Azərbaycan türkləRİNİN

K u r u m.
Kutilə rdə bir çarın adı (Er. əv. XXIII əsr). Şu merlərin Ur şəhər-
dövlətin adamları içərisində er. əv. III min illikdə Kuru m şəxs adı məlu mdur (И. М . 
Дъяконов. Люди города Ура. М. 1990, С. 399). İ. M. Dyakonov bu adı sual 
işarəsilə «qəm‖, ―qüssə‖ kimi tərcü mə adir. Lakin bu ağlabatan fikir deyil. çünki 
oğlan uşağına ata-anası belə ad verməzdi. Ehtimal ki, ad şumer-türk mənşəlid ir. 
Qədim türkcə 
qur
―dərəcə və rütbə bildirən söz‖, ― ləyaqətli‖, ―dəyər‖, ―qədir-
qiymət‖ (L. Y. Tuquşeva, 35), şumercə
guru 
―xeyr verən‖ deməkdir. Körpəyə ad 
qoyduqda valideynləri uşağa münasibətini (― mənim quru m‖, ― ləyaqətim‖ 
―dəyərim‖, ―xeyr verən im‖)ifadə ed ir. 
E n r i d a v a z i r,
ya xud 
Erridunizir
(er. əv. XXIII əsrdə kutilərdə bir 
hakimin adı). Bu şəxs adında şumerlərdə Puzur-Saxan, Pu zur-İli, Puzursun və 
mannalarda Pu zursin adlarında olduğu kimi naməlu m ―puzur‖, ―pizir‖ ko mponenti 
nəzərə çarp ır. Əgər ad ― Enridavazir‖dirs ə, onda əvvəlində şumerlə rdə En ― Göy 
(allah)‖ sözünün durduğunu güman etmək olar. 
Bu adı şumer d ilindəki En (Allah adı), 
dib
―tutan‖, ―saxlayan‖ və 
ozir
―qoruyan‖ sözlərindən ibarət o lmaqla ―En saxlay ır və qoruyur‖ kimi də izah etmək 
olar. Əgər ad ―Erridupizir‖dirsə, onda adda Şumer-A kkad ın Eredu şəhərinin adı və 
semit mənşəli 
puzur
-―allahın sirri‖ sözlərinin ə ks olunduğu demək ola r. Sonralar 

---

40 
xə zərlərdə bir xaqan İbuzir ad lanırd ı (58). Xə zərlərdə İbu zir adı da güman ki, se mit
mənşəlid ir (xə zərlərdə yəhudi dini vardı) və semit dillərindəki 
ibbi-
―adlanırd ı‖ və 
puzur-
―allahın sirri‖ sözlərindən ibarətdir.
S a r l a q a b
(er. əv. XXIII əsrdə kutilə rdə bir hakimin adı). Şu merlərdə 
Sar allah ının adı ilə bağlı teofor addır. Bu adın sonundakı 
“ab”
ko mponenti 
kutilə rdə La irab və Ya rlaqab şəxs adlarında da vardır. Diqqəti cə lb edən cəhət odur 
ki, Yarlaqab və Sarlaqab adları mənbədə həm də Ya rlqab və Sa rlanqab 
formalarında da yazılmışdır. Y. B. Yusifovun qeyd etdiyi kimi, (177,65) bu adlarda 
“nq”
qovuşuq səsi nəzərə çarpır. 
“Ab”
ko mponentini türk dillə rindəki 
an,ab
-
―möhkəm‖, ―bacarıqlı‖, ―mahir‖, ―fərasətli‖, ―işcil‖ (166, I, 287) sözü hesab etmək 
olar. Bu söz ―an‖ və ―ep‖ kimi eranın əvvəllərində indiki Ermənistan ərazisində 
məskunlaş mış xəzə rlərin və basillə rin başçısı Vnasep Surxan adında da vardır (23, 
II, 65). Qədim ermən icə yazılmış bu şəxsin adında bu söz ehtimal ki, ―əb‖ ―ab‖ 
kimi səslənmişdir və de məli qədim ermənicə ― Vnasep‖ kimi verilmiş ad əslində 
―Banasap‖ (türk dillərində söz ―v‖ səsi ilə başlana bilməzdi) olmalı idi. Türk 
dillərində b-m əvə zlən məsinə görə Banasap adı Manasap adındandır ki, bu da 
Manas (qədim türkcə 
manq
―bahadır‖ sözündən və ―as‖ şəkilç isindən) və ―ab‖ 
sözündən ibarətdir. Surhab (qədim ermən icə yazılışında Surhab, ―h‖ səsinin əlavə 
olunması ilə) ad ı isə türk-monqol d illərində 
sur, çur
-―qüvvət‖, ―qüdrət‖, ―vüqar‖, 
―əzəmət‖, ―igid‖ (160, IV, I, 672) və 
“ab”
sözlərindən ibarətdir. Bizcə ―ab‖ sözü 
əfsanəvi Turan hakimi Əfrasiyab şəxs adında da vardır. Tədqiqatçılar Əfrasiyab 
adını İran mənşəli saymaqda yanılırlar. Bu ad türkcə abra-―xilas adən‖, 
―qoruyan‖,‖saxlayan‖, ―xeyir verən ―, ―böyük xid mət göstərən‖, ―ehtiyacdan 
qurtaran‖ (166, I, 69-60) sözündən, 
-si (-çi)
şəkilç isindən və 
“ab”
ko mponentindən 
ibarətdir və bütünlükdə ―igid xilaskar‖ mənasını verir. Skiflərdə Olkab (Appian. 
Mitridatın müharibələri, 79, u luq və ―ab‖ sözlərindən) şəxs adı da bu sıraya aid 
edilə b ilə r. Ço x sonralar bu söz Atropatın atası Bəyvarasif (yazılış ərəbcədir, 
əslində Bəybars-in) ad ında da görürük. Bütün hallarda