Azərbaycan rеspublikasi təHSİl naziRLİYİ
Yüklə 0,73 Mb.
|
|
«Qartal qayası»
Vüqarla ucalıb göylərə dəyir Odur «Elçi daşı»,
Əsrlər qəlbindən hekayət edir [125, 209]. «Koroğlu dağı» ilk baxışda Koroğlu yaşayan dağ, qaya, daha sonra isə Koroğlu kimi igid, qoçaq qəhrəmana məxsus bir anlayış, eləcə də «Qartal qayası» ilk anlamda qartallar yaşayan qaya, sonra isə ucalıq, əzəmilik, vüqarlıq, əyilməzlik mənası kəsb edir. «Elçi daşı» ifadəsi, adətən, şahlar hüzuruna xəbər gətirən elçilərin oturduğu daş mənasında, ikinci anlamda isə yer, məkan mənası ifadə edir. «Həcər qalası» ilk anlamda əfsanəvi qəhrəmanlığa malik olan xalq qəhrəmanı Qaçaq Nəbinin həyat yoldaşı, qəhrəman Azərbaycan qadını Həcərin adını daşıyan toponimik məna kəsb edirsə, semantik baxımdan isə «Həcər qalası» ifadəsi alınmaz, vüqarlı, əlçatmaz, düşmən həmləsinə tab gətirən mənalarda işlənmişdir. Poetik söz ustaları real toponimik vahidlərlə yanaşı, şəxsi təxəyyüllərinin məhsulu olan poetik toponimik vahidlərdən məharətlə istifadə edirlər. Buna N.Xəzrinin «Arzu kəndi» şeirini nümunə göstərə bilərik: «Arzu» kəndi, arzulardan sən də doğuldun Sənə nələr arzulayım, ay, «Arzu» kəndi, Adın «Arzu», özün böyük bir həqiqətsən! [125, 171-172]
Məlumdur ki, müxtəlif leksik vahidlərin üslubi imkanları bədii ədəbiyyatda açılır, mövcud bədii nümunələr bir növ bir vasitə, mənbəyə çevrilir. Başqa sözlə desək, həmin leksik vahidlər ümumi, adi vəziyyətdən başqa üslubi poetik məqamda manevr edir, ilkin variantda bir o qədər də maraq doğurmur, ikinci məqamda isə qeyri-adi təsir yaradır, söz üslubi-poetik, bədii estetik təsir bağışlamaqla yanaşı, həm də sənətkarın fəlsəfi düşüncəsinin, sənət dünyasının nəyə qadir olmasını nəzərə çarpdırır. Bu baxımdan N. Xəzri yaradıcılığında bir şeir parçasına diqqət edək: Qaranlıq gecədən Gündüzə çıxdıq, Məcnun səhrasından Əsdi bir külək [124, 31]. Şeirdəki «Məcnun səhrası» ifadəsi ilkin anlamda şairin ideal təxəyyülünün məhsuludur. Şair Məcnun sevgisinə, onun ilahi məhəbbətinə, bu məhəbbətin bir məskənə çevrilməsinə işarə edir. Elə bir məskən ki, orada yalnız Məcnun sakin olmuşdur. Lakin bu ifadənin digər qatında isə «Məcnun səhrası» ifadəsi bir toponimik vasitəyə çevrilir, şairin poetik qüdrətini əks etdirən bir məqam çaları yaradır. N.Xəzri yaradıcılığında təbii ki, real adların, onomastik vahidlərin öz həqiqi mənasında işlənməsi halları da müşahidə olunur. Bu diyarın keçmişiylə çox tanışam mən, Deyirdilər bu yerlərə Dəhnə bağları [125, 127]. Azərbaycan özünün təbii sərvətləri ilə seçilən bir diyardır. «Məcnun səhrası» ifadəsindən fərqli olaraq «Dəhnə bağları» real toponimik vahiddir.Şeirin adından bizə məlum olur ki, «Dəhnə bağları» Sumqayıtda yer adıdır. Məhz şair bu toponimi işlətməklə bu yerin özünəməxsus gözəlliyini, respublikamızda ad-san qazanmasını bir daha nəzərə çarpdırmışdır. N.Xəzriyə xas olan üslubi xüsusiyyətlərdən biri də toponimlərin təsvir və tərənnümünə fikir verməsidir. Poeziyaya xas olan xarakterik cəhətlərdən biri də fakt və hadisələri təcəssüm etdirməkdir. Belə ki, təsəvvürün özündə də təcəssüm mövcud olur. Şairin təsvirlərinin əksəriyyətində toponimik vahidlərin xatırlanmasına xüsusi yer verilir. Bütün bunlarla yanaşı, həm də həmcins təkrarların təsvirində müxtəlif regionların etnoqrafik ənənələri xatırlanır. Bu baxımdan şairin «Sualsız cavablar» şeiri diqqəti cəlb edir:
– Mənə də deyərlər igid Gəncəli, – Ordan başlamırmı yurdun cəncəli! – Mənə mehribandır Tovuz, Qazax da, – Onlar uzaqdadır, qalsın uzaqda! – Borçalı elindən gəlmişəm mən ki, – Xaricdə doğulan əcnəbisən ki?! – Qəbələm paytaxtdır qədim yurduma! – Mirzə Səfər demiş: – gəl, min boynuma! – Şəki torpağında doğulmuşam mən, – De, Hacı dayıya dost olmuşam mən! – Mən ki, dağ vüqarlı Kəlbəcərdənəm, – Söylə ki, satılmış qızıl yerdənəm! [123, 234]
Dilimizdə bir qrup onomastik vahidlər işlənməkdədir ki, onlara maddi mədəniyyət abidələri, mənəvi mədəniyyətlə sırf bağlı olan əsərlər, ölkə rəhbərliyi tərəfindən verilən fəxri adlar,inzibati idarə, ayrı-ayrı təşkilat adları daxildir. Onomaloji baxımdan məsələnin həllinə diqqət yetirsək,görərik ki, dilimizdə istifadə olunan bir sıra mətbuat, nəşriyyat, bağça, düşərgə, mağaza, qatar, gəmi və s. adları ktematonim kimi dəyərləndirilir. Təbii ki, bu məsələ ilə əlaqədar bir sıra araşdırmalar aparılmış, elmi əsərlərdə müəlliflər müxtəlif qənaətə gəlmişlər ki, H. Hüseynova «S.Vurğunun bədii əsərlərində onomastik vahidlərin linqvistik xüsusiyyətləri» əsərində yazır: İndisə gör, Xan sarayı nələr deyir– Daş sütunlar heykəl kimi dayanmışdır. Müəllif bu iki misraya aşağıdakı kimi izahat verir: «Xan sarayı» qədim toponimlər sırasına daxildir. Bu özlüyündə tarixi səciyyə daşıyır. Daha doğrusu, Azərbaycanda xanlıqlar dövrünün hadisələrini özündə yaşadır. S.Vurğun da həmin tarixi hadisələri xatırlayır. Məlum olduğu kimi, XVIII əsr Azərbaycan xalqının tarixində ictimai-siyasi ziddiyyətlərin ən kəskin dövrü, xanlıqların meydana gəlməsi dövrü kimi xatırlanır. S.Vurğunun Xan sarayı adını xatırlaması həmin vəziyyəti yada salır. Daha onun üçün bu hadisələri təfsilatı ilə vermək ehtiyacı görünmür... Xan sarayı real toponimdir, real yeri, məkanı bildirir və haqqında təfsilatlı məlumat var. S.Vurğun da yaşadılan tarixi qələmə alır [40, 73-74]. Eləcə də həmin əsərin 66-cı səhifəsində müəllif yazır: «Odur bax! Yazdığım «Aslan qayası» Silinmiş alnından ellərin yası Burada Aslan qayası topnimik vahiddir» [40, 66]. Hər iki nümunədə həm «Aslan qayası», həm də «Xan sarayı» ifadələri bizə görə toponim kimi deyil, ktematonim kimi qəbul olunsa daha məqsədəuyğundur. N.Xəzri poeziyasında tarixin qaynaqlarından qopub günümüzə qədər gəlib çatan bəzi toponimlər verilmişdir ki, həmin torpaqların bu gün fitnəkar, mənfur erməni işğalında olmasına baxmayaraq, onlar bizim real toponimlərimizdir. Qalxır Daşaltıdan seyrək dumanlar, Səhər...Cıdır düzü... Şuşa dağları... Seyr elə yamyaşıl şehli bağları, Burda küləyin də özgə ətri var [125, 187].
Səsi mehriban Arazım [124, 101-102]. Şirin nəğməkarsan, a Tərtər çayı [125, 202 ] Bir dəfə yuyunsan «Qızıl çay» da sən [125, 209] Samur çəmənləri dolaşdı gəldi [125, 343]. Xançınçayın sahilindən Nəğmə yüksəlir [125, 364]. Zaqatala çayı aşıb-daşıbdır [125, 218]. Nümunələrdəki Xan Araz, Tərtər çayı, «Qızıl çay», Samur, Xançınçay, Zaqatala çayı hidronimləri müəyyən mənada bədii obraz kimi işlədilmişdir. Araşdırmalar zamanı N.Xəzri poeziyasında astronomik adlardan da istifadə olunmasının şahidi oluruq: O dan ulduzu yox, Karvanqırandır Səni Dan ulduzu nahaq bilmişəm [126, 91-91]. Çıxaraq yollara Zöhrə ulduzu: İndicə ümidim gələcək deyir [127, 184]. Beləliklə, N.Xəzrinin əsərlərindəki onomastik vahidlərin təhlili göstərir ki, bu adlar şairin şeirlərində poetik funksiya rolunu daşıyır və sənətkarın fərdi üslubunu müəyyənləşdirir. Şeirlərin mövzusu, məzmunu ilə işlənmiş mətni səciyyəli adlar isə dilin daxili imkanlarını üzə çıxarmaqla yanaşı, bədii üslubu da zənginləşdirir. Digər tərəfdən isə şair tərəfindən Azərbaycana məxsus yer, yurd, el-oba adlarının yazılı şəkildə təsbit olunması onları gələcək nəslə çatdırmaqla yanaşı, eyni zamanda doğma Azərbaycanımızın ayrılmaz, sabit məkanlar olmasını bir daha təsdiqləmiş olur. Yüklə 0,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|