AZƏrbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Cədvəl 1 Obyektlərin bilavasitə qiymətləndirməsinin nəticələrinin müəyyənləşdirilməsi
Yüklə 359,34 Kb.
|
Cədvəl 1Obyektlərin bilavasitə qiymətləndirməsinin nəticələrinin müəyyənləşdirilməsi
Müqayisə olunan cütlərin sayı:  
burada H - tədqiq edilən obyektlərin sayıdır. Müqayisə nəticəsində ekspert bu və ya digər obyektin əhəmiyyətli olması haqqında rəy verir, yəni onlardan birinə üstünlük verir. Bəzən ekspertlər cütlüyə daxil olan obyektlərin ekvivalentliyi haqqında nəticəyə də gəlirlər. Matrisadan istifadə etməklə cüt-cüt müqayisəetmə daha əlverişlidir. Tədqiq edilən obyektlərin sayı çox olduqda psixoloji amillər cüt-cüt müqayisəetmənin nəticələrinə təsir edə bilər. Bəzən üstünlüyü həqiqi üstün olan obyekt yox, cütlükdə birinci yazılan, yaxud matrisada yuxarıda yerləşən obyekt qazanır. Odur ki, psixoloji amili aradan qaldırmaq üçün ikiqat cüc-cüt müqayisə tətbiq edilir, yəni obyektlər əks qaydada yerləşdirilərək yenidən cüt-cüt müqayisə olunur. Aydındır ki, ikiqat cüt-cüt müqayisəetmədə cütlərin sayı iki dəfə artacaqdır. Ekspert cütlüyə daxil olan bu və ya digər obyektin əhəmiyyətliliyindən asılı olaraq matrisanın şaquli və üfiqi sətirlərinin kəsişməsində 1 və ya 0 (müsbət və ya mənfi işarələrlə) qeyd edir. Hər bir müqayisə obyektinin çəki əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanır: 
burada A - obyekt cütlərinin ümumi sayıdır. Bütün ekspertlər tərəfindən doldurulmuş matrisaların və hesabatların nəticələrini matrisa şəklində yazmaq olar. Ardıcıl müqayisəetmə metodu ekspertlərdən böyük əmək sərfi tələb edən metoddur. Tədqiq edilən obyektlərin sayı yeddidən çox olduqda bu cəhət xüsusilə hiss olunur. Kombinəedilmiş üsuldan da istifadə edilir ki, bu üsul yuxarıda göstərilən üsullardan hər hansı ikisinin birgə istifadəsini nəzərdə tutur (məsələn, ranqlama və müqayisəetmə). Bu kombinəedilmiş üsul alınmış nəticələrin dəqiqləşdirilməsi və nəzarəti üçün istifadə olunur. Tətqiqatlar göstərir ki, yuxarıda göstərilən bütün üsullar eyni dərəcədə etibarlıdır, lakin vaxt sərfiyyatına görə ranqlama üsulu daha səmərəlidir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi bu üsullar müqayisə edilən göstəricilərdən hansı keyfiyyət göstəricisinin daha əhəmiyyətli, hansının az əhəmiyyətli olmasını müəyyənləşdirməyə imkan verir. Bir qayda olaraq ekspertlər çəki əmsallarını onların çəkisinin vahidə bərabər olması şərtində müəyyənləşdirir (1). Lakin göstərmək lazımdır ki, çəki əmsallarının cəmi hər hansı digər ədədə də bərabər ola bilər. Məsələn, PROFAYL sistemində vahid əvəzinə 100 qəbul edilir [6].  (1)
burada  – analiz olunan göstəricilərin sayıdır.
Yuxarıda verilən şərt o zaman qüvvədə olur ki, bir neçə qrup göstəricilərin çəki əmsalları ardıcıl təyin edilir. Psixoloji tətqiqatlar göstərmişdir ki, eyni vaxtda 7±2 alternativdən çox qərar qəbul etmək ekspert üçün çətinlik törədir. Odur ki, çox sayda göstəricilərin çəki əmsalları təyin edilərkən onlar bir neçə qrupa bölünür və özünəməxsus ierarxiya “keyfiyyət ağacı” qurulur. Hər bir qrupa 7 – 9 keyfiyyət göstəricisi daxil edilir və belə bir şərtin ödənməsi gözlənilir: qrup daxilində olan göstəricilərin çəki əmsallarının cəmi ekspert tərəfindən bu qrupa verilmiş çəki əmsalına bərabər olmalıdır 
burada  – c qrupuna daxil olan göstəricilərin sayı;
 - c qrupunun çəki əmsalı (c - qrupların sayıdır).
kəmiyyətin bütün qruplar üzrə qiymətləri cəmi vahidə bərabər olmalıdır və  qəbul edilir. Hesabatları asanlaşdırmaq üçün xüsusi cədvəllər tərtib olunur. Bu cədvəllərdə ekspert ardıcıl olaraq hər bir göstərici üçün çəki əmsalını xətləyir (şəkil 4).
şəkil 4 Keyfiyyət göstəricilərinin sayı çox olduqda ekspert qiymətləndirməsində digər bir üsuldan da istifadə etmək olar. Bu üsula görə ayrı – ayrı qrupların çəki əmsalları (1) düsturuna görə tapılır və öz aralarında bir – birinə vurulur: 
burada Qeyd etmət lazımdır ki, ekspertlərin diqqət yetirdiyi göstəricilərin sayı 40 – dan çox olmamalıdır. Amerikalı mütəxəssislərin tətqiqatları göstərmişdir ki, göstəricilərin sayı çox olduqda tam psixoloji səbəblərlə izah olunan təsadüfi xarakterli qiymətlər müşahidə olunur [4]. Çəki əmsallarının dəqiq müəyyənləşdirilməsi kompleks qiymətləndirmədə daha etibarlı nəticənin alınmasına şərait yaradır. Belə çəki əmsalları tənzimləyici mexanizm rolu oynayır və məmulatın keyfiyyətinin kompleks qiymətləndirilməsinə daxil edilən göstəricilərin seçilməsinə əsas verir. Müəyyən qiymətdən kiçik çəki əmsallarına malik keyfiyyət göstəriciləri əhəmiyyətsiz göstəricilər kimi sənaye məhsulunun keyfiyyətinin analizindən çıxarılır. 5. Qiymətləndirmənin nəticələrində müxtəlifliyin subyektiv səbəbləri Məhsulun keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi təcrübəsində ekspert metodlarının müvəffəqiyyətli tətbiqi onların köməyi ilə alınmış nəticələrin dəqiqliyinin artırılması ilə qırılmaz şəkildə bağlıdır. Lakin ekspert qiymətləndirilməsinin obyektivləşdirilməsi məsələləri aktual bir problem olaraq qalır. Bir sıra tətqiqatlarda ekspert qiymətləndirilməsinin obyektivləşdirilməsi üsulu kimi insan mühakimələrinin bu prosesdən ardıcıl olaraq çıxarılması qəbul edilir [1]. Ekspert qiymətləndirilməsinin obyektivləşdirilməsi müəyyən üsul və metodlardan istifadəni nəzərdə tutur. Bu üsul və metodlar qiymətləndirmədə obyektin öz təbiəti ilə şərtlənməyən, subyektin fərdi xüsusiyyətlərindən yaxud ekspertiza prosesinin lokal səhvlərindən irəli gələn təsadüfi, şəxsi rəylərin və qərarların maksimum dərəcədə azaldılmasına xidmət edir. Ekspert qiymətləndirilməsinin obyektivləşdirilməsi probleminə belə yanaşma diqqətin ilk növbədə bütünlüklə bu prosesin gedişinin işlənməsinə cəmlənməsini nəzərdə tutur. Bu məsələnin həllində bir sıra çətinliklər meydana çıxır ki, onların da bir qismi ekspert rəylərinin bir – birinə uyğun gəlməsinin artırılmasına, o cümlədən ekspert qrupu üzvlərinin bir fəaliyyətində psixoloji məqamlara, ekspertlərin özlərinin səriştəlik dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi zərurətinə yönəldilmiş prosedur qaydalarının xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Ekspertlərin – ekspert komissiyasının üzvlərinin rəylərinin bir – birinə uyğun gəlməsinin artırılması problemi özünün təxirəsalınmaz həllini tələb edir. Ekspertlər tərəfindən əldə edilmiş qiymətləndirmənin nəticələrindəki fərq bir sıra səbəblərlə izah oluna bilər: ekspertlərin malik olduğu informasiyanın həcmi, qiymətləndirmədə istifadə edilən meyarlar, ekspertlərin ixtisaslaşması, onların öz aralarındakı qarşılıqlı münasibətlərin xüsusiyyətləri, ekspertlərin məntiqi mühakimə etmə qabiliyyəti, onların qiymətləndirmə obyektləri ilə tanışlıq dərəcəsi və s. Daha dəqiq göstəricilər almaq məqsədi ilə qiymətləndirmənin nəticələrində fərqlərin azaldılması müxtəlif üsullarla həyata keçirilir. Onlardan biri Delfi metodu yaxud ekspert qiymətləndirilməsində Delfi texnikasıdır. Delfi metodu XX əsrin 50 – ci illərində ABŞ – da O. Helmer və T.C. Qordokun rəhbərliyi altında işlənmişdir və ardıcıl fərdi sorğular proqramına əsaslanmışdır [2]. Bu proqrama görə əvvəl ifadə olunmuş rəylərin səbəbləri siyahı şəklində tərtib olunur və siyahı ekspert qrupunun hər bir üzvünə təqdim edilir. Eyni zamanda xahiş olunur ki, əvvəl verilmiş qiymətlər təhlil edilsin və imkan daxilində düzəldilsin. Delfi metodu ilə ekspert qiymətləndirilməsinin keçirilməsi zamanı aşağıdakı prinsiplərə əməl olunmalıdır: - anketlərdə suallar elə şəkildə qoyulur ki, ekspertlərin cavabları kəmiyyət xarakteristikası vermək mümkün olsun; - eksperlərin sorğusu bir neçə tur üzrə keçirilir, bu zaman suallar və cavablar dəqiqləşdirilir; - hər bir turun sonunda sorğuya cəlb edilən bütün ekspertlər sorğunun nəticələri ilə tanış olurlar; - ekspertlər əksəriyyətin qiymət və rəylərindən fərqli qərarlarını əsaslandırırlar; - ümumiləşdirilmiş qiymətin alınması məqsədilə turdan tura ardıcıl olaraq cavabların statistik işlənməsi həyata keçirilir. Bundan başqa, ekspert özünün qərarlarını əsaslandıraraq qiymətləndirilən obyektlə tanışlıq dərəcəsini müəyyən edir. Delfi metodunun əsas üstünlüyü ondan ibarətdir ki, o, müstəqil mülahizələrə əsaslanaraq konkret problem üzrə nüfuzlu ekspertlərin ortaq rəylərinin alınmasına imkan verir. Son illər müvəffəqiyyətlə Delfi texnikasının müxtəlif variantları işlənir. SEER metodu xüsusi maraq doğurur və işin iki mərhələdə görülməsini nəzərdə tutur. Birinci mərhələdə problem dar çərçivədə mütəxəssislərlə müzakirə edilir. İkinci mərhələdə bu problemi ekspertlər – hökumət nümayəndələri, sənaye elmi sahəsində mütəxəssislər müzakirə edirlər. Onlar böyük informasiyaya malik olduqlarından ən müxtəlif faktları nəzərə ala bilərlər. Bu mərhələlərdən sonra problemin kollektiv müzakirəsi və qərarın qəbul edilməsi həyata keçirilir. Məhsulun keyfiyyətinin ekspert qiymətləndirilməsi praktikasında analiz edilən obyektin mütəxəssislər – komissiyanın üzvləri tərəfindən kollektiv müzakirəsinə tez – tez təsadüf olunur. Bu da qiymətləndirmə prosesinə bir çox spesifik cəhətlər verir. Məlumdur ki, daha nüfuzlu mütəxəssisin fikirləri digər mütəxəssislərə kollektiv müzakirə zamanı təsir göstərə bilər. Digər tərəfdən ekspertlərin əksəriyyətdən fərqlənməmək üçün ekstravaqant mülahizələrdən çəkinmək hallarına da təsadüf olunur. Nəhayət, digər rəylər daha konstruktiv olsa belə, ekspert öz nüfuzunu saxlamaq üçün ilkin rəyində israrlı ola bilər. Ekspertlərin birgə fəaliyyətinin göstərilən psixoloji amillərini azatlmaq üçün belə prosedur qayda təklif edilir. Obyektin qiymətləndirilməsi prosesi iki tura bölünür. Birinci turda ekspertlər tanışlıqla, təqdim olunan materiallarla tanış olur, məmulatın keyfiyyət səviyyəsini müstəqil qiymətləndirir və qiymətləndirmənin nəticələrini qısa, lakin mümkün qədər konkret əsaslandırmaqla xüsusi kartlara daxil edirlər. Bu kartlar hesablama qrupuna verilir. Hesablama qrupu alınmış nəticələr əsasında birinci turun orta qiymətini, həmçinin rəylər düşərgəsini və müxalifət düşərgəsini müəyyən edir. Komissiyanın rəyini daha yüksək dərəcədə ifadə edən ekspert (yaxud ekspertlər qrupu) rəylər lideri kimi qəbul edilir. Onun qiyməti birinci turun orta qiymətindən az fərqlənir. Rəylər liderindən sonrakı yeri tutan ekspert (yaxud ekspertlər qrupu) rəylər sublideri qəbul edilir. Qiymətləri rəylər liderinin qiymətlərindən çox az fərqlənən ekspert qrupu lider və subliderlə birlikdə rəylər düşərgəsini yaradır. Rəylər düşərgəsinə düşməyən ekspertlər autsayderlər adlanır və müxalifət düşərgəsini yaradır. Ekspert rəyləri kəskin fərqlənərsə, rəylər liderinin müəyyən edilməsi çətinlik yaratmır. Lakin belə bir hal da mümkündür ki, əks düşərgələrin rəyləri birinci turun orta qiymətindən az fərqlənsin. Bu zaman hər iki düşərgənin lider və subliderləri ekspert komissiyasının sədri tərəfindən təyin edilir. Qiymətləndirmənin nəticələri hesablama qrupu tərəfindən işləndikdən sonra komissiyanın sədri qiymətləndirmə orta kəmiyyəti və autsayderlərin sayını elan edir. Sonra o, autsayderlərin, rəylər lideri və subliderlərin qiymətlərinin anonim əsaslandırmalarını oxuyur. Bir neçə rəylər lideri olduqda komissiya sədri öz seçimi ilə hər düşərgədən iki liderin əsaslandırmasını oxuyur. Bundan sonra eşidilən konflikt nöqteyi – nəzərlərə və onların əsaslandırılmalarına üzrə sərbəst fikir mübadiləsi keçirilir. Müzakirənin sonunda ekspertlər ikinci turu keçirirlər və müzakirələr nəzərə alınmaqla baxılan obyekt yenidən qiymətləndirilir. Təcrübə göstərir ki, bu şəkildə ekspert rəylərinin uzlaşmasını xeyli yüksəltmək olar. 6. Ekspert qiymətləndilməsində etalon sırasının tərtibi Kütləvi və seriyalı istehsal olunan sənaye məhsulunun keyfiyyəti qiymətləndirilərkən analoji sinfə və təyinata malik ən yaxşı ölkə nümunələrinin keyfiyyət səviyyəsi qəbul edilir. Ekspert qiymətləndilməsi təcrübəsində ekspertlərin mülahizələrini əsaslandırmaq üçün etalon sırasından istifadə olunur. Məmulatın etalon sırası keyfiyyət səviyyəsinə görə ranqlanmış sıradır. Etalon sırası analoji sinif və təyinatlı ölkədə və xaricdə istehsal olunmuş məmulatlardan tərtib edilir, 4 nisbi qrupa bölünur: ən yaxşı, yaxşı, kafi, pis məmulat. Bu sıra müvafiq sənaye sahələri üzrə aparıcı mütəxəssislərin də cəlb olunduğu mütəxəssislər komissiyası tərəfindən tərtib edilir. Ranqlanmış məmulatların nisbi qruplara bölünməsi üçün belə üsul təklif edilir [5]: kompleks qiymətləndirmə nəticəsində ən yüksək və ən aşağı qiymət almış məmulat – analoqlar üçün yer müəyyənləşdirilir. Sonra alınmış interval 4 bərabər hissəyə bölünür. Keyfiyyət səviyyəsinin ədədi qiymətinə görə intervalın müxtəlif hissələrinə düşən məmulatlar göstərilən qrupları təşkil edir. Xarici ölkələrdə istehsal edilən məmulat – analoqlar haqqında kifayət qədər informasiya almadıqda yaxud keyfiyyətin qiymətləndirilməsi üçün əsaslı işlənmiş metodika olmadıqda etalon sırası sadələşdirilmiş üsulla tərtib edilir. Bunun üçün məmulatın 2 – 3 aparıcı, əsas keyfiyyət göstəricisi seçilir. Belə göstəricilər məmulat – analoqun keyfiyyət səviyyəsini müəyyənləşdirir. Aparıcı keyfiyyət göstəricilərinin çəki əmsalları birlikdə 0,5 – 0,6 – dan az olmamalıdır. Sonra ilk köməkçi sıranın tərtibi yuxarıda şərh edilən qayda üzrə aparılır. Məhsulun estetik keyfiyyət göstəricilərinin qiymətləndirilməsində qabaqcadan iki köməkçi sıranın tərtibi tövsiyə olunur: istehlak xassələrinin səviyyəsinə görə və formanın təkmilləşmə dərəcəsinə görə ranqlanmış sıralar. Sonra bu sıralardan istehlak səviyyəsinə həm də formanın təkmilləşdirmə dərəcəsinə görə eyni tipli qruplara düşən məmulatlar seçilir. Seçilmiş məmulatlar – etalonlar iki əlamətlə xarakterizə olunan etalon sırasını təşkil edir. Etalon sıralarının tərtib edilməsi ekspert rəylərində müxtəlifliyi azaldan üsullardan biridir. Bundan başqa, ekspertlər eyni bir bal şkalasından istifadə edərək onun ayrı – ayrı intervallarının əhəmiyyətliliyini fərqli qəbul edirlər. Tətqiqatlar göstərir ki, bəzi ekspertlər son hədd qiymətlərini verməkdən çəkinir, onlar şkalanın orta qiymətlərindən fərqli yanaşırlar. Etalon sıraları qiymətləndirməni daha əyani edir. O, müqayisəni təhlil etməklə qiymətləndirilən məmulatın çatışmazlıqlarını aşkar etməyə, digər nümunələr üzərində bu və ya digər elementin daha müvəffəqiyyətli həll üsullarını nümayiş etdirməyə imkan verir. Etalon sıralarının yaradılması sonrakı qiymətləndirmə üçün psixoloji zəmin hazırlayır, bununla da daha bir – birinə uyğun nəticələrin alınmasına şərait yaradır. Qeyd etmək lazımdır ki, etalon sırası dinamikdir, uzun müddət qiymətləndirmə üçün meyar ola bilməz. Yeni funksiyalı yeni məmulatların meydana çıxması, ictimai normaların və idealların dəyişməsi məmulatların etalon sıralarının strukturunun və tərkibinin dəyişdirilməsinə səbəb olur. Ekspert qiymətləndirilməsində optimal bal şkalasının seçilməsini nəzərdən keçirək. Məlumdur ki, təcrübəli ekspert üçün 0,5 intervalla 5 bal qiymətləndirmə üçün tam kifayət edir. Çox sayda balı olan hər hansı şkala bir baldan digərinə keçmək üçün daha dəqiq meyarların işlənməsini tələb edir və təcrübə göstərir ki, mahiyyət etibarı ilə belə şkalalar tam istifadə edilmir. Çox zaman keyfiyyətinin ekspert qiymətləndirilməsində iki əsas variantda balların paylanması tövsiyə olunur. Bu zaman “pis” qiyməti həmişə o bala uyğun gəlməlidir, çünki qiymətləndirmənin məqsədi məmulatın yararlılıq dərəcəsini yox, keyfiyyət səviyyəsini müəyyən etməkdir [6]. Bədii layihələndirmədə 0,1 bal intervallı 5 ballı sistem daha geniş tətbiq olunur. Bəzi mütəxəssislər ekspertlərin balla qiymətləndirməsi metodikasına şübhə ilə yanaşır və onun digəri ilə əvəz olunmasını tövsiyə edirlər, çünki burada ekspertlərin səriştəliyi məsələsi meydana çıxır. Ekspertlərin səriştəliyinin müəyyənləşdirilməsi verilmiş növ məhsulun keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinə komissiyanın hazırlığını müəyyənləşdirmək və qiymətləndirmənin yekun nəticələrini almaq üçün zəruridir. Birinci halda ekspertlərin qiymətləndirmə obyekti ilə yüksək tanışlıq dərəcəsi və bundan irəli gələn rəylərin əsaslandırılmış olması, ikinci halda ekspert rəylərinin çəki əmsallarının tapılması nəzərdə tutulur. Məmulatla ekspertin tanışlıq dərəcəsini təyin etmək üçün məlumatlanma prosedur qaydalarından istifadə olunur. Əvvəlcə ekspert cədvəldə baxılan məmulatla tanışlığını səciyyələndirən tanışlıq əmsalını qeyd edir. Bu zaman onun qiymətləndirmə obyekti ilə heç bir tanışlığı yoxdursa, əmsal “0” götürülür. Əgər ekspert analoji elmi, mühəndis, bədii – layihələndirmə işlənməsi səviyyəsində tanışdırsa, əmsal “0,1” seçilir. Obyektivliyi təmin etmək üçün ekspert qrupuna məhsulun müəllifi (müəllifləri) daxil edilmir. Sonra hər bir ekspert, müstəqil olaraq, rəyinin arqumentasiya əmsalını müəyyənləşdirir. Yuxarıda göstərilən əmsallar ona görə vacib sayılır ki, özü – özünü qiymətləndirmə heç də kifayət qədər obyektiv olmur və çox zaman öz – özünü qiymətləndirmə kollektiv qiymətləndirmədən yüksək olmur. Öz – özünü qiymətləndirmə kəmiyyətini təshih etmək üçün aşağıdakı prosedur qaydaları yerinə yetirilir: alınmış göstəricilərə görə hər bir ekspertin və ümumilikdə komissiyanın məlumatlanma əmsalı hesablanır. Ekspertin məlumatlanma əmsalı:
burada  - i ekspertinin qiymətləndirilən məmulatla tanışlıq dərəcəsi;
 - i ekspertinin rəyinin arqumentasiya əmsalıdır.
Şərti olaraq Əgər Komissiyanın məlumatlanma əmsalı ayrı – ayrı ekspertlərin məlumatlanma əmsallarını orta ədədi qiyməti kimi hesablanır:  (3)
burada Praktiki nəticələr göstərir ki, Əldə olunmuş nəticələr ekspertlərin məlumatlanma dərəcəsinə görə ekspert komissiyasının orta məlumatlanma əmsalına nəzərən ranqlanmasına imkan verir. Stolüstü ventilyatorun estetik göstəricilərinin qiymətləndirilməsindən əvvəl hesablama qrupu ekspert komissiyasının məlumatlanma əmsallarını təyin edir. Bunun üçün hər bir ekspert məmulatla tanışlıq əmsalını və öz rəyinin arqumentasiya mənbəyini təyin edir (cədvəl 2,3). Cədvəl 2 Ekspertin (şərti olaraq N:5) qiymətləndirilən məmulatla tanışlıq dərəcəsi
Cədvəl 3
Ekspertin rəyinə arqumentasiya mənbəyinin təsir dərəcəsi
Ekspert komissiyasının üzvlərinin məmulatla tanışlıq dərəcəsi, rəyin arqumentasiya əmsalı və məlumatlanma əmsalı üçün hesablama qrupunun məlumatı aşağıda verilmişdir (cədvəl 4). Cədvəl 4 Stolüstü ventilyatorun estetik göstəricilərinin qiymətləndirilməsi üçün ekspert əmsalları
Ekspertlər komissiyasının məlumatlanma əmsalı (3) düsturu ilə təyin edilir:  .
Göründüyü kimi alınmış nəticə qoyulan şərti ödəyir. Cədvəl 4 – dən aydın olur ki, №1, №7 və №8 öz məlumatlanma dərəcəsinə görə ekspert komissiyasının orta məlumatlanma səviyyəsindən yüksəkdədirlər. Yüklə 359,34 Kb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- j eksperti tərəfindən göstərilən i obyektinin 
obyekti üzərində üstünlüklərinin sayı;
– 
– qrupların çəki əmsallarıdır.
(2)
- i ekspertinin məlumatlanma əmsalı;
qəbul edilmişdir [6]. 
olarsa, i ekspert üçün məlumatlanma əmsalı: 
.
- ekspert komissiyasının üzvlər sayıdır.
götürülməlidir.