AZƏrbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

7. Ekspertlərin fərdi xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsi
Məmulatların, keyfiyyət göstəricilərinin ekspert qiymətləndirilməsi obyektivlik, müstəqillik, səriştəlilik, sistemli yanaşma, istehlakçılar və onu əhatə edən mühit üçün təhlükəsizlik prinsiplərinə riayət edilməlidir [1].

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi obyektivlik ekspert qiymətləndirilməsinin əsas prinsiplərindən biridir. Bu prinsipə riayət etmək çox da asan deyil və subyektivliyin aradan qaldırılmasına cəhdlərdə özünü göstərir, çünki ayrı – ayrı ekspertlər tərəfindən aparılan ekspertizanın əsaslarına əvvəlcədən subyektivlik elementləri daxil olunmuşdur. Hər bir ekspert öz fərdi xüsusiyyətləri ilə ayrılır: zövqü, dünya görüşü, peşəkar səlahiyyəti və s. Bütün bunlar aparılan ekspert qiymətləndirilməsinin səviyyə və xarakterinə şübhəsiz təsir göstərir.

Subyektivlikdən qurtarmaq üçün müəyyən metod və vasitələrdən istifadə edilir ki, bunların öyrənilməsi çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Subyektivlikdən qurtarmaq vasitələrindən biri də müəyyən əlamətlərinə görə ekspert komissiyasının təşkil edilməsidir, məsələn onların tərkibinə eyni profilli və ya əksinə, müxtəlif profili olan peşəkarları daxil etmək lazımdır ki, bu profillər bir – birini tamamlasınlar.

Ekspertin müstəqilliyi də çox vacib prinsiplərdəndir, məhz obyektivlik buna əsaslanır. Bu prinsipin əsası ondan ibarətdir ki, ekspert maraqlı tərəflərin heç birindən asılı olmasın. Maraqlı tərəf isə həm istehsalçı həm də istehlakçı ola bilər.

Ekspertin səriştəliyi onun müəyyən fəaliyyət sahəsində bilikləri və iş təcrübəsi ilə müəyyən olunur. Məmulatın ekspert qiymətləndirilməsini aparmaq üçün onun layihələndirilməsi, istehsalı, keyfiyyət göstəriciləri, istehlak xüsusiyyətləri, məmulatın keyfiyyətinə təsir edən amillər və s. haqqında dərin biliklər əldə etmək lazımdır.

Bunlardan əlavə ekspert istehsal texnologiyası məsələlərini, kommersiya fəaliyyəti, qiymətləndirmə, sənədləşdirmə, marketinq, menecment və hüququ bilməlidir. Elə buna görə də onlar ümumi peşəkar və xüsusi fənn kimi peşəkarlıq üzrə təhsil standartları və planlarına daxil edilmişdir.

Hər bir təhsil informasiyası müəyyən vaxt kəsiyindən sonra yaddaşdan silinir və ya köhnəlir. Bu səbəbdən də ekspertlər müntəzəm sürətdə öz biliklərini təkmilləşdirmək, peşəkarlıq vərdişlərini yüksəltmək üçün müstəqil şəkildə elmi, tədris, xüsusi ədəbiyyatlardan istifadə etməli, təkmilləşdirmə kurslarında, seminarlarda iştirak etməlidir.

Ekspertə hər bir ekspert qiymətləndirilməsində sistemli yanaşma vacibdir. Bunun mahiyyəti ekspert qiymətləndirilməsi aparmaq üçün verilən məlumatları ümumiləşdirib, qruplaşdırıb müəyyən qrup şəklinə salmaqdır. Belə sistemləşdirmə qruplaşdırma və təsnifləşdirmənin düzgün seçilmiş əlamətlərinə əsaslanmalıdır. Çox vacibdir ki, bu əlamətlər təsadüf deyil, prinsipal xarakter daşısın.

Ekspertlərin səriştəliliyi qiymətləndirmənin səmərəliliyi üçün zəmin yaradır. Səmərəlilik aparılan ekspert qiymətləndirilməsinin mütləq nəticəsində məhsulun səmərəli tətbiqi, optimal mal mübadiləsinin təşkili və xammal israfçılığının azaldılması, materialın, elektrik enerjisinin, əmək sərfinin azaldılması, eləcə də maddi itkinin və məhsulun itkisinin qarşısının alınmasıdır.

Məhsulların təhlükəsizliliyi ekspert qiymətləndirilməsində mühüm yer tutur və ekspertlərin səriştəliliyi ilə sıx bağlıdır. “Təhlükəsizlik elə haldır ki, ziyan dəymə riski və ziyan yolverilən həddə qədər məhdudlaşdırılır” [9].

Ekspert qiymətləndirilməsində ekspertlər mütləq real və ya nəzərdə tutulan dərəcədə ziyandəyməni nəzərə almalıdırlar, belə ki, gələcəkdə bu məhsullardan və onlarla əlaqədar ticarət xidməti zamanı istehlakçının sağlamlığına, əmlakına və onu əhatə edən mühitə ziyan dəyə bilər.

Real şəkildə az məlum olan yeni məhsulların ekspert tərəfindən qiymətləndirilməsində səriştəlilik prinsipi xüsusilə vacibdir. Bu aktual məsələlərdən biridir, çünki belə məmulatlar müasir dövrün elmi – texniki inkişafı ilə sürətlə dəyişir, çeşidi genişlənir. Bu şəraitdə ekspert öz səriştəliliyinə istinad edərək yeni məhsulların çatışmayan cəhətlərini aydınlaşdırır, onların vaxtında aradan qaldırılması üçün şərait yaradır. Həmin yeni məhsullara tələblər və rəqabət aparma qabiliyyətini analoji məhsullara nisbətən yüksəldir və qiymətlərin aşağı düşməsi üçün öz fəaliyyət çərçivəsi daxilində şərait yaradır.

Ekspertlərin məlumatlı olması onların səriştəliliyinin qiymətləndirilməsində mühüm meyardır. Belə meyarlar qrupuna yüksək səviyyədə erudisiyanı, tətqiqat sahəsində dərin xüsusi biliklər, əlavə informasiya olmadıqda qiymətləndirmənin stabil, dəyişməz qalması və s. aid edilə bilər.

Səriştəlilik səviyyəsini müəyyənləşdirmək üçün qarşılıqlı (çarpaz) qiymətləndirmədən istifadə edilə bilər. Bu zaman ekspert komissiyasının hər bir üzvü digərlərindən onların səriştəliliyini xarakterizə edən ranq verir. Qiymətləndirən ekspertin mülahizəsinə görə baxılan məsələlər ən yüksək səriştəsi olan ekspert 1 ranqı alır, ən az səriştəsi olan isə sonuncudan əvvəlki sıra nömrəsinə bərabər () ranqla qiymətləndirilir. Alınmış nəticələr ümumiləşdirilərək hər bir ekspert üçün ranqın orta qiyməti hesablanır:

(4)

burada - i ekspertinin orta ranqı;

- i ekpertinə verilən ranqlardır.

Əldə edilmiş orta ranqlara görə ekspertlər səriştəlilik səviyyəsi üzrə ardıcıl olaraq ranqlanır. Belə sıralanmadan istifadə edərək komissiyanın orta səriştəliliyinə nisbətən hər bir ekspertin səriştəliliyini qiymətləndirmək mümkün olur.

Ekspertlərin səriştəlilik səviyyəsinin qiymətləndirilməsindən müxtəlif üsullarla istifadə olunur. Ən sadə üsul komissiyanın formal strukturundan asılı olaraq normativ yolla sabit çəki əmsallarının təyin olunmasıdır. Komissiyanın sədrinin rəyi onun bilik səviyyəsindən və təcrübəsindən irəli gələn rəsmi statusuna müvafiq “2” çəki əmsalı ilə qiymətləndirilir. Daha çox iki yoldan biri seçilir: ya alınmış kəmiyyət ekspertin qiymətinin təshihedici əmsalı kimi istifadə olunur, ya da səriştəlilik əmsalı ekspertin rəyinin çəki əmsalına çevrilir.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi qiymətləndirmənin nəticələrinin kollektiv müzakirəsi fərqli nöqteyi - nəzərələrin bir - birinə yaxınlaşdırılması üçün səmərəli vasitədir. Lakin burada konformluq problemi meydana çıxır.

Konformluq müasir sosiologiyanın ciddi problemlərindən biridir. Şəxsiyyətin konformluğu dedikdə fərdlə qrup arasında fikir ayrılığı olduqda fərdin qrupun təsiri altına düşməsi başa düşülür. Bu, qrupun psixoloji təsirinə həssaslıqla izah edilir [6].

Ekspert qiymətləndirilməsi prosesində konfliktli hallar baş verdikdə ekspert – fərd qrupun rəyinə tabe olur, öz rəyini dəyişdirir və verdiyi qiyməti komissiyanın qiymətinə yaxınlaşdırır.

Fərdin rəyi ilə kollektiv rəy arasında fərqin dəyişməsini iki səbəblə izah etmək olar: ya müzakirələr zamanı əvvəllər nəzərə almadığı yeni informasiyalar toplayır, ya da konform davranışa məruz qalır. Birinci müsbət haldır, çünki fikir mübadiləsi ekspert qiymətləndirilməsində Delfi texnikasının elementlərindən biridir.

İkinci son dərəcə arzu olunmaz haldır, çünki bu, qiymətin dəqiqliliyini və obyektivliyini azaldır, əlavə çətinliklər törədir.

Tutaq ki, məişət tozsoranlarından istifadənin əlverişliliyini qiymətləndirən ekspert komissiyasının müzakrəyə qədər verdiyi orta qiymət - , i ekspertinin verdiyi qiymət - dir. Onda bu kəmiyyətlərin mütləq fərqi:

Müzakirələrdən sonra i ekspertinin qiyməti dəyişərək olarsa:

Konformluq ölçüsü:

Əgər seçilmiş ekspertlər arasında konformluq əmsalı buraxıla bilən həddən fərqli olanı aşkar edilərsə, hesablama qrupu səriştəlilik səviyyəsinə və məlumatlanma dərəcəsinə görə ranqlanmış sırada onların yerini tapır. Əgər ekspertin yeri hər iki sırada ekspert qrupu üçün orta kəmiyyətdən yüksəkdə yerləşirsə, komissiyanın orta qiyməti müəyyənləşdirilərkən belə ekspertin müzakirəyə qədər verdiyi qiymət nəzərə alınmır. Çünki təhlildən məlum olduğu kimi, ekspertin məlumatlanması və səriştəliliyi kifayət qədər yüksəkdir və müzakirələr zamanı onun qiymətini dəyişdirəcək informasiyanın alması ehtimalı çox azdır. Deməli, bu halda ekspert kollektivin təsirinə məruz qalmalıdır.

Məmulatların keyfiyyətinin estetik göstəricilərinin qiymətləndirilməsində formada cəmiyyətin estetik zövqünün və ideallarının inkişafının əks olunmasının perspektivliyinə xüsusi diqqət yetirilir. Bunun üçün hazırki dövrdə qiymətləndirilən keyfiyyət göstəricisinin dəyişməz qalacağı müddəti nəzərə alan xüsusi əmsal tətbiq edilir.

Perspektivlik əmsalı hər bir ekspert tərəfindən cədvəl üzrə müəyyən edilir (cədvəl 5).

Hər bir ekspertdən alınmış perspektivlik indeksindən bu kəmiyyətin orta qiyməti tapılır:

burada - komissiyada ekspertlərin sayıdır.

Cədvəl 5

Məişət elektrik cihazlarının perspektivlik əmsalları

Məhsulun qiymətləndirilmiş estetik keyfiyyət göstəricisinin dəyişməz qalacağı proqnozlaşdırılan müddət (il)	1	2	3	4	5
Prespektivlilik indeksinin qiyməti,	1,00	1,01	1,03	1,08	1,16

Sonra bu indeks məhsulun estetik keyfiyyət göstəricisinin yekun qiymətinin təyin edilməsi üçün dərəcə göstəricisi şəklində tətbiq edilir.

Ekspert qiymətləndirilməsinin müxtəlif metodlarından istifadə zamanı çox vaxt ekspertlərin rəyi üst – üstə düşmür. Ona görə də ekspert rəylərinin uzlaşmasını kəmiyyətcə qiymətləndirmək və mühakimələrin fərqlənməsi səbəblərini müəyyənləşdirmək zərurəti yaranır. Ekspert rəylərinin uzlaşma dərəcəsini müəyyənləşdirmək üçün riyazi statistikanın bəzi üsullarından istifadə edilir [1,4].

Variasiya əmsalının tətbiqini nəzərdən keçirək. Variasiya əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanır:

burada - ekspert komissiyasının orta qiymətidir:

burada - i ekspertin məmulatın keyfiyyətinə verdiyi qiymət;

- qiymətlərin orta kvadratik meyllənməsidir

burada D – qiymətlərin dispersiyasıdır:

.

Variasiya əmsalının qiyməti nə qədər kiçik olarsa, ekspertlərin rəylərinin uzlaşması bir o qədər yüksək olacaq. Məişət elektrik cihazlarıda estetik göstəricilərin qiymətləndirilməsində şərti qəbul edilir [6].

Ekspert qiymətləndirilməsində nəticələrin işlənməsində korrelyasiya təhlili metodlarından da müvəffəqiyyətlə istifadə edilir. Ekspert tərəfindən verilmiş qiymətlər arasında asılılığı xarakterizə etmək üçün ranq korrelyasiya əmsalı tətbiq edilə bilər. Bu əmsal ranqlanmış göstəricilər sırasına görə 2 ekspertin rəylərinin uzlaşmasını qiymətləndirməyə imkan verir.

Əgər göstərici eyni (qarşılıqlı əlaqəli) ranqlara malik olarsa, belə ranqlara əvvəlcə sıra nömrələri verilir, sonra bu nömrələrin orta ədədi qiyməti götürülür. Alınmış orta ədədi qiymət göstəricilərin ranqlarının bütün eyni qiymətləri üçün bərabər götürülür. Digər eyni ranqlı göstəricilər üçün özlərinin orta ədədi qiymətləri götürülür.

8. Ekspert məlumatlarının uzlaşmasının təhlili

Toplanmış ekspert rəylərinin işlənməsi kəmiyyətcə (ədədi məlumatlar) və keyfiyyətcə (məzmunlu informasiya) aparılır və bu zaman müxtəlif üsullardan istifadə olunur. Kifayət qədər informasiya materialına malik sualların həlli üçün ədədi məlumatlar olduqda orta ekspert mülahizəsi metodları tətbiq edilir. Lakin həll edilən məsələ üzrə kifayət qədər informasiya olmadıqda, ədədi məlumatlar olsa belə, ekspert məlumatlarının kəmiyyətcə işlənmə metodları ilə bərabər keyfiyyətcə analiz və sintez metodlarından istifadə edilir.

Göstərilən ekspert metodlarından istifadə zamanı çox vaxt ekspertlərin rəyi üst-üstə düşmür və onların rəylərinin uzlaşmasını kəmiyyətcə qiymətləndirmək, mülahizələrin fərqlənməsi səbəblərini araşdırmaq zərurəti yaranır. Uzlaşmanın ölçüsü ekspert qrupunun statistik məlumatlarına əsasən təyin edilir. Ekspert rəylərinin uzlaşma dərəcəsini qiymətləndirmək üçün, bir qayda olaraq, konkordasiya əmsallarından istifadə edilir [3].

Uzlaşma ölçüsü ekspertizanın mövcud nəticələrinin riyazi-statistik işlənməsi ilə təyin edilir. Obyektlərin ranqını müəyyənləşdirən ekspert metodlarından istifadə zamanı ekspert rəylərinin uzlaşması konkordasiya (razılıq) əmsalı ilə aşağıdakı kimi qiymətləndirilir:

burada C - hər bir obyekt üzrə ranqlar cəminin bütün ekspertlərə və obyektlərə görə ranqların orta cəmindən meyllənməsinin kvadratları cəmidir:

;

- ranqların orta cəmidir.

Onda konkordasiya əmsalı üçün düsturun tam şəkildə yazılışı aşağıdakı kimi olar:

.

Konkordasiya əmsalının qiyməti diapazonda yerləşir. olduqda ekspert rəylərində uzlaşma yoxdur, olduqda tam uzlaşma vardır. olması uzlaşma üçün kifayət hesab edilir.

Tutaq ki, səriştəli ekspertlər tərəfindən müəyyən ranqlama məlumatları alınmışdır və konkordasiya əmsalının hesablanması tələb olunur (cədvəl 6).

Nəzərdən keçirilən misal üçün konkordasiya əmsalı:

.

Deməli, ekspert rəyini uzlaşmış hesab etmək olar, çünki şərti ödənilir.

Cədvəl 6

Konkordasiya əmsalının hesablanması üçün məlumatlar

Ekspertin nömrəsi k=6	Ekspertlər tərəfindən beş ranqlama obyektinə (H=5) verilən ranqlar
	1	2	3	4	5
1	4	5	2	1	3
2	3	5	1	2	4
3	4	5	3	1	2
4	3	5	2	4	1
5	4	3	2	1	5
6	4	5	2	1	3
	18	18	18	18	18
	22	28	12	10	18
	16	100	36	64	0

Ranqlar təyin edilməyən ekspert metodlarından istifadə zamanı konkordasiya əmsalını tapmaq üçün obyektlərin hesablanmış əhəmiyyətliliyi ranqlara çevrilməlidir. 1-ci ranq əhəmiyyətliliyi ən böyük olan obyektə verilir. Əks halda rəylərin uzlaşması digər kriterlərlə qiymətləndirilir.

Konkordasiya əmsalının hesablanmış qiyməti müəyyən əhəmiyyətlilik səviyyəli B Pirson kriterinə görə yoxlanılmalıdır [2,7].

B kəmiyyəti ekspert qiymətləndirməsinin doğru olmamasının maksimal ehtimalıdır və 0,005 – 0,05 həddində seçilir.

Pirson kriterinin hesablanmış qiyməti cədvəl qiymətindən böyük olduqda ekspertlərin rəyi qəti olaraq uzlaşmış qəbul edilir.

kəmiyyəti (cədvəl 7) əhəmiyyətliliyin qəbul edilən səviyyəsindən və S sərbəstlik dərəcəsindən asılıdır. S kəmiyyəti aşağıdakı düsturla hesablanır:

.

Cədvəl 7

Pirson kriterinin cədvəl qiymətləri ()

Əhəmiyyət- lilik səviyyəsi B	Sərbəstlik dərəcəsinin sayı ()
	1	2	5	7	10	15	20	25	30
0,005	7,8	13	17	30,5	25	33	40	47	54
0,025	5	9,3	12,7	16	20,5	27,5	34	40	47
0,05	3,8	7,8	11	14	18,5	25	31	38	44

kəmiyyətinin hesabat qiyməti aşağıdakı düsturla təyin edilir:

.

Yuxarıda verilmiş misal üçün .

olduqda kəmiyyəti təqribən 9-a bərabərdir və olduğundan 0,95 ehtimalla ekspertlərin rəylərinin uzlaşdığını qəti qəbul etmək olar.

Ekspert və sosioloji məlumatların işlənməsi, uzlaşma ölçülərinin hesabatı böyük həcmli hesablamaların aparılmasını tələb edir. Odur ki, bu işlərin görülməsində kompüter texnikasından geniş istifadə olunmalıdır.

N Ə T İ C Ə V Ə T Ə K L İ F L Ə R
1. Ekspert qiymətləndirilməsində subyektivliyi azaltmaq üçün müəyyən üsul və metodlardan istifadə nəzərdə tutulur. Bu üsul və metodlar qiymətləndirmədə obyektin öz təbiəti ilə şərtlənməyən, subyektin fərdi xüsusiyyətlərindən yaxud ekspertiza prosesinin lokal səhvlərindən irəli gələn təsadüfi, şəxsi rəylərin və qərarların maksimum dərəcədə azaldılmasına xidmət edir. Ekspertlər tərəfindən əldə edilmiş qiymətləndirmənin nəticələrindəki fərq bir sıra səbəblərlə izah oluna bilər: ekspertlərin malik olduğu informasiyanın həcmi, qiymətləndirmədə istifadə edilən meyarlar, ekspertlərin ixtisaslaşması, onların öz aralarındakı qarşılıqlı münasibətlərin xüsusiyyətləri, ekspertlərin məntiqi mühakimə etmə qabiliyyəti, onların qiymətləndirmə obyektləri ilə tanışlıq dərəcəsi və s.

2. Araşdırmalar göstərir ki, ekspert metodlarından istifadənin nəticələrində subyektivliyin azaldılması və uyğun olaraq obyektivliyin yüksəldilməsi ekspert işlərinin təşkili, hazırlığı və keçirilməsi qaydalarına riayət edilməsindən xeyli dərəcədə asılıdır. Xüsusilə bu, ekspert qiymətləndirilməsinin təşkilinə və keçirilməsinə məsul şəxsin təyin edilməsindən, həmçinin ekspert komissiyasının formalaşdırılmasından asılıdır.

3. Ekspert qrupu qiymətləndirilən məhsulun keyfiyyət göstərici­ləri haqqında informasiyaları ekspert üsulundan istifadə etməklə toplayır. Bu zaman ekspert qrupu ekspertlərin qiymətlərinin ortalaşdırılması əsasında və ya ekspertlərin səsverməsini keçirməklə qərar qəbul edə bilər. Ekspert metodunda subyektivliyi azaltmaq üçün ekspertlərin sorğularını bir neçə turda keçirmək tövsiyə edilir.

4. İxtisaslı mütəxəssislər kollektivinin orta rəyini almağa imkan verən ekspert komissiyası ilə qiymətləndirmə kifayət qədər obyektivdir. O, nisbətən az vaxt tələb edir, ekspertizanın təşkili və hazırlanması uzun çəkmir. Bu baxımdan ayrıca götürülmüş ekspertin və qrupun rəylərinin müqayisəsi üzərində qurulmuş kombinəedilmiş qiymətləndirmə kompromis variant sayıla bilər. Belə qiymətləndirmə azsaylı ekspert kollektivinə alınmış nəticələrin dəqiqliyini və etibarlığını təmin edən kifayət qədər prosedurlarla məhsulun keyfiyyətinin sadə analizini aparmağa şərait yaradır.

5. Ekspert qiymətləndirilməsi zamanı subyektivliyin azaldılmasında ekspert rəylərinin toplanma formasının seçilməsi xüsusiylə mühüm məsələdir. Rəylərin toplanmasının fərdi, kollektiv və qarışıq formalarını göstərmək olar. Bu formalardan hər birinin dz növmüxtəliflikləri vardır: anketləşdirmə, müsahibə götürmə, diskussiya, iclas, işgüzar oyun. Keyfiyyətin qiymətləndirilməsində onlar birgə istifadə edilərsə, bu, görülən işlərin səmərəliliyini və obyektivliyini yüksəldər.

6. Psixoloji tətqiqatlar göstərmişdir ki, eyni vaxtda 7±2 alternativdən çox qərar qəbul etmək ekspert üçün çətinlik törədir, qiymətləndirmənin obyektivliyini azaldir. Odur ki, çox sayda göstəricilərin çəki əmsalları təyin edilərkən onlar bir neçə qrupa bölünməli və özünəməxsus ierarxiya “keyfiyyət ağacı” qurulmalıdır. Hər bir qrupa 7 – 9 keyfiyyət göstəricisi daxil edilməli və belə bir şərtin ödənməsi gözlənilməlidir: qrup daxilində olan göstəricilərin çəki əmsallarının cəmi ekspert tərəfindən bu qrupa verilmiş çəki əmsalına bərabər olmalıdır.

7. Subyektivliyi azaltmaq vasitələrindən biri də müəyyən əlamətlərinə görə ekspert komissiyasının təşkil edilməsidir, məsələn onların tərkibinə eyni profilli və ya əksinə, müxtəlif profili olan peşəkarları daxil etmək lazımdır ki, bu profillər bir-birini tamamlasınlar. Ekspertin müstəqilliyi də çox vacib prinsiplərdəndir. Bu prinsipin əsası ondan ibarətdir ki, ekspert maraqlı tərəflərin heç birindən asılı olmasın. Maraqlı tərəf isə həm istehsalçı həm də istehlakçı ola bilər.

8. Birtip məhsulun qiymətləndirilməsində yaxşı olar ki, ekspert komissiyası daimi ekspertlərdən və işçi qrup üzvlərindən formalaşdırılsın. Bu onunla bağlıdır ki, iş prosesində tərkibi nisbətən daimi olan komissiyada iş təcrübəsi toplanır, onun üzvlərinin öyrənməsi baş verir, ümumi prinsip və yanaşmalar formalaşır. Bütün bunlar isə ekspert komissiyasının işinin bütövlükdə səmərəsini artırır.

9. Real şəkildə az məlum olan yeni məhsulların ekspert qiymətləndirilməsində subyektivliyin azaldılması əsasən səriştəlilik prinsipinə əsaslanmalıdır. Bu aktual məsələlərdən biridir, çünki belə məmulatlar müasir dövrün elmi – texniki inkişafı ilə sürətlə dəyişir, çeşidi genişlənir. Bu şəraitdə ekspert öz səriştəliliyinə istinad edərək yeni məhsulların çatışmayan cəhətlərini aydınlaşdırır, onların vaxtında aradan qaldırılması üçün şərait yaradır.


Ə D Ə B İ Y Y A T
1. Həsənov Ə. P., Vəliməmmədov C. M. , Osmanov T. R. və b. İstehlak mallarının ekspertizasının əsasları: Dərslik. – Bakı : “İqtisad Universiteti” nəşriyyat, 2003.

2. Məmmədov N. R. Metrologiya: Ali məktəblər üçün dərslik. - Bakı: Elm, 2009.

3. Məmmədov N.R., Ələkbərov E.B., Aslanov Z.Y. və b. Kvalimetriya və keyfiyyətin idarə edilməsi: Ali məktəblər üçün dərslik. – Bakı: Elm, 2007.

4. Азгальдов Г. Г. Теория и практика оценки качества товаров (Основы квалиметрии). – М. : Экономика, 1982.

5. Гличев А. В., Рабинович Г. О., Примаков М. И., и др. Прикладные вопросы квалиметрии. – М.: Изд – во стандартов, 1983.

6. Задесенец Е. Е., Ржаницын О. В., Шипилов Е. И., Экспертная оценка качества изделий бытовой электротехники: Обзор, част I, II. М.: Информэлектро, 1973.

7. Мишин В. М. Управление качеством: Учебное пособие для вузов. – М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2000.

8. ГОСТ 16431 – 70 Качество продукции. Показатели качества и методы оценки уровня качества продукции. Термины и определения.

9. Международный стандарт ИСО 8402. Управление качеством и обеспечение качества: Словарь. Версия 1994г.-М.: Изд-во стандартов, 1995.

M Ü N D Ə R İ C A T

		Səh.
	Giriş………………………………………………………………..	4
1.	Keyfiyyət göstəricilərinin qiymətləndirilməsi metodlları haqqında ümumi məlumatlar ……………………………………	5
2.	Ekspert qiymətləndirilməsinin mahiyyəti və təşkili …………….	9
3.	Ekspertizanın növləri ………………….…………………………	15
4.	Ekspert qiymətləndirilmə metodlarının obyektivlik xüsusiyyətləri ……………………………………………………...	23
5.	Qiymətləndirmənin nəticələrində müxtəlifliyin subyektiv səbəbləri.....................................................................................	33
6.	Ekspert qiymətləndirilməsində etalon sırasının tərtibi …….…	36
7.	Ekspertlərin fərdi xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsi .……....	41
8.	Ekspert məlumatlarının uzlaşmasının təhlili …………….……..	47
	Nəticə və təkliflər..………………………………………………...	51
	Ədəbiyyat……...………………………………………………..…	54