Azərbaycan Respublikasının Dövlət Turizm Agentliyi Azərbaycan Turizm Və Menecment Universiteti Fakültə

1.3. Narkomaniya və narkobiznesin hüquqi aspektləri
Narkomanlar tərəfindən törədilən oğurluq, soyğunçuluq və quldurluq kimi cinayətkar əməllər, narkotiklərin və ya narkotiklər üçün vəsaitin əldə olunmasına istiqamətlənən kriminal biznes kimi baxıla bilər. «Narkoloji xidmət və nəzarət haqqında» 17 sentyabr 2001-ciil tarixli Azərbaycan Respublikası Qanununa görə, «narkomanlıq – xroniki intoksikasiya doğuran, narkotik vasitələrin və psixotrop maddələrin süi-istifadəsi nəticəsində yaranmış, narkotik vasitələrdən və psixotrop maddələrdən psixi və (və ya) fiziki asılılıqla ifadə olunan xəstəlik vəziyyətidir».
Ölkəmizdə narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsi və narkomanlıqla mübarizə sahəsində dövlət siyasətinin strateji istiqamətləri müəyyən olunmuş, bir sıra təşkilati və hüquqi tədbirlər görülmüşdür. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1996-cı il 26 avqust tarixli Fərmanı ilə narkomanlığa və narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsinə qarşı mübarizə sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi, dövlət orqanlarının və qeyrihökumət təşkilatlarının fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi məqsədi ilə Narkomanlığa və Narkotik Vasitələrin Qanunsuz Dövriyyəsinə Qarşı Mübarizə üzrə Dövlət Komissiyası yaradılmışdır. 1996- 2007-ci illərdə Azərbaycanda Narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin və onların prekursorlarının qanunsuz dövriyyəsi və narkomanlığın yayılması ilə mübarizə sahəsini tənzimləyən normativ hüquqi baza təkmilləşdirilmiş, beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması istiqamətində kompleks və sistemli xarakter daşıyan işlər həyata keçirilmişdir.
Bu illər ərzində ölkəmizdə «Narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin və onların prekursorlarının dövriyyəsi haqqında», «Narkoloji xidmət və nə-zarət haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunları qəbul edilmiş, ölkəmiz narkotik vasitələr və psixotrop maddələrə nəzarət sahəsində BMTnin Konvensiyalarına qoşulmuşdur. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2000-ci il 15 iyul tarixli Fərmanı ilə 2000-2006-cı illər üçün «Narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin və prekursorların qanunsuz dövriyyəsi və narkomanlığın yayılması ilə mübarizə üzrə Proqram» təsdiq edilmiş və həyata keçirilmişdir.
2007-2012-ci illər üçün nəzərdə tutulan ikinci Proqramın əsas məqsədi ölkədə narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin və onların prekursorlarının qanunsuz dövriyyəsi və narkomanlığın yayılması ilə mübarizənin gücləndirilməsi, antinarkotik təbliğat, maarifləndirmə yolu ilə narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsinin və narkomanlığın yayılmasının qarşısının alınması, narkomanlığa düçar olmuş şəxslərin müalicə edilməklə sağlam həyata qaytarılması, müalicə-bərpa sahəsindəki fəaliyyətin daha da təkmilləşdirilməsi, bu sahədə qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, cəza tədbirlərinin səmərəliliyinin öyrənilməsi üçün elmi və praktik araşdırmaların aparılması, beynəlxalq əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsindən ibarətdir.
İndiki mərhələdə yetkinlik yaşına çatmayanların narkomanlığının qarşısının alınması ilə məşğul olan subyektlərin qarşısında duran əsas vəzifə narkotik vasitələrin ümumi istehlak səviyyəsini azaltmaq, aludəçi olmayan hissəni narkomaniya mühitinin təzyiqindən qorumaq, narkomaniyanın kompleks tətbiqindən ibarətdir. universal, selektiv, modifikasiyanın qarşısının alınması anlayışları. Eyni zamanda, lazımi sayda ixtisaslaşmış tibbi-reabilitasiya mərkəzləri, reabilitasiya işləri üzrə mütəxəssislər - psixoloq və sosioloqlar olmadığından narkomaniyadan sui-istifadə edən şəxslərin müalicə və reabilitasiya tədbirləri lazımi miqdarda aparılmır. Dərman istifadə etmədən insanı həyata uyğunlaşdırmaq üçün mövcud üsullar praktikada işləmir.
Könüllülük institutunu nəzərə alsaq, narkoloji müalicə müəssisələrinə könüllü rəsmi müraciətlərin statistikasının vahid olduğunu və qanunvericilikdə nəzərdə tutulan gözləntilərə cavab vermədiyini görürük. Səbəb odur ki, dispanserə rəsmi müraciət narkoloji uçotda avtomatik qeydiyyata düşməyə səbəb olur. Bunun ardınca həmin şəxslərin bir sıra mülki hüquqlarının məhdudlaşdırılması gəlir. Bunlara sürücülük vəsiqəsi, silaha icazə almaq, müəyyən fəaliyyət növləri ilə məşğul olmaq, bir sıra ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrində təhsil almaq daxildir. Aydındır ki, bu məhdudiyyətlər dövlət və ictimai təhlükəsizlik baxımından haqlıdır və ləğv edilə bilməz. Bunun fonunda yaxın vaxtlarda narkoloji mərkəzlərə könüllü müraciətlərin artacağını gözləmək lazım deyil.
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı, narkomaniyanın qarşısının alınması ilə bağlı regional qanunvericilikdən də istifadə olunur. Belə ki, ölkədə narkotik istifadəçilərinin erkən aşkarlanması məqsədilə profilaktik tibbi müayinələr zamanı könüllülük əsasında ilkin diaqnostik tədqiqatlar aparılır. Əsas çatışmazlıq hadisələrin anonimliyidir. Müayinələr zamanı əldə edilən məlumatlar yalnız tibb müəssisələri tərəfindən istifadə edilə bilər. Eyni zamanda, anonimlik institutu bu gün narkoloji vəziyyətin tələblərinə cavab vermir və qanunvericilik bazasından başlayaraq yenidən baxılmağa layiqdir.
Mövcud qanunvericilik təhsil müəssisələrinə birbaşa profilaktika tədbirlərində tam şəkildə iştirak etməyə imkan verir. Xüsusən də narkotik istifadəçilərinin müəyyən edilməsi məsələsində. Yuxarıdakı məlumatlar əksini göstərir. Səbəb ondan ibarətdir ki, tələbələrin narkotik vasitələrdən istifadə etməsi ilə bağlı aşkar edilmiş hər bir fakt ali təhsil orqanları tərəfindən fövqəladə hal kimi qiymətləndirilərək, bu təhsil müəssisəsinin rəhbərliyinə münasibətdə inzibati nəticələrə gətirib çıxarır.
Belə ki, qanunun praktikada tətbiq olunmaması ona gətirib çıxarıb ki, ilkin, ikinci, üçüncü mərhələləri əhatə edən narkomaniyaya qarşı profilaktik tədbirlər sistemi balanssızdır və nəzərdə tutulandan fərqli nəticələrə səbəb olur. Əslində, bugünkü profilaktika sistemi ilkin sistemə endirilib, yəni müayinə, məsləhət, diaqnostika və profilaktikanın ikinci mərhələsi - müalicəni əhatə edir. Nəticədə bu cür profilaktik tədbirlərə məruz qalmış insanların təxminən 99%-i yenidən narkotik istifadəsinə qayıdır.
Sual yaranır ki, könüllü müalicədən yayınan narkomanlarla nə etmək lazımdır? İstənilən həcmdə “könüllülük” institutunun hazırda fəaliyyətsiz olduğu göz qabağındadır.
Nəticə onu deməyə əsas verir ki, bu günün tələblərinə cavab verən narkotiklərlə bağlı vəziyyətə təsir etmək üçün daha effektiv profilaktik tədbirlərin tətbiq edilməsinin vaxtı çatıb. Belə tədbirlərdən biri də məcburi müalicədir.
Mövcud vəziyyəti normallaşdırmaq üçün, ilk növbədə, mövcud qanunvericilik normalarını nəzərdən keçirilən məsələlərlə bağlı praktiki addımlarla unifikasiya etmək lazımdır. Geniş spektrli problemlər (hüquq-mühafizə, tibbi, sosial, iqtisadi) ilə əlaqədar olaraq, bütün profilaktika subyektlərinin birgə səylərini vahid qanunvericilik aktı çərçivəsində birləşdirmək lazımdır. Onlar narkomaniyanın qarşısının alınması haqqında qanuna çevrilə bilər.
Belə nəticəyə gəlmək olar ki, yeniyetmələrlə sosial cəhətdən narkomaniyaya qarşı iş aşağıdakı struktur blokları əhatə edir:
• ilkin profilaktika (yeniyetmələrin intoksikasiyaya cəlb olunmasının qarşısının alınmasına yönəldilmiş);
• ikinci dərəcəli profilaktika (sərxoşedici maddələrdən istifadə təcrübəsi olan yetkinlik yaşına çatmayanlarda narkomaniyanın inkişafının qarşısını alır);
• üçüncü dərəcəli profilaktika (inkişaf etmiş asılılığı olan yeniyetmələrin reabilitasiyası).
Təqdim olunan bütün istiqamətlər aşağıdakı əsas vəzifələrin həllini nəzərdə tutan xüsusi hazırlanmış proqramlar vasitəsilə həyata keçirilir:
• yeniyetmələr arasında sosial və şəxsi səriştənin inkişafı (effektiv ünsiyyət bacarıqlarının öyrədilməsi, tənqidi təfəkkür, adekvat özünə hörmətin inkişafı);
• özünümüdafiə bacarıqlarının formalaşdırılması (sosial mühitin mənfi təsirinə, o cümlədən narkotik vasitələrin təzyiqinə qarşı müqavimət);