Azərbaycan Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Texniki Universiteti Sərbəst işi N2 Fənnin adı

di

u_L L _dt

t



^{ i} ⁰^{r  e }

(8.30)

Şəkil 8.4-də alınan tənliklərə əsasən qısa qapanmış r, L konturunda i

cərəyanının və u_L

gərginliyinin dəyişmə əyriləri qurulmuşdur. Həmin əyrilərə

əsasən proses nəzəri olaraq sonsuzluqda, praktiki olaraq bir neçə  keçəndən sonra

^{t } ^{3  4}^{ sönmüş olur.}

4. 
   r və C parametrli elektrik dövrələrində keçid hadisələri
   

Parametrləri r, C olan dövrədə kommutasiyanın növündən asılı olaraq alınan

keçid hadisələri ümumi bir tənliyə əsasən hesablanır. Həmin tənlik isə dövrənin parametrlərindən və onların bir-biri ilə birləşməsi növündən asılıdır.

Verilmiş ardıcıl dövrə üçün diferensial tənlik:

u  ri  u_C

(8.31)

C

burada u_C tutumda olan gər-ginlikdir. Tutmda keçən cərə- _r

yanı i  C ^duC

dt

olduğu kimi nəzərə almaqla

u  rC ^duC

dt

• 
  u_C
  

(8.32) ^U

r
dövrənin müvazinət tənliyi alınır. Buna aid xarakteristik tənlik

və onun kökü

rCp  1  0

(8.33)

p   ¹

rC

(8.34)

Buradan gərginliyin sərbəst mürəkkəbəsi:

zaman sabiti isə:

• 
  t
  

C
u  Ae ^rC

s

• 
  t
  

 Ae ^

(8.35)

  rC

(8.36)

Həmin dövrədə keçid gərginliyi ümumi qayda üzrə məcburi və sərbəst gərginliklərin cəmidir:

u_C  u_C

 u_C

 U<sub>C

</sub> t

 Ae ^

(8.37)

m s m

Verilmiş dövrədə cərəyanın dəyişməsini onun gərginlik ifadəsindən tapmaq olur:

_du du<sub>C

A </sub> t

i  C ^C  C ^m  e ^

dt dt 

(8.38)

1. 
   r, C parametrli dövrənin sabit gərginliyə qoşulması. Verilmiş dövrəni sabit
   

U gərginliyə qoşduqda məcburi - qərarlaşmış gərginlik mənbəyin öz gərginliyinə

bərabər, sərbəst gərginliyi isə

• 
  t
  

C
u  Ae ^

s
olur. Keçid gərginliyinin

• 
  t
  

u_C  U  Ae ^rC

^{ifadəsindən başlanğıc şərtlərə əsasən} ^{t  0}

A  U

olduqda ( ^u_c0 ^{ 0} - dır)

(8.39)

tapılır. Beləliklə, tutumda olan qərarlaşmamış gərginlik üçün:

 ^{ t} 

alınır.

u_C  U _1  e ^ _

 

(8.40)

Keçid rejimində dövrənin cərəyanı (8.11) tənliyinə əsasən aşağıdakı kimi tapılır:

i  ^U

r

_ t

_e 
(8.41)

Bu tənliklər sabit gərginliyə aktiv müqavimət vasitəsilə qoşulmuş kondensatorun ucları arasındakı gərginliyin sıfırdan başlamış tam U gərginliyinə kimi

yüksəlməsini, kondensatordan keçən cərəyanın isə ^U

r

qiymətindən ta sıfıra kimi

azalmasını göstərir. Gərginlik və cərəyanın qərarlaşma müddəti, göründüyü kimi,

  rC

zaman sabitindən asılıdır. Çox vaxt kondensatorun dövrəsinə böyük aktiv

müqavimət qoşmaqla kondensatorun dolma zamanını çox uzatmaq olur.

2. 
   r, C parametrli dövrənin sinusoidal gərginliyə qoşulması.
   

Dövrənin qoşulması gərginliyin aşağıdakı qiyməti ilə təyin olunur:

u  U_m sin_t  _

(8.42)

Dövrə qoşulan momentdın etibarən onun cərəyanı və kondensatordakı gərginlik arası kəsilmədən dəyişərək öz qərarlaşmış qiymətlərinə yaxınlaşacaqdır.

Dövrədə cərəyanın qərarlaşmış qiyməti (məcburi cərəyan):

^{i  Um sin}^{t }

m _z

^{ }  <sup> Im

sin</sup> <sup>t 

 </sup> 

(8.43)

U
və ya bunun maksimal qiyməti:

I_m  ^m

(8.44)

Qərarlaşmış cərəyanın ifadəsinə gəldikdə, burada

i  C ^duC

dt

(8.45)

tənlikdən istifadə olunur:

I
_ t

i  I_m sin_t 

  _  ^m cos_


r C

1

  _e ^{ C}

r

Burada cos  ^r

z

və sin  ^C

z

i

əvəz etməklə,

0
yuxarıdakı düsturu sadələşdirmək olur:

_U ^{  t} 

^{i  m} _^{cos  sin} ^{t   } ^{sin  cos}^{  } ^{e } _

(8.46)

^{r } ^

Məlum olduğu kimi, həmin dövrədə sərbəst

proseslərin sönməsi və qərarlaşması müddəti zaman sabiti ilə təyin olunmalıdır.

  rC

Şəkil 8.6-də verilmiş dövrənin qərarlaşmamış proseslərin xarakterizə edən cərəyan və gərginliyin dəyişmələrini təyin edən əyrilər göstərilmişdir.

Qərarlaşmış proseslərə ən çox təsir edən amil 


0

Шякил 8.6

qoşulma faza bucağıdır.

    olduqda qoşulma

2

zamanı sərbəst cərəyan və gərginlik alınmır, dövrədə rejim birdən-birə qərarlaşır. Aydındır ki, bu hal mənbəyin gərginliyinin maksimum qiymətindən keçməsi

momentinə uyğundur. Mənbə gərginliyi sıfırdan keçərkən (    0 və ya

    

olduqda) dövrə qoşularsa, sərbəst kəmiyyətlər ən böyük qiymətlərini alır,

başqa sözlə, qərarlaşmamış rejim daha kəskin şəraitdə baş verir.

3. 
   r, C parametrli dövrənin qısa qapanması.
   

Parametrləri

r, C olan dövrə öz-özünə qısa qapandıqda, qabaqcadan ^U0

gərginliyinə qədər dolmuş kondensator boşalmağa başlayır (Şəkil 8.7). Dövrənin belə rejimini, onun gərginliyi sıfra bərabər olan mənbəyə qoşulması kimi qəbul

etmək olar. Bu halda aşağıdakı kimi olar:

u_sm  0

məcburi gərginlik sıfra bərabər olduğundan tənlik

u_s  u_sm

• 
  t
  

• 
  Ae ^
  
  • 
    t
    

 Ae ^
(8.47)

C

başlanğıc şərti tətbiq etməklə A sabiti üçün:

A  u<sub>s

</sub>0_  U₀

r

(8.48)

kondensatorun boşalma gərginliyi isə

• 
  t
  

u_s  U₀e ^

(8.49)

alınır. Bundan sonra keçid cərəyanı aşağıdakı tənlikdən tapılır:

ri  u  0

(8.50)

buradan

19. 
    s
    

_{u U } t
Шякил 8.7

i_s   ^s   ⁰ e ^

(8.51)

r r

Tənlikdəki mənfi işarəsi cərəyanın əvvəlki istiqamətinin əksinə axmasını göstərir.

Qısa qapanmış dövrədə keçid prosesinin sönməsi   rC zaman sabitindən

^{asılır. Praktiki olaraq prosesin sönməsi üçün} ^{3  4}^{ zamanı keçməlidir.}