Səviyyələr
Məktəblər
I
II
III
IV
Şag.sayı
Şəhər
Kənd
87
41,4%
41
45,5%
79
37,6%
33
36,7%
30
14,3%
12
13,3%
14
6,7%
4
4,4%
210
90
88
Cədvəldən və qrafikdən əyani şəkildə görünür ki, I və II
səviyyəli cavablar üstünlük təşkil edir. Şəhər məktəblərində şagird-
lərin 79,0%-indən (41,4+37,6=79,0%), kənd məktəblərində isə
82,2%-indən (45,5+36,7=82,2%) I və II səviyyəli cavablar alınmış-
dır. Göstərdiyimiz kimi, I və II səviyyəli cavablara həm öyrəndikləri
hərbi anlayışların izahı zamanı fizika və riyazi biliklərindən istifa-
dəyə, həm də fizika və riyazi məzmunlu hərbi çalışmaların həllinə
heç bir ehtiyac hiss etməyən və yaxud belə çalışmaları yerinə yetir-
məyi bacarmayan məktəblilərin cavabları daxil olunmuşdur. Demə-
li, respublikada XI sinfi bitirən şagirdlərin 80,6%-i [(79,0+82,2):2 =
=80,6] həm hərbi materialların izahı zamanı, həm də hərbi məzmun-
lu çalışmaların həllində fizika və riyaziyyat kursundan mənimsə-
dikləri bilik və bacarıqlardan səmərəli istifadə edə bilmirlər.
Cədvəldən aydın göründüyü kimi III və IV səviyyəli cavablar
da azlıq təşkil edir. Şəhər məktəblərində şagirdlərin 21,0%-nin
(14,3+6,7=21,0%), kənd məktəblərində isə 17,7%-inin (13,3+4,4=
=17,7%) verdiyi cavablar III və IV səviyyəlidir. III və IV səviyyəli
cavabların təhlili göstərmişdir ki, XI sinfi bitirən şagirdlərin yalnız
az bir qismi, yəni 19,3%-i [(21,0+17,7):2=19,3%] fizika və riyazi
biliklərini hərbi çalışmaların izahı və çalışmaların həlli prosesində
O
Y
50,0%
10,0%
X
I II III IV
•
•
•
•
•
•
•
•
89
səmərəli şəkildə tətbiq etməyi bacarır. Buradan görünür ki, ibtidai
hərbi hazırlıq fənninin tədrisi prosesində öyrənilən hərbi anlayış-
ların izahı və fənnin məzmununa uyğun hazırlanmış fizika və riyazi
çalışmalardan istifadəni daha səmərəli təşkil etmək mümkündür.
Nəhayət, sorğudan alınan cavabları ümumiləşdirərək belə bir
nəticəyə gəlmək olur: Respublikada orta məktəb məzunlarının bö-
yük bir qismi (80,6%-i) ibtidai hərbi hazırlıq fənninin məzmununa
uyğun fizika və riyazi biliklərindən düzgün istifadə etməyi, həmçi-
nin tərtib olunan fizika və riyazi məzmunlu hərbi çalışmaları yerinə
yetirməyi bacarmır. İbtidai hərbi hazırlıq keçən gənclərin yalnız ki-
çik bir qrupu (19,3%-i) bu bacarıqlara malikdirlər. Bu isə, gənc nəs-
li Vətənin müdafiəsinə, o cümlədən, elm və texnikanın müasir nai-
liyyətləri nəticəsində yaradılan döyüş vasitələrindən istifadə etməyə
hazırlamaq məqsədi daşıyan ibtidai hərbi hazırlıq təlimində fənlər-
arası əlaqənin müasir tələblər səviyyəsində olmadığını göstərir.
İndi isə müvafiq səviyyəli cavablardan nümunələr gətirək.
I səviyyə: Şagirdlər “Biz hərbi topoqrafiyanı öyrənərkən elə
riyazi çalışmalardan istifadə edirik ki, ... (sükut)”, “hərbidə hərbi to-
poqrafiyaya müraciət edirik”, “ Əgər lazım gəlsə, biz riyaziyyatdan
çalışmalar həll edirik” və s.
Hərbi rəhbərlər: “Əgər fizika və riyazi məzmunlu hərbi çalış-
malardan istifadə etməliyiksə, bu tələb proqramda öz ifadəsini tap-
malıdır, proqramda bu barədə bir şey deyilmirsə, bizə nöqsan tutul-
mamalıdır”, “Bəzi hərbi mövzularda riyaziyyatdan istifadə olunur,
bunu biz də bilirik, şagirdlər də. Daha bununla əlaqədar çalışmalar
həll etmək nə üçün lazımdır? Bunun yerinə başqa hərbi anlayış
öyrədərik, yaxud da öyrətdiyimizi bir daha təkrar etdirərik” və s.
II səviyyə: Şagirdlər: “Hərbi topoqrafiyada kompasa və xəritə-
yə aid çalışmalar həll edə bilərik”. “Hərbi topoqrafiyada riyaziyyat-
dan qazandığımız biliklər köməyimizə gəlir, yoxsa xəritədə məsa-
fəni ölçə bilmərik, cəhətləri müəyyən etmək çətin olar” və s.
Hərbi rəhbərlər: İbtidai hərbi hazırlıq kursunu tədrisində digər
tədris fənləri üzrə biliklərdən istifadə etmək olar. (Hərbi rəhbərlər
sualın konkret qoyulmasına baxmayaraq hərbi materialların tarix,
90
təbiətşünaslıq, fizika, bədən tərbiyəsi fənləri ilə əlaqəsindən danışır
və nəhayət, riyaziyyatla əlaqədar bir neçə fikir söyləyirlər).
III səviyyə: Şagirdlər: – “Mən topoqrafik xəritə üzərində hərbi
obyektlər arasındakı məsafənin hesablanmasına aid çalışma həll edə
bilərəm. Bunun üçün cəbr və həndəsədən öyrəndiyim tənasübə
müraciət etmək kifayətdir. Xəritənin miqyası 1:50000 nisbətindədir-
sə və xəritədə iki obyekt arasındakı məsafə 3,5 sm – dirsə, onda yer
üzərində bu məsafə 3,5∙500=1750m olar, yəni 1km 750m”, “Mən
əyri xətt üzrə məsafənin tapılmasına aid çalışma həll edə bilərəm.
Bunun üçün əyri xətti hissələrə bölərəm, onların hər birini hesabla-
yıb, sonra bu kiçik məsafələrin cəmini taparam. Bu cəm təxminən
həmin məsafəyə bərabərdir” və s.
Hərbi rəhbərlər: – “Taktiki hazırlıq” məşğələlərində nəzərdə
tutulan obyektə qədər məsafənin, hədəf və digər obyektlərin
yerləşdiyi yerlərin təyin olunmasına aid çalışmalara müraciət edilir.
Məsələn, “Müşahidə nöqtəsindən 900m uzaqlıqda dağılmış bina, bu
binadan sağ tərəfdə isə düşmənin dayaq məntəqəsi yerləşir. Əgər
qol tam açıldıqda baş barmaq dağılmış bina ilə düşmənin dayaq
məntəqəsi arasındakı məsafəni örtürsə, onda müşahidə nöqtəsindən
dayaq məntəqəsinə qədər olan məsafə nə qədər olar?” Belə çalışma-
ların həlli zamanı xətti və bucaq kəmiyyətləri arasındakı münasibət-
lərdən, bucaq ölçüsündən, xətti uzunluğa cəld keçmədən və əksinə
olan əməliyyatdan istifadə edirik. İbtidai hərbi hazırlıq məşğələlə-
rində bucaqların dərəcə və dəqiqə ilə ölçülməsində təqribi hesabla-
ma qaydalarına müraciət olunur. Bucaq ölçüsü vahidi olaraq uzun-
luğu çevrə uzunluğunun 1/6000 hissəsinə bərabər olan qövsə söykə-
nən mərkəzi bucaq qəbul edilir. Belə ölçü vahidi bucaqölçənin böl-
güsü adlanır (bu bölgü vahidi bütün artilleriya və piyada qoşun
hissələrində tətbiq olunan bucaqölçən cihazlarda istifadə edilir).
“Minlik” adlanan bölgü vahidi şərti olaraq çevrə radiusunun 1/1000
hissəsi götürülür...”
Hərbi rəhbərlərin bir qismi bu qaydada geniş izahat verir,
gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) məşğələ-
lərində istifadə olunacaq riyazi çalışmanın yerini və həll yolunu ay-
91
dınlaşdırırlar, lakin ondan istifadə metodikasından danışdıqda şa-
girdlərin qavrayış səviyyəsini, onların biliklərinin məzmununu və
pedaqoji prinsipləri (əyanilik və s.) nəzərə almırlar.
Bu qrupa daxil edilmiş cavablar bir-birindən yalnız formaca
fərqlənir. Lakin hərbi məzmunlu fizika və riyazi çalışmaların həlli
zamanı şagirdlərin yürütdükləri mühakimələr prinsipcə bir-birinə
çox yaxındır. Cavablardan aydın görünür ki, həm məktəblilərin,
həm də hərbi rəhbərlərin cavabları əvvəlki hər iki qrupdakı cavablar
sisteminə nisbətən keyfiyyətcə yüksəkdir və hərbi məzmunlu fizika
və riyazi çalışmalardan əsasən düzgün istifadə olunur.
IV səviyyə: Şagirdlər: “Xəritə üzərində məsafənin müəyyən-
ləşdirilməsinə aid çalışmaları yerinə yetirərkən riyaziyyat dərslə-
rindən öyrəndiyimiz aşağıdakı biliklər bizə kömək göstərir: miqyas,
miqyas vahidi, ədədin ədədə nisbəti, təqribi qiymətin hesablanma
qaydası, xəta, nisbi xəta, pərkar və xətkeş vasitəsilə ölçmə, ölçü
vahidləri (sm, m, km, və s.), onluq kəsrlər, onlar üzərində əməllər
və s. Xəritədə düşmənin dayaq nöqtəsini təyin etməyə aid çalışma-
ların həlli zamanı əvvəlcə xəritədə düşmənlə bizim aramızdakı
uzunluğu ölçürük. Sonra xəritənin xətti və yaxud ədədi miqyasına
əsasən həmin məsafəyə yer üzərində uyğun olan həqiqi məsafəni
müəyyən edirik. Məsələn, çalışmanın şərtinə görə, xəritədə miqyas
vahidi 1:50000-sə və xəritə üzərində nəzərdə tutulan nöqtədən
müəyyən obyektə qədər olan məsafə 4,6 sm-ə bərabərdirsə, onda
həqiqi məsafə 4,6×500=2300m-dir”, “Kompas və azimuta əsasən
hərəkət istiqamətinin müəyyənləşdirilməsinə aid çalışmaların həlli
zamanı riyaziyyatdan öyrəndiyim bilikləri yadıma salıram. Azimut
üzrə hərəkət zamanı addımlar cütündən də istifadə etmək əlverişli-
dir. Bunun üçün əvvəlcədən iki addımın neçə metr olduğunu
müəyyənləşdirmək lazımdır. Mən bilirəm ki, iki addımım 1,5m-dir.
Hamı öz iki addımının uzunluğunu bilməlidir. Bunu riyazi düstur
vasitəsilə də hesablamaq olar: L=
4
P
+ 37. Burada P – adamın bo-
yudur. 4 və 37 isə sabit ədədlərdir. Əgər birinin boyu 168 sm-ə
bərabərdirsə, onun addımının uzunluğu
92
L =
37
4
168
sm = 0,8 m; L = 0,8m-ə
bərabər olacaq” və s.
Hərbi rəhbərlər: – Məşğələlərdə yeni öyrənilən materialı
möhkəmləndirmək üçün hərbi məzmunlu fizikaya, riyaziyyata, kim-
yaya dair çalışma və məsələlərdən istifadə etmək əlverişlidir. Mən
fizika və riyazi biliklərin əlaqəsinə dair hərbi məzmunlu məsələlərin
həllinə üstünlük verirəm. Bu, həmin hərbi anlayışın elmi mahiyyə-
tini şagirdlərə daha aydın başa salır. Məsələn, güllənin başlanğıc
enerjisinin hesablanmasında
E =
2
mV
2
0
; m =
g
p
düsturundan istifadə edirəm. Həmin düsturlar şagirdlərə fizika
kursundan məlumdur. Burada m (cismin kütləsi), p (cismin çəkisi),
g (sərbəstdüşmə təcilidir) kəmiyyətləri bir-birilə riyazi münasibət-
dədirlər: fizikadan isə məlumdur ki, g=9,8m/san
2
.
İndi Kalaşnikov avtomatında başlanğıc enerjini hesablayaq:
san
m
715
0
V
;
?
(enerji)
E
7,9
(g)
P
və yaxud
?
enerji
E
0,0079kq
g
P
san
m
715
0
V
g
p
m
və
2
san
m
9,8
g
93
olduğundan
m
2
san
kq
0,00079
2
san
m
10
0,0079kq
m
Burada:
m
201,93kq
2
san
2
m
m
2
san
kq
2
2
715
0,00079
2
2
0
mV
E
E = 201, 93 kq
m.
Alınan nəticələrin təhlili və ümumiləşdirilməsi göstərir ki,
hərbi rəhbərlərin bir qismi digər tədris fənləri üzrə anlayışların
şagirdlərə nə dərəcədə məlum olduğunu müəyyənləşdirmir və onların
bu fənlər üzrə bilik səviyyələrini əsas götürmür. Hərbi rəhbərlər
məşğələlərin gedişində fizika, riyazi, coğrafi və s. məzmunlu hərbi
çalışmalardan istifadənin yerini, yəni onlardan harada və necə istifadə
etmək lazım olduğunu bilmirlər. Şagirdlərin bir qrupuna fizika və
riyazi anlayışlar zəif mənimsədilir. Ona görə də gənclərin çağırışa-
qədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) dərsliyində bu fənlərlə əlaqəli
verilmiş hərbi mətnlər məktəblilər tərəfindən çətin qavranılır.
Ümumiyyətlə, nəzərdən keçirdiyimiz problemlə bağlı məktəb
təcrübəsində faydalı rüşeymlərə rast gəlmək mümkündürsə də, hələ-
lik bu, gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq)
kursunun digər ümumtəhsil fənlərilə əlaqəli tədrisi problemlərinin
praktikada həll olunmasına cavab vermir. Ancaq problemin həllinin
mümkünlüyünü təsdiq etməyə imkan yaradır.
Birinci fəsildə şərh olunmuş fikirləri yekunlaşdıraq. Apardı-
ğımız tədqiqatdan aydın olur ki, gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı
(ibtidai hərbi hazırlıq) kursunun ümumtəhsil fənləri ilə əlaqəli təd-
risində müvəffəqiyyət qazanmağa imkan verən bəzi pedaqoji şərtlər
vardır. Ümumiyyətlə fənlərarası əlaqənin, o cümlədən gənclərin ça-
ğırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursu ilə ümumtəhsil
fənləri arasında qarşılıqlı əlaqə yaratmağın zəruriliyini bilmək və
təlim zamanı onu nəzərə almaq; təlim zamanı, o cümlədən gənclərin
94
çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursunun tədrisində
problemli situasiya yaratmağın əhəmiyyətini dərk etmək və təlim
zamanı bunu həyata keçirmək; təlimdə müqayisədən istifadə
səmərəli olduğu üçün gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai
hərbi hazırlıq) kursunun tədrisində onu tətbiq etmək həmin pedaqoji
şərtlər sırasındadır.
Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kur-
su üzrə tədris proqramları və dərsliklərinin təhlili göstərir ki, həmin
tədris proqramları və dərsliklərindəki materiallarda ümumtəhsil fən-
lərinin tədrisi ilə əlaqələndirmək üçün çoxcəhətli imkanlar vardır.
Bu imkanlardan lazımınca istifadə etmək üçün pedaqoji və
metodik ədəbiyyat nə dərəcədə istiqamət verir? Mövcud ədəbiyyatın
araşdırılması isbat edir ki, gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibti-
dai hərbi hazırlıq) kursunun tədrisinin bu və ya digər ümumtəhsil
fənni ilə əlaqələndirməyin tək-tək məsələlərinə toxunulmuşdur.
Lakin bu məsələlər pərakəndə haldadır, bir-biri ilə əlaqələndirilmə-
mişdir; problemin həllində tam aydınlıq yoxdur. Gənclərin çağırışa-
qədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursunun ümumtəhsil fən-
ləri ilə əlaqələndirilməsinin nəzəri və əməli məsələlərinin sistem
şəklində işlənməməsi ümumtəhsil məktəblərində hərbi rəhbərlərin
işinə təsir göstərməyə bilməz. Apardığımız tədqiqat, hərbi rəhbər-
lərlə söhbətlər, dərslərin müşahidəsi göstərmişdir ki, hərbi rəhbərlə-
rin böyük əksəriyyətinin nəzəri və pedaqoji hazırlıq səviyyəsi yük-
sək deyil. Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq)
kursunun ümumtəhsil fənlərinin tədrisi əsasında öyrətməyin nəzəri
və əməli məsələlərini küll şəklində işləmək və hərbi rəhbərləri
nəzəri, pedaqoji cəhətdən silahlandırmağa böyük ehtiyac vardır.
95
II FƏSĠL
GƏNCLƏRĠN ÇAĞIRIġAQƏDƏRKĠ HAZIRLIĞI
(ĠBTĠDAĠ HƏRBĠ HAZIRLIQ) KURSUNUN SĠSTEMATĠK
TƏLĠMĠNƏ QƏDƏR DĠGƏR ÜMUMTƏHSĠL FƏNLƏRĠNĠN
TƏDRĠSĠ ZAMANI ZƏRURĠ HƏRBĠ BĠLĠKLƏRĠN
ÖYRƏDĠLMƏSĠNĠN ĠMKAN VƏ YOLLARI
2.1. Riyaziyyat dərslərində şagirdlərə ilkin hərbi-texniki
məlumatların verilməsi
V-IX siniflərdə riyaziyyat kursunun mövcud proqramlar əsa-
sında tədrisi zamanı şagirdlərə hərbi – texniki biliklərin verilməsi
bir tərəfdən məktəblilərin hərbi xidmətə daha keyfiyyətli hazırlan-
masına, digər tərəfdən fənlərarası əlaqənin həyata keçirilməsinə şə-
rait yaradır.
Adı çəkilən siniflərin riyaziyyat dərsliklərindəki çalışmaların
həlli zamanı Azərbaycan Milli Ordusunun Vətəni müdafiə etməsi,
onun döyüş epizodları, xalqımızın tarixi qəhrəmanlıq ənənələri, hər-
bi döyüş texnikası və silahları, taktiki döyüş priyomları və s. haq-
qında qısa və ilkin məlumatları məktəblilərin nəzərinə çatdırmaq
mümkündür. X-XI siniflərdə isə həmin məlumatlar əsasında ibtidai
hərbi hazırlıq dərslərində daha sistemli biliklər veriləcəkdir.
V-IX sinif riyaziyyat dərsliklərindəki çalışmalardan bir qrupu-
nun həlli zamanı məzmunda verilən hərbi döyüş texnikasının şəklini
göstərməyə, bu texnika haqqında yığcam və ümumi şəkildə söz aç-
mağa imkanlar vardır. Bu zaman şagirdlər həmin texnikanın xarici
görünüşü ilə tanış olur, onu başqa döyüş vasitələrindən fərqləndirə
bilir, döyüş xüsusiyyətləri haqqında qısa məlumat əldə edirlər. IV
sinfin riyaziyyat dərsliyindəki 965 saylı çalışmaya diqqət yetirək
“Sualtı qayığın suyun üstü ilə hərəkət vaxtı suyun altı ilə hərəkət
vaxtından 20 dəfə azdır. Sualtı qayıq suyun altında suyun üstündə
96
olduğundan 57 saat çox qalarsa, onun suyun üstündə nə qədər vaxt
olduğunu tapın”.
Müəllim həmin çalışmanı həll etdirməzdən əvvəl sualtı qa-
yığın ümumi görünüşü əks edilmiş şəkli sinfə göstərir. Aydınlaşdırır
ki, sualtı qayıq həm suyun altı, həm də üstü ilə hərəkət edə bilir.
Müasir hərbi texnikada sualtı qayıqlar qüvvətli döyüş vasitəsidir.
Sualtı qayıqdan atılan raketlər və özü idarə olunan torpedolar vasi-
təsilə düşmənin suüstü və sualtı hərbi obyektlərinə suyun altından
(yaxud üstündən) güclü zərbə vurulur.
İndi biz sualtı qayığın hərəkət sürəti ilə bağlı olan məsələ həll
edəcəyik (Müəllim məsələni oxuyur və onun həllinə başlayır).
Riyaziyyat dərsliklərində elə çalışmalar da vardır ki, onların
həlli ibtidai hərbi hazırlıq fənnində “Hərbi topoqrafiya” bölməsinin
daha asan və elmi əsaslarla mənimsədilməsinə xidmət göstərə bilir.
Belə çalışmalara, cəbr və həndəsə dərsliklərinin hamısında rast gəli-
nir. Məsələn, IV sinfin “Riyaziyyat” dərsliyində 1244 və 1251 saylı,
V sinfin “Riyaziyyat” dərsliyində 758, 953, 954, 1108 və 1109 saylı,
VI sinfin cəbr dərsliyində 367 (a,b), VI-VIII siniflərin “həndəsə”
dərsliyində 334, 475, 695, 847, 875, (1,2), 1165 saylı çalışmalar.
Hərbi topoqrafiya xüsusi hərbi fənn olub yerin müəyyən his-
sələrini həndəsi münasibətlərdə, həmçinin onların plan və xəritələrə
köçürülmə üsullarını öyrənən elmdir. Hər bir əsgər döyüş zamanı öz
hərəkət istiqamətini azimuta görə düzgün müəyyənləşdirməyi, hədə-
fin və özünün yerləşdiyi mövqeyi dəqiq göstərməyi, naməlum və
yaxud az məlum olan ərazilərdə yerləşən məntəqənin və bu məntə-
qəyə gedən yolu asan tapmağı, topoqrafik xəritələrdən istifadə
etməyi, hədəflə öz mövqelərinin oriyentirini dəqiq bilməyi və döyüş
zamanı mövqeləri qiymətləndirməyi bacarmalıdır. Bunun üçün əs-
gər bir sıra sadə məlumatları, o cümlədən, miqyas, miqyas vahid-
ləri, müxtəlif miqyaslı topoqrafik xəritələri, miqyasa görə müəyyən
obyektin və ya ərazinin planını çəkməyi, yer üzərindəki məsafəni
ölçərək onun miqyasa görə xəritəyə köçürməyi, yaxud xəritədə sm-
lərlə verilən məsafəyə uyğun gələn həqiqi məsafəni tapmağı, müşa-
hidə məntəqəsindən düşmən obyektinə qədər olan ən qısa məsafəni
97
müəyyənləşdirməyi, sirkulun köməyi ilə topoqrafik xəritədə mü-
vafiq məsafəyə uyğun həqiqi məsafəni hesablamağı bacarmalıdır.
Dərsliklərdəki çalışmalardan bir qrupunun məzmunu şagird-
lərdə milli orduya məhəbbət və rəğbət hissləri oyatmağa imkan ve-
rir. Məsələn, “yaz daşqını zamanı şəhəri su basmaq təhlükəsi yaran-
mışdır. Köməyə gələn ordu əsgərləri suyun qarşısını kəsən buz yığı-
mını dağıtdılar. Bundan sonra suyun səviyyəsi birinci gün 1,2m,
ikinci gün isə 0,7m dəyişdi. Çayda suyun səviyyəsi necə dəyişdi?”
(63, 12 saylı çalışma). Bu çalışmanın həllinə başlamazdan əvvəl
şagirdlərə Azərbaycanın sülhsevər dövlət olması, onun ordusunun
isə işğala məruz qalmış torpaqlarımızın azad edilməsi uğrunda apar-
dığı döyüşlər, neçə-neçə Azərbaycan əsgərlərinin qəhrəmancasına
həlak olması, yeri gəldikdə, əsgərlərin xalq təsərrüfatının müxtəlif
sahələrindəki fədakar əməyi, təbiət təhlükələri və fəlakətləri gözlə-
nildikdə köməyə gəlməsi haqqında yığcam məlumat verilir. Sonra
müvafiq çalışma oxunur və yalnız bundan sonra həll etdirilir.
Bir sıra riyazi çalışmaların məzmunu güllə atıcılığına dair
məktəblilərdə ilkin təsəvvürlərin yaradılmasına kömək göstərir. Mə-
sələn, “Hədəfə atəşin sayı 10 azalmış, hədəfə dəymənin sayı isə 3
artmışdır. Yayınmanın (hədəfə dəyməməyin) sayı necə dəyişmiş-
dir?” (89, 1475 saylı çalışma). “Yarışlarda hər atıcı 10 atəş açır. Hə-
dəfə düşən hər atəş üçün 5 xal qazanır, dəymədikdə isə 1 xal itirir.
Ən azı 30 xal toplayan şəxs qalib hesab olunur. Qaliblər sırasına
çıxmaq üçün atıcı hədəfə neçə dəfə düşməlidir?” (84, 364 saylı
çalışma) və s.
Riyaziyyat müəllimi bu tipli çalışmaların həllinə başlamazdan
əvvəl əsgərin hədəfə atəş açmasını göstərən plakatı nümayiş etdirib
AKM silahın ümumi görünüşü, onun maddi hissələri, güllənin lü-
lədə və havada hərəkət trayektoriyası, onun ani müddətə hədəfə
dəyməsi, VI-IX siniflərdə isə güllənin atılma prinsipi haqqında qısa
məlumat verir.
Bir sıra çalışmaların məzmununda döyüş şöhrəti yerləri haq-
qında qısa məlumatlara müraciət edilir. Məsələn, V sinifdə (63) 215
98
saylı çalışmanın “a” bəndi isə partizan dəstələrinin döyüş əməliy-
yatlarına aiddir.
Belə çalışmaların həlli zamanı riyaziyyat müəllimi məktəbin
“hərbi şöhrət” muzeyinin və yaxud, hərbi guşənin materiallarına
əsaslanaraq göstərə bilər ki, xalqımız Vətən müharibəsi apardığı
indiki dövrdə Azərbaycan əsgərlərinin qəhrəmancasına döyüşdük-
ləri və vətən yolunda minlərlə gənclərin əbədiyyətə qovuşduğu yer-
lər döyüş şöhrəti yerləri adı ilə məşhurlaşır və gələcəkdə də bu əbə-
diləşəcək. Qarabağ uğrunda, Murov dağı ətrafında, işğal olunmuş
hər qarış torpaqlarımız uğrundakı vuruşmalar buna misaldır. Belə
yerlər ölkəmizdə çoxdur. Xalqımız bu döyüş yerlərini və orada hə-
lak olmuş əsgərlərimizi unutmur. Həmin torpaqlarda tarixi abidələr
ucalacaq, ölməzliyin, igidlik və qəhrəmanlığın, Vətən sevgisinin
rəmzi kimi qorunacaqdır. Məktəblilər isə belə döyüş yerlərinə yü-
rüşlər təşkil edəcək, qəhrəmanların xatirəsinə həsr olunan müxtəlif
yarışlar keçirəcəklər. Uşaqlar, indi bizim həll etdiyimiz məsələ də
şagirdlərin belə döyüş şöhrəti yerlərinə yürüşləri ilə bağlıdır. Mə-
sələnin “b” bəndinin həllində də oxşar mühakiməni yürütmək müm-
kündür.
Dərslikdə elə tip çalışmalar da vardır ki, onların həlli zamanı
məktəblilərin hərbi-idman oyunları haqqında məlumatlarını genişlən-
dirmək olar. Məsələn, V sinfin “Riyaziyyat”ındakı 181 saylı məsələ
“Üfüqdə parıltı” hərbi-idman oyununa aiddir. Ənənə şəklini almış
“Üfüqdə parıltı” hərbi-idman oyunu, təlimata əsasən, 4-7-ci sinif şa-
girdlərini əhatə edir. Oyun iştirakçıları qabaqcadan yarışa hazırlaşır
və oyunda onlara lazım olacaq hərbi anlayışları mənimsəyirlər. Bun-
ları nəzərə alaraq, riyaziyyat müəllimi hərbi-idman oyunlarına aid ça-
lışmaların həllinə belə bir müsahibə ilə başlaya bilər:
– Siz hansı hərbi-idman oyunlarını tanıyırsıınız? Hansı hərbi-
idman oyununda iştirak etmisiniz və neçənci yeri tutmusuz? Hərbi-
idman oyunları nə üçün keçirilir? Oyun zamanı siz hansı işləri gör-
müsünüz?
Bu suallara cavab aldıqdan sonra müəllim məsələni oxuyur və
onun həllinə keçir.
99
Riyazi çalışmaların içərisində elələri vardır ki, onlar hərbi təy-
yarələrin manevrlərinə aiddir. Məsələn, “hərbi manevr zamanı
tutucu təyyarə əvvəlcə 20 km qalxmış, sonra isə 5,5 km enmişdir.
Təyyarənin qalxma hündürlüyü necə dəyişmişdir?”(63, 199 saylı
çalışma). Riyaziyyat müəllimi məsələnin həllinə belə bir məlumatla
başlaya bilər: keçmiş sovetlər ölkəsi aviasiyanın vətəni olmuşdur.
Rus alimlərindən M.V.Lomonosovun, A.F.Mojayskinin, N.E.Jukov-
skinin, K.E.Sialkovskinin, azərbaycanlı general Kərim Kərimovun
sovet aviasiyasının yaranması və inkişafında xidmətləri əvəzsizdir.
Azərbaycan Milli Ordusunda qoşun növlərindən biri də Hərbi
Hava Qüvvələridir. Bu qoşunlar müasir hərbi təyyarələrlə təchiz
edilmişdir. Hərbi tapşırıqları müxtəlif tipli təyyarələr yerinə yetirir.
Bunlar qırıcı, qırıcı-bombardmançı, bombardmançı, tutucu, kəşfiy-
yatçı və s. təyyarələrdən, həmçinin vertolyotlardan ibarətdir. Tutucu
təyyarə çox qısa müddətdə havadakı döyüş təyyarə və vertolyotla-
rının başının üstünü almağa, onları yerə endirməyə qadirdir. Reaktiv
mühərrikli müasir hərbi təyyarələrin sürəti 3 min km/saatdan çoxdur.
Bu təyyarələr yerdən 30km hündürlükdə uça bilir. Bizim indi həll
edəcəyimiz məsələ də bu təyyarənin hərbi manevrinə aiddir.
Bir sıra çalışmalar da vardır ki, onlar X-XI siniflərdə keçilən
gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı fənninin “Əsgərin döyüşdə dav-
ranış qaydaları” (ibtidai hərbi hazırlıq fənninin “Taktiki hazırlıq”)
bölməsindəki anlayışlarla bağlıdır. Məsələn, 4-cü sinfin “Riyaziy-
yat”ındakı 965 saylı, 5-8-ci siniflərin “Həndəsə” dərsliyindəki 825
saylı çalışmalar buna nümunədir.
Belə çalışmaların həllinə başlayarkən qısaca məlumat vermək
olar ki, müasir döyüşlər zamanı düşmənin arxa cəbhəsinə desant və
kəşfiyyat qrupu çıxarmaq məqsədi ilə paraşüt sistemindən istifadə
edilir. Paraşütün köməyi ilə həm əsgərləri, həm də hərbi texnikanı
və döyüş ləvazimatını istənilən yerə atmaq olur. Müasir paraşütlər
idarə ediləndir və onu istənilən əraziyə salmaq mümkündür. Nəzərə
almaq lazımdır ki, güclü külək paraşütün istiqamətini dəyişə bilər.
Hərbi rəhbər: “İndi bu şəkildə siz paraşütçünü görürsünüz”, –
deyərək şagirdlərə paraşütlə atılan əsgərin şəklini göstərir və para-
100
şütün quruluşu haqqında yığcam məlumat verir, sonra məsələnin
həllinə keçir.
VII-IX siniflərdə əşyanın hündürlüyünün təyini ilə əlaqədar
hərbi – texnika üzrə biliklər vermək mümkündür. Əşyanın hündür-
lüyünü müəyyənləşdirmək üçün
AC
BC
:
BC
C
A
1
1
1
düstu-
rundan istifadə etmək əlverişlidir. Buarada
1
1
C
A
– əşyanın hün-
dürlüyü, AC – yerə sancılmış payanın uzunluğu, BC və
1
BC isə
göstərilən B nöqtəsindən uyğun olaraq payaya və əşyaya qədərki
məsafədir. Sonra belə bir məsələyə baxılır:
“Kəşfiyyatçı əsgər çayın əks tərəfində yerləşən düşmən ob-
yektinə qədər olan məsafəni necə müəyyənləşdirə bilər?”.
Həlli: Tutaq ki, B müşahidə nöqtəsindən çayın əks tərəfində
yerləşən C düşmən obyektinə qədər olan məsafəni tapmaq lazımdır
(1-ci şəkil). Əvvəlcə B bucağını düz bucaq qəbul edərək xəyalən
ABC düzbucaqlı üçbucağı qurulur. Sonra E nöqtəsindən AB par-
çasına perpendikulyar EK düz xətti çəkilir və K nöqtəsi qeyd olunur.
ABC
və
AEK
düzbucaqlı
üçbucaqların
oxşarlığından
BC
:
EK
=
AB
:
AE
BC
– müşahidə nöqtəsindən
düşmən obyektinə qədər olan
məsafə,
AB
,
AE
və
EK
məsafələrini isə ölçmək müm-
kündür.
AB
=m;
AE
=n;
EK
=1
olsun. Onda, düşmən obyektinə
qədər olan məsafə
n
l
m
BS
olar.
Şəkil 1
C
A
E
K
B
•
•
Şəkil 1.
101
Müəllim şagirdlərə məlumat verir ki, məsafənin belə təyini
artilleriya və raket qoşunlarımızın düşmənin obyektinə dəqiq zərbə
vurmaq üçün əvəzsiz əhəmiyyətə malikdir.
Məşğələnin bu şəkildə əyaniləşdirilməsi, riyaziyyat dərslərin-
də müəllimin yeri gəldikcə hərbi – texnika elementlərinə müraciət
etməsi, məktəbliləri fəal təfəkkür və fikri əməliyyatlara qoşması,
məzmununda hərbi-texniki məlumatlar olan çalışmaların yerinə ye-
tirilməsi gənc nəsildə bir tərəfdən sadə hərbi təsəvvürlərin yaranma-
sına, döyüş texnikası ilə tanış olmasına kömək göstərir, digər tərəf-
dən hərbi biliklərin mənimsənilməsinə maraq, döyüş texnikasına
yiyələnmək həvəsi, Milli Orduda xidmətə tələbat, Vətənin müdafiə-
sinə hazır olmaq və s. bu kimi müsbət hislər tərbiyə edir.
2.2. Fizikanın tədrisi prosesində hərbi- texniki
və taktiki biliklərin nəzəri məsələlərinin verilməsi
Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq)
kursunun ümumtəhsil fənləri ilə əlaqəli tədrisindən danışılarkən
fizikanın hərbi-texniki və taktiki bilikləri ilə bağlı imkanlarını unut-
maq olmaz. Göstərilən məsələ baxımından VII-IX siniflər üzrə fizi-
ka proqramı və dərslikləri araşdırılmış və aşkara çıxarılmışdır ki,
fizika kursundan öyrədilən bir qrup mövzuların mətnində, digər
qrup mövzulara aid isə sual və çalışmalarda hərbi-texniki və taktiki
döyüş məlumatları verilir. Lakin bunlar arasında vahid bir ardıcıllıq
və sistem olmadığından həmin məlumatlar yadda qalan biliklər
şəklində formalaşa bilmir. Odur ki, şagirdlər bəsit şəkildə də olsa
hərbi-texniki biliklərə yiyələnmir. X sinifdə gənclərin çağırışaqə-
dərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursu üzrə məşğələlərə ilkin
hazırlıq olmadan gəlirlər. Əslində isə VII-IX sinif fizika kursunda
bu hazırlığı həyata keçirməyə kifayət qədər imkan var. Bu imkan-
lardan istifadə edərək şagirdlərə Azərbaycan dövlətinin qüdrəti və
onun inkişaf yolu, Milli Ordunun yaranması və getdikcə möhkəm-
lənməsi, onun qəhrəmanlıq səhifələri, Milli Qəhrəmanlarımız,
Ordumuzun qoşun növləri, müasir döyüş texnikası, odlu əl silahları,
102
taktiki döyüş priyomları, güllə atıcılığı qaydaları, mülki müdafiə və
s. haqqında qısaca və lazımi məlumatlar vermək mümkündür.
Zəruri biliklər elə bir sistemlə məktəblilərə çatdırıla bilər ki, onlar
fizika dərsliklərinin məzmununu ağırlaşdırmamaqla və dəyişdirmə-
məklə bərabər, həm fizikanın özünün asan mənimsənilməsinə, həm
də gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (ibtidai hərbi hazırlıq) kursu-
nun öyrənilməsinə, daha sonra isə X sinifdən başlayaraq, fizika və
gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı fənlərinin qarşılıqlı-əlaqəli tədri-
sinə hazırlıq olsun.
Bu iş əsasən paralel şəkildə iki istiqamətdə aparıla bilər.
Birincisi, fizikadan yeni mövzuların tədrisi zamanı. Bir sıra mövzu-
lar vardır ki, onlarda hərbi biliklərə rast gəlinir və fizika anlayış-
larının mənası aydınlaşdırılarkən hərbə dair materiallardan nümunə
kimi istifadə edilir. Ona görə də həmin materialları dərsdə nisbətən
qabarıq şəkildə verərək, onları yığcam şəkildə genişləndirmək olar.
İkincisi, fizika dərsliklərindəki hərbi məzmunlu çalışmaların həlli
zamanı həyata keçirilə bilər. Hər iki istiqamətdə iş qarşılıqlı əlaqədə
və biri o birini tamamlamaqla aparılmalıdır.
Fizika dərslərində hərbi-texniki və taktiki biliklərin verilməsi
prosesi konkret hərbi mövzular üzrə qruplaşdırılmışdır.
Dostları ilə paylaş: |