qayası»

Vüqarla ucalıb göylərə dəyir

Odur «Elçi daşı»,

«Həcər qalası»

Əsrlər qəlbindən hekayət edir [125, 209].


«Koroğlu dağı» ilk baxışda Koroğlu yaşayan dağ, qa­­­­­­­­­­­­­­­­­ya, daha sonra isə Koroğlu kimi igid, qoçaq qəhrəmana məx­­­sus bir anlayış, eləcə də «Qartal qayası» ilk anlamda qar­­­­tallar yaşayan qaya, sonra isə ucalıq, əzəmilik, vü­qar­lıq, əyilməzlik mənası kəsb edir. «Elçi daşı» ifadəsi, adətən, şahlar hüzuruna xəbər gətirən elçilərin oturduğu daş mə­na­­­­­­­­­­­­­­­­­sında, ikinci anlamda isə yer, məkan mənası ifadə edir. «Hə­­­­­cər qalası» ilk anlamda əfsanəvi qəhrəmanlığa malik olan xalq qəhrəmanı­­ Qaçaq Nəbinin həyat yoldaşı, qəh­rə­man Azərbaycan qadını Həcərin adını daşıyan toponimik mə­na kəsb edirsə, semantik baxımdan isə «Həcər qalası» ifa­­dəsi alınmaz, vüqarlı, əlçat­maz, düşmən həmləsinə tab gə­­tirən mənalarda işlənmişdir. Poetik söz ustaları real to­po­­­nimik vahidlərlə yanaşı, şəxsi təxəy­yüllərinin məhsulu ol­­an poetik toponimik vahidlərdən mə­ha­rətlə istifadə edir­lər. Buna N.Xəzrinin «Arzu kəndi» şe­irini nümunə göstərə bi­­­­­­­­­­lərik:
«Arzu» kəndi, arzulardan

sən də doğuldun

Sənə nələr arzulayım,

ay, «Arzu» kəndi,

Adın «Arzu», özün böyük bir həqiqətsən! [125, 171-172]
Bu şeir parçasında işlədilən «Arzu kəndi» ifadəsini müx­tə­­lif məna çalarlarında səciyyələndirmək olar. Coğrafi ad kimi «Arzu kəndi» məkanı yoxdur. Arzu əslində insanı xoş­bəxtliyə, ali­liyə,mənəvi kamilliyə,xoşbəxt gələcəyə, bütövlükdə insan qəl­­­bindən keçən min bir istəyə qovuşmaq həvəsidir. «Arzu kən­di» arzulardan doğulan bir kənd, həm də böyük bir həqiqət mə­na­­­­sında işlənmişdir.

Məlumdur ki, müxtəlif leksik vahidlərin üslubi imkan­la­­­­­­rı bədii ədəbiyyatda açılır, mövcud bədii nümunələr bir növ bir vasitə, mənbəyə çevrilir. Başqa sözlə desək, həmin leksik va­­­­hidlər ümumi, adi vəziyyətdən başqa üslubi poetik mə­qam­da manevr edir, ilkin variantda bir o qədər də maraq do­ğur­­mur, ikinci məqamda isə qeyri-adi təsir yaradır, söz üs­lu­bi­­­­­­-poetik, bədii estetik təsir bağışlamaqla yanaşı, həm də sə­nət­­­­­­­­­­­karın fəlsəfi düşüncəsinin, sənət dünyasının nəyə qadir ol­ma­­­­­­­­­­­­­­sını nəzərə çarpdırır. Bu baxımdan N. Xəzri yara­dıcı­lı­ğın­da bir şeir parçasına diqqət edək:

Qaranlıq gecədən

Gündüzə çıxdıq,



Məcnun səhrasından

Əsdi bir külək [124, 31].



Şeirdəki «Məcnun səhrası» ifadəsi ilkin anlamda şairin ide­al təxəyyülünün məh­suludur. Şair Məcnun sevgisinə, onun ilahi mə­­həbbətinə, bu məhəbbətin bir məskənə çevrilməsinə işarə edir. Elə bir məskən ki, orada yalnız Məcnun sakin olmuşdur. Lakin bu ifadənin digər qatında isə «Məcnun səhrası» ifadəsi bir to­po­ni­mik vasitəyə çevrilir, şairin poetik qüdrətini əks etdirən bir mə­qam çaları yaradır.

N.Xəzri yaradıcılığında təbii ki, real adların, ono­mas­tik vahidlərin öz həqiqi mənasında işlənməsi halları da müşahidə olunur.

Bu diyarın keçmişiylə

çox tanışam mən,

Deyirdilər bu yerlərə Dəhnə bağları [125, 127].

Azərbaycan özünün təbii sərvətləri ilə seçilən bir di­yar­dır. «Məcnun səhrası» ifadəsindən fərqli olaraq «Dəhnə bağ­la­­­rı» real toponimik vahiddir.Şeirin adından bizə məlum olur ki, «Dəhnə bağları» Sumqayıtda yer adıdır. Məhz şair bu to­po­nimi işlətməklə bu yerin özünəməxsus gözəlliyini, res­­­­­­­­­­­­­­­­­­­pub­li­ka­mızda ad-san qazanmasını bir daha nəzərə çarp­dır­­­­mışdır.

N.Xəzriyə xas olan üslubi xüsusiyyətlərdən biri də to­po­­­­­nimlərin təsvir və tərənnümünə fikir verməsidir. Poeziyaya xas olan xarakterik cəhətlərdən biri də fakt və hadisələri tə­cəs­­­­süm etdirməkdir. Belə ki, təsəvvürün özündə də təcəssüm möv­­cud olur. Şairin təsvirlərinin əksəriyyətində toponimik va­­­­­­­­­­­­hidlərin xatırlanmasına xüsusi yer verilir. Bütün bunlarla ya­naşı, həm də həmcins təkrarların təsvirində müxtəlif re­gi­on­­­­­ların etnoqrafik ənənələri xatırlanır. Bu baxımdan şairin «Su­­­­­­­­alsız cavablar» şeiri diqqəti cəlb edir:
– Mən behişt ətirli Lənkərandanam.

– Mənə də deyərlər igid Gəncəli,

– Ordan başlamırmı yurdun cəncəli!

– Mənə mehribandır Tovuz, Qazax da,

– Onlar uzaqdadır, qalsın uzaqda!

Borçalı elindən gəlmişəm mən ki,

– Xaricdə doğulan əcnəbisən ki?!

Qəbələm paytaxtdır qədim yurduma!

– Mirzə Səfər demiş: – gəl, min boynuma!

Şəki torpağında doğulmuşam mən,

– De, Hacı dayıya dost olmuşam mən!

– Mən ki, dağ vüqarlı Kəlbəcərdənəm,

– Söylə ki, satılmış qızıl yerdənəm! [123, 234]
Şeirin birinci misrasında «behişt ətirli Lənkərandanam» deyən şair özünün füsunkar gözəlliyi ilə bütövlükdə Azər­bay­­­­­­­­­­canımıza zinət verən Lənkəranı ilahi gözəlliyə malik cən­nət­lə müqayisə etmişdir. Sonrakı misralarda igidləri ilə şöh­rət tapmış Gəncənin, insanlara nəvaziş, mehribanlıq göstərən To­vuz,Qazax, Borçalının, vaxtilə doğma yurdu­muza pay­taxt olan Qəbələnin, öz lətifələri ilə məşhur olan Şəkinin,res­pub­li­kamızın qızıl mədəni sayılan dağ vüqarlı Kəlbəcərin ecaz­kar gözəlliyini nəzərə çatdırmaqla bərabər, həmin yer­lə­rin etno­qra­­fik xüsusiyyətlərini də əks etdirmişdir.

Dilimizdə bir qrup onomastik vahidlər işlənməkdədir ki, onlara maddi mədəniyyət abidələri, mənəvi mədəniyyətlə sırf bağlı olan əsərlər, ölkə rəhbərliyi tərəfindən verilən fəxri ad­lar,inzibati idarə, ayrı-ayrı təşkilat adları daxildir. Ono­ma­­loji baxımdan məsələnin həllinə diqqət yetirsək,görərik ki, di­limizdə istifadə olunan bir sıra mətbuat, nəşriyyat, bağ­ça, düşərgə, ma­ğa­­za, qatar, gəmi və s. adları ktematonim ki­mi də­­yərləndirilir. Təbii ki, bu məsələ ilə əlaqədar bir sıra araş­­­­dırmalar aparılmış, elmi əsərlərdə müəlliflər müxtəlif qənaətə gəlmişlər ki, H. Hü­sey­nova «S.Vurğunun bədii əsər­lərində ono­mastik vahidlərin linqvistik xüsusiyyətləri» əsə­rin­­­də ya­zır:


İndisə gör, Xan sarayı nələr deyir–

Daş sütunlar heykəl kimi dayanmışdır.



Müəllif bu iki misraya aşağıdakı kimi izahat verir: «Xan sa­­rayı» qədim toponimlər sırasına daxildir. Bu özlüyündə tarixi səciyyə daşıyır. Daha doğrusu, Azərbaycanda xanlıqlar döv­rü­nün hadisələrini özündə yaşadır. S.Vurğun da həmin tarixi ha­di­sələri xatırlayır. Məlum olduğu kimi, XVIII əsr Azərbaycan xal­­­­­­­­­­qının tarixində ictimai-siyasi ziddiyyətlərin ən kəskin dövrü, xan­lıqların meydana gəlməsi dövrü kimi xatırlanır. S.Vurğunun Xan sarayı adını xatırlaması həmin vəziyyəti yada salır. Daha onun üçün bu hadisələri təfsilatı ilə vermək ehtiyacı gö­rün­mür... Xan sarayı real toponimdir, real yeri, məkanı bildirir və haq­qında təfsilatlı məlumat var. S.Vurğun da yaşadılan tarixi qə­­ləmə alır [40, 73-74].

Eləcə də həmin əsərin 66-cı səhifəsində müəllif yazır:

«Odur bax! Yazdığım «Aslan qayası»

Silinmiş alnından ellərin yası

Burada Aslan qayası topnimik vahiddir» [40, 66].

Hər iki nümunədə həm «Aslan qayası», həm də «Xan sa­­­­­­­­­­rayı» ifadələri bizə görə toponim kimi deyil, ktematonim ki­­­­­­­­­­­­­­­­­­­mi qəbul olunsa daha məqsədəuyğundur.



N.Xəzri poeziyasında tarixin qaynaqlarından qopub gü­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­nümüzə qədər gəlib çatan bəzi toponimlər verilmişdir ki, hə­­­­­­­­­min torpaqların bu gün fitnəkar, mənfur erməni işğalında ol­­­­­­ma­sına baxmayaraq, onlar bizim real toponimlərimizdir.
Qalxır Daşaltıdan seyrək dumanlar,

Səhər...Cıdır düzü...



Şuşa dağları...

Seyr elə yamyaşıl şehli bağları,

Burda küləyin də özgə ətri var [125, 187].
Bu şeir parçasında şair Azərbaycanın bölünməz tərkib his­­­­­­səsi sayılan, dilbər guşələrindən olan Qarabağdakı bu real yer­ləri – Daşaltı, Cıdır düzü, Şuşa dağları toponimlərini tə­rən­­­­­­­­­­­­­­­nüm etmişdir.

Şairin əsərlərində hidronimlərdən də istifadə edilmiş, hə­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­min hidronimlər çox vaxt rəmzi məna çalarları ifadə et­miş­dir:
Eşit məni, Xan Arazım,

Səsi mehriban Arazım [124, 101-102].

Şirin nəğməkarsan, a Tərtər çayı [125, 202 ]

Bir dəfə yuyunsan



«Qızıl çay» da sən [125, 209]

Samur çəmənləri dolaşdı gəldi [125, 343].

Xançınçayın sahilindən

Nəğmə yüksəlir [125, 364].



Zaqatala çayı aşıb-daşıbdır [125, 218].
Nümunələrdəki Xan Araz, Tərtər çayı, «Qızıl çay», Sa­mur, Xançınçay, Zaqatala çayı hidronimləri müəyyən mə­na­da bədii obraz kimi işlədilmişdir.

Araşdırmalar zamanı N.Xəzri poeziyasında astronomik adlardan da istifadə olunmasının şahidi oluruq:


O dan ulduzu yox, Karvanqırandır

Səni Dan ulduzu nahaq bilmişəm [126, 91-91].

Çıxaraq yollara Zöhrə ulduzu:

İndicə ümidim gələcək deyir [127, 184].


Beləliklə, N.Xəzrinin əsərlərindəki onomastik vahid­lə­rin təhlili göstərir ki, bu adlar şairin şeirlərində poetik funk­si­ya rolunu daşıyır və sənətkarın fərdi üslubunu müəy­yən­ləş­di­rir. Şeirlərin mövzusu, məzmunu ilə işlənmiş mətni səciy­yəli ad­lar isə dilin daxili imkanlarını üzə çıxarmaqla yanaşı, bədii üs­­­­­­­lubu da zənginləşdirir. Digər tərəfdən isə şair tərə­findən Azər­­­baycana məxsus yer, yurd, el-oba adlarının yazılı şəkildə təs­­bit olunması onları gələcək nəslə çatdırmaqla ya­naşı, eyni za­­manda doğma Azərbaycanımızın ayrılmaz, sabit məkanlar ol­­masını bir daha təsdiqləmiş olur.


Yüklə 0,73 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   43




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin