Azərbaycan türkləRİNİN

Наllo W. W. Gutium
. 
Reallexik on der 
Assuriologie vol
. 3, 1957,
Ⅶ
19-71, s. 708,720) da ağlabatan deyil. İ. M . Dyakonov 

---

36 
yazır ki, kutilərin şəxs adları məlu m qədim Şərq d illəri (deməli, o sıradan Qafqaz 
dilləri ilə bir mənşəyə aid edilən Hürrit və Urartu dillə ri) əsasında izah o lunmu r 
(102,109). Burası atdındır ki, kutilərin er. əv. III min illikdən I min illiyin sonlarına 
qədər yaşadığı əra zi er. əv. IX əsrdən Manna və Midiya adları ilə mə lu mdur. 
Aşağıda bu etnosların türk mənşəli etnos olduğunu deməyə əsas verən faktları 
gətirəcəyik. Bu belədirsə, kutilərin etnik mənsubiyyəti haqqında ehtima l tərzdə 
olsa da, başqa fikir söyləmək mü mkündür. Son illərdə Y. B. Yusifov Manna və 
Midiya toponimlərinin və şə xs adlarının təhlili əsasında kuti etnosunun Altay 
mənşəli olduğu fikrin i söyləmişdir (184,105-108). Bu fikir diqqətəlayiqdir və onun 
xeyrinə bə zi fa ktla r vardır. 
1. Yu xarıda deyild iyi kimi, er. əv. III min illikdən I min illiyin sonuna 
qədər Cənubi Azə rbaycan ərazisində 
arasıkəsilməz etnik vərəsəliyin 
olması və er. 
əv. I minilliyin əvvəllərindən həmin ərazidə türk mənşəli Manna və Maday 
etnoslarının mövcudluğu.
2. Kutilərin bir hissəsinin er. əv. I minilliyin əvvəllərində yaranmış Urartu 
ərazisində-indiki Türkiyənin Şərq bölgələrində, Van gölünün hövzələrində 
yaşaması (102,128). 
Məlu mdur ki, Urartu çarlarının mixi ə lifba ilə e r. əv. VIII-VII əsrlə rdə 
yazdırd ıqları kitabələrdə Urartu ölkəsinin adı ―Biain i ―kimi göstərilmişdir. ―Urartu‖ 
adı onların ölkəsinə kənardan verilmə semitmənşəli addır. Bu da məlu mdur ki, 
―Biain i‖ kimi yazılmış ad Türkiyənin şərqində Van gölünün adında indiyədək 
qalmışdır. ―Biain i‖ toponimi ―Bia‖ sözündən və urartu dilində yer adlarına əlavə 
olunan ―ini‖ şəkilçisindən ibarətdir. İndiyədək tədqiqatçılar Biaini ad ının mənasını 
aça bilmirlər. Halbuki, ölkə və dövlət Bia adlan mış gölün (indiki Van gölünün) 
adını daşımışdır. Gölün adı isə Altay dillərində 
bia-
―su‖ sözündən ibarətdir! 
Aşağıda biz Manna və Midiya ərazisində ―bia‖, ―bua‖ sözü ilə bağlı toponimlərdən 
danışdıqda Altayda indi də hidronimlərdə ―su‖, ―göl‖, ―çay‖ mənasında ―bia‖ 
sözünün iştirak etdiy ini deyəcəyik.
De mə li, 
əvvəlcə bu göl Altay – türk dillərində Bia ― Göl‖, ― Su‖ adlan mış, Urartu dövləti 
er.əv. IX əsrdə yarandan sonra gölün adı ilə ö lkə və dövlət urartulula rın d ilində 
Bianın adlan mış, gölün əsl adı unudulmuş, yalnız Bianinin təhrifi kimi ― Van‖ 
formasında indiyədək qalmışdır.
İ.İ.Meşşaninova görə, Urartu dilində mu ― su‖ deməkdir. Əgər Altay 
dilləri üçün səciyyəvi b- m əvə zlən məsin i nəzə rə a lsaq, güman et mək olar ki, mu – 
― su‖sözü həmin dillərdəki ― b ia‖ ― buya‖( ―su‖) sözünün fonetik şəklid ir.
Urartu d ilində türkmənşəli sözlə r də vardır: 
tiay 
― demək‖, ― danışmaq‖, 
türkcə ti, di ― demək, danışmaq‖,
 terai
―qayda‖, ― müəyyən etmə‖, türkcə törə 
―adət‖, ―qayda‖, sue ― göl‖, türkcə su, şani ― qab‖, azərbaycanca 
çən, sure,
şuri 
―silah‖, türkcə 
sur
―cida‖, 
ərşə
― cavan‖, 
ər “
kişi‖ və 
çə
şəkilç isindən ( azə rbaycan 
―ərsə‖), e ―ev‖, türkcə ev, tar ( a) ―dərə‖, türkcə dərə və s.( bax: İ.İ.Meşşaninov. 
Аннотированный словаръ урартского ( Биаинского языка, с. 15, 52, 210, 264, 

---

37 
267, 290, 302, 304). Ura rtu mənbələrində türkmənşəli Kuera i-Taşe, Tuarasi və b. 
toponimlə r və türkmənşəli şə xs adları da çə kilir. 
Bu barədə biz ― Qədim türklə r və Ermənistan‖ kitabında danışdığımıza 
görə təkrar etmirik. 
Urartu d ilində türkmənşəli sözlə rin o lması göstərir ki, u rartular bir 
türkmənşəli etnosla bilavasitə təmasda olmuşlar. Bu etnos kutilər ola b ilərdi, başqa 
sözlə, urartu dilindəki türkmənşəli sözlər kutilərin dilindən mən imsəmələrdir. 
Ümu miyyətlə, belə mənimsəmələr Elam dilində də vardır: elamca