Azərbaycan türkləRİNİN

Azərbaycan dili
yerli dil deyil, orta əsrlərdə k ənardan gətirilmə və yerli 
dil deyil, orta əsrlərdə k ənardan gətirilmə və yerli əhaliyə
zorla qəbul etdirilmə 
yad dildir!
( Oxucu nə zərdə sa xla ma lıd ır ki, bir xa lqın 
tarixi özünəməxsusluğunun

---

20 
inkarı üçün həmin xalqın dilində vərəsəliyin
inkarı
kifayət edir). Azərbaycan 
Elmlər Akade miyasının tarixçisi Yusif Cəfə rov Azərbaycan əra zisində qədimdən 
türk etnoslarının yaşadığını deyən tədqiqatçıları lağa qoyaraq yazmışdır ki, 
Azərbaycan dili orta əsrlərdə bizə kənardan gətirilmə dildir ( 98, 119). Hə min ildə 
İ.H.Əliyevin Atropatenanın tarixinə dair çap o lunmuş kitabında da deyilir ki, 
cənubda müasir a zərbaycanlıla r orta əsrlərdə gətirilmə türk d ilini qəbul et miş 
irandillid irlər ( 50,4).
Be ləliklə, tarixşünaslığımızda Azə rbaycan türklərinin mənşəyi haqqında 
belə bir fikir vardır: A zərbaycan xalq ı və Azərbaycan dili kö klə ri et ibarilə bu 
torpağa bağlı deyil, türklər buraya orta əsrlərdə gəlmələrd ir. Bu saxta fikri-1834-cü 
ildə rus mə muru Platon Zubovun azərbaycanlılar (onun əsərində ―tatarlar‖ ifadəsi 
işlədilir) haqqında dediyi sözləri olduğu kimi o xucunun nəzərinə çatdırırıq: 
―Tатары живушие в Кавказском крае, есть по томки знаменитых монголо -
татар, которые в царствование Абака хана овладели Персию, Грузую и всеми 
провинциями, лежашими около занадного берега Каспийского моря во 
половине 12-го сто летия о т Рождетства Христова, основали свои владения в 
завоеванных странах» (П. Зубов. Картина Кавказского края. ч. I. Спб., 1834. с. 
153). De məli, bə zi tarixç ilərimizinA zərbaycan xa lqın ın mənşəyi haqqındakı 
fikirləri rus mə mu runun 1834-cü ildə dediklə ri ilə eynidir. Buradaca o xucunu 
erməni tarixçisi S. T. Yere myanın xa lqımızın mənşəyi haqqındakı «fikri» ilə tanış 
edək: «По мере того, ка к тюркские кочевые племена утвержда лись на зимних 
пастбишах Кура-Араксинской низменности, мусульманизированная часть 
аборигенного населения древней А лбании ассимилировались пришлыми 
тюркскими племенами. Так образовалась современная азербайджанская 
народность» (108, 330).Bu fikri tarixçilərimizin fikirləri ilə yanaşı qoysanız, 
onların eyni qəlibdən çıxmış iki kərpic o lduğunu görəcəksiniz. Rus dilçiləri Q. A. 
Klimov (116, 11) və N. A. Baskakov (70,135) da Azə rbaycan dilinin XI-XIV 
əsrlərdə yarandığını söyləmişlər.
Biz albanların etnik mənsubiyyətcə kimlər olması və azərbaycanlıların
mənşəyi haqqında tarixşünaslıqda hökm sürən müddəaları sadaladıq. Aşağıda bu 
müddəalara qarşı qoyduğumuz konsepsiyamızı açıqlayacaq. İndi is ə yalnız bunu 
demə klə kifayətlənirik ki, a lbanların bütünlüklə Dağıstandilli o lması və 
azərbaycanlıların XI-XIII əsrlərdə gə lmə. Dilimizin hə min əsrlərdə gətirilmə
olması 
fikri 
tamamilə 
səhvdir. 
Bu 
fikir 
tarixçilərimizin 
özlərin in 
araşdırılmalarından aldıq ları nəticə yo x, Avropa, rus və ermən i tarixçilərin in hələ 
keçən əsrdə dediklərinin təkrarıdır. Bu fikir konkret faktlara əsaslanmadığ ına görə 
sübut oluna bilməyən fikirdir. Sübut olunmayan fikir is ə özü-ö zünü təkzib edir və 
ona görə də onun elmi təhlilə ehtiyacı qalmır. 
Azərbaycanlıların şima ldakı hiss əsinin 
mənşəyi haqqında yanlış 
konsepsiyasının müddəaları qısaca belədir.
Nəyə görə alban xa lqın ın məhz Qafqa zdilli (ya xud Dağıstandilli) o lması 

---

21 
fikri yaran mışdır? Bu ideya nəyə görə özünə çoxlu tərəfdar qazana bilmişdir? Bu, 
belə baş vermişdir: Bir sıra tədqiqatçılar İ. Markvart (197,117), Hubşman (196, 39) 
V. F. Minorski (143,30), R. Fray (176,30) haqlı yazmışlar ki, albanlar arilərdən 
(yəni, qədim fa rslardan) deyild ilər. Albanların erməni və gürcü olmadığı da aydın 
idi. On ların türk mənşəli olması haqqında isə söhbət gedə bilməzdi. (Nəin ki o 
vaxtlar, indin in ö zündə məsələn in belə qoyuluşuna qarşı ciddi müqavimət vardır; 
albanların türkmənşəli o lması haqqındakı fikirlərinə görə bu sətirlərin müəllifi elmi 
jurnalların səhifələrində dəfələrlə döyülmüşdür). Yeganə «çıxış yolu» sanki bu ola 
bilərd i: albanla r Dağıstan xalq larının dillərinə mənsub bir dildə danışmışla r. La kin 
Dağıstanda yaşayan hansı xalq ın dili alban dilinə daha yaxın olmuşdur, yaxud 
Dağıstanda yaşayan indiki xalqların hansısı albanlarla genetik-etnik qohumluğa 
mənsubdur suallarına cavab verə bilmə zdilər; çünki Dağıstanda yaşayan indiki 
kiçik, xalqlar elə erkən orta əsrlərdə də vard ılar. IX əsr ərəb coğrafiyaçısı Məsudi 
yazır: « Bu dağda (yəni, Qafqazda-Q. Q.) 72 millət yaşayır. Hər millətin ö z padşahı 
və bir-birindən fə rqlənən dili vard ır». (1.72). Be lə olduqda Dağıstan xa lqların ın 
albanlara nə də xli ola bilərd i? Alban dili bu 72 d ildən hansıdır? Ona görə çox 
hallarda sadəcə olaraq «Qafqaz dillə ri», «Şimali-şərqi Qa fqaz d illəri», «Dağ ıstan 
dilləri», « Lə zği dillə ri» ifadələrini işlət mişlər. Albanların siyasi tarixi haqqında 
əsər yazmış Fəridə Məmmədova da bu qondarma fikri qəbul edərək əsərinə salmış 
və onun keşiyində möhkə m durmuşdur.Lap bu ya xında 1989-cu ildə o, yazmışdır: 
«Bu tayfaların (I əsr müəllifi Strabonun Albaniyada 26 tayfanın yaşaması 
haqqındakı məlu matı nəzərdə tutulur-Q. Q) albanlar, gellər, leq lər, utilər,qarqarlar, 
silblər,miklər, sodlar, kaspilər, daha doğrusu, Kür çayın ın hər iki sahilində yaşamış 
Qafqa z mənşəli yerli əha li olmuşdur (8.4).»
Alban etnosunun Dağıstandilli olması fikri hamıdan ço x Dağ ıstan 
tarixçilərinin xoşuna gəlmiş və hətta S. V. Yuşkovun (188) ardınca A lbaniyanın 
əslində indiki Dağıstandan ibarət olduğunu yazmışlar. A zərbaycanda və 
Dağıstanda ümu miləşdirilmiş əsərlərdə ö z əksini tap mış bu saxta fikir tədriclə 
beyinlərə yeriyərə k maddi qüvvəyə çevrildi. Bir za man yetişdi ki, Dağ ıstanda ləzgi 
qardaşlarımızın bəzi xadimləri ortaya yeni ideya atdılar: madam ki, albanlar 
lə zgilər, ya xud lə zgidillilər idilər, onda Azərbaycanın şima li-şərq zonasını 
Dağıstana birləşdirərək Ləzgin istan dövləti yaratmaq lazımdır. 1991-ci il 
sentyabrın 28-də Dağ ıstanın Qasımkənd kəndində ―Sadval‖ Cəmiyyətinin qurultayı 
çağrıld ı və Ləzgin istan respublikası elan edildi. Ondan bir az əvvəl 1990-cı ildə 
Rizvanov qardaşları Mahaçqalada «Ləzg i xalqın ın tarixi» (rusca) adlı kitabça nəşr 
etdirdilər (163). Kitabçada deyilir ki, albanla r lə zg idillilər idilər və onlar 
Dərbənddən Araz çayınadək əra zidə yaşayırdılar (s.82). Lə zgilə rin qüvvətli 
tayfalarından b iri o lan ləzgilərin ö zləri Samurdan Kürə qədərki ərazidə hakim 
idilər (s.83). Cə mi 57 səhifədən, la kin XI fəsildən (!) ibarət kitabçada deyilir ki, 
Alpan və Gəncə toponimləri (əhalisi türklə rdən ibarət o lan Alpan adlı kəndlər 
keçmişdə Naxçıvanda, Gürcüstan və indiki Ermənistan adlanan ərazidə də vardı) 

---

22 
lə zgicə Tsaylapan və Qantsax sözlə rindəndir; sakların ö zləri də (o xucu nə zərə
almalıd ır ki, Sak etnonimi Orta Asiyada yaşayan əhalinin adı kimi er. əv. VII əsrə 
aid «Avesta» də çəkilir) lə zgicə tsa x adlanırd ı; Dərbənd şəhəri binadan 
lə zgilərindir (s.77); a lban katolikosu Viro (596-630) lə zgid illi xalq ların xa rici 
düşmənlərlə mübarizəsində böyük rol oynamışdır (s.3). Şirvan və Şabran 
şəhərlərində də əhali əvvəlcə ləzgi idi (s.9); azərbaycanlılar «Qafqaz tatarları»dır 
və onlar Kür vadilərində oturmuş qızılbaşlardır (s.16); Ba kı toponimin in ö zü 
lə zgicədir; Arsakda (Daglı Qarabağda), Şəkidə, Şirvanda, Gəncədə, Ba kıda, 
Qubada yaranmış xanlıq ların torpaqları ləzgid illi xalqların ərazisi idi (s.49) və s. 
Və i. A. Eyn ilə Zori Balayanın «Ocaq» kitabındakı sərsəmlə mə lər kimi. 
Müəlliflərin ixtisaca nəçi olduqları bilin mir. Lakin kitabçada yazılan lar 
onların tarixdən tamamilə xəbərsiz o lduqlarını göstərir. Sonra da ― Sadval‖ 
cəmiyyəti ― Sa mu r‖ adlı qəzet nəşr et məyə başladı. Be lə b ir qəzetin nəşri lə zgi 
xalq ının ço xmin illik tarixində əlamətdar hadisə kimi alqışa lay iqdir. Lakin qəzetin 
səhifələrində Azərbaycan tarixinə dair səriştəsiz ya zılar da ö zünə yer tapdı. Elə bu 
vaxt İqrar Əliyevin bir elmi ju rnalda bu s ətirlərin müəllifi haqqında növbəti mən fi 
rəyi çap olundu. O, məni A zərbaycandan Altaya qədər qədim türklər a xta rmaqda 
günahlandırırdı. ― Samur‖ qəzetinə belə bir şey lazım id i və tezliklə onu həm rusca, 
həm lə zgicə çap etdi. Lə zg i xalq ı min illər boyu yaşadığı əra zidə indi də 
yaşayır.Azərbaycan ərazisi hesabına Ləzg istan adlı adlı dövlət yaratmaq istəyən 
bəzi lə zgi xadimlə ri ― Alban‖ etnoniminə və Quba rayonundakı Alpan toponiminə 
tez – tez istinad edərək hər iki adın lə zg icə o lduğunu yazır və bununla da 
Azərbaycana qarşı əra zi iddiasın ı tarixi ba xımdan əsaslandırmağa ça lışırlar. 
Bununla əlaqədar o laraq bu adlar haqqında bəri başdan qısaca danışmaq la zım gəlir. 
Məsələ burasındadır ki, Alpan, Alban, Alvan və Ağvan ( ermənicə
― Alban‖ nın tələffüzü və yazılışı) formalarında ― Alban‖ etno – toponimləri geniş 
areala ma likd ir: iki A lpani kəndi – Gürcüstanda; iki Elpanos kəndi ( Alpan adın ın 
ermənicə tələ ffü zü, sondakı ― os‖ erməni dilində yunan mənşəli adlıq hal 
şəkilçidir); Ermənistanın Şərur –Dərələyəz qəzasında; ― Alpan dərəsi‖ yenə orada; 
Alpan kəndi – Quba rayonunda; Alpanar ( sondakı 
“ar”
lə zgicə cə m şəkilç isidir) 
kənd xaraba lığ ı Azə rbaycan – Dağıstan sərhəddində.
Alban forması: Albani kəndi – keçən əsrdə Lən kəran qəzasında; ― Alban 
təpələri‖ Na xçıvanda ( a rxeo loq Əziz Novruzov orada qa zıntı işləri aparmışdır); 
Alban qala – Qa x rayonunun Ləkit kəndi ya xınlığında; Albani kəndi – 
Gü rcüstanda; Alban kəndi – Türkmənistanda.
Alban forması: ―Alban dərəsi‖ Qəbələ və Göyçay arasında; Alvanqala 
Gü rcüstanda; Alban kəndi - Cənubi A zərbaycanın Əhər mahalında; Alvanaq kəndi 
– Təbriz yaxın lığ ında; Alvan ( Əlvan dağı) - ― Məhəmməd və Gü ləndam‖ 
nağılında çəkilir; lokalizəsi məlu m deyil.
Ağvan forması: ― Ağvan istehkamı‖ – Kolataq çayın ın Xaçınçaya 
töküldüyü yerdə, Murovdağın ətəyində; Ağvanlı kəndi keçən əsrdə Zəngəzurda; 

---

23 
Ağvan xarabalığı – Şuşa rayonunun Malıbəyli kəndi ərazisində.
Elmi fa ktlar beləd ir. Bu qədər geniş areala ma lik A lpan, Alban (Alban) 
adları ləzgicə o la bilərmi? Oralarda hansı Dağıstandilli, yaxud ləzg idilli əhali 
yaşamışdır? Belə uydurma priyo mlarla oynanılan oyun nə üçündür? Kənardan 
fitvala ra uyaraq Azərbaycan-Dağ ıstan sərhəddini nəzərdən keçirməyi təklif edən və 
bununla da ləzg ilə ri azə rbaycanlılarla düşmən mövqelərdə qoymaq istəyən 
siyasətbazlar bu oyunun nəticəsini, görünür, aydın dərk et mirlə r; qarışıq və qonşu 
yaşayan iki xalqın nü mayəndələrinin sakit həyat tərzin i pozmaq, evlərə ölü m və 
dağıntı gətirmək istəyənlərin ardınca kələkbazların toruna düşmüş fərdlər gedə 
bilər, lə zgi xa lqı yo x. 
Be ləliklə, A zərbaycanda qədimdə türkdilli əhalinin yaşadığını inkar edən 
Azərbaycan tarixç ilərinin ö zlə ri torpağımıza qarşı əra zi iddiala rı üçün koridor 
açmışlar, Səlcuq oğuzlarının işğalları ilə əlaqədar olaraq orta əsrlərdə cənubda 
atropatenlilərin, şima lda a lbanların türkləş məsi konsepsiyasını Ş. Smbatyan 1984-
cü ildə ―Alban tarixi‖nin Yerevanda rusca nəşrinə qeydlərində razılıq hissi ilə 
qarşıladı, O, cənubdakı azərbaycanlılar haqqında yazmışdır ki, orta əsrlərdə 
Atropatenada səlcuq-oğuzlarının məskunlaş ması nəticəsində azərbaycanlılar 
yarandı (24, 182). Şimaldakı azərbaycanləlar haqqında A. Ş. Mnasakanyanın fikri 
də eynilə be lədir: ―albanla r orta əsrlərdə tarix səhnəsindən çıxd ıla r, onların yerini 
türk-tatarlar tutdular‖ (144). 
Azərbaycan türklərinin bütünlükdə mənşəyi haqqında konsepsiyanın 
mə zmunu beləd ir. Oxucu aydın görür ki, a zərbaycanlıla rın etnogenezi proble mində 
acınacaqlı vəziyyət vardır: A zərbaycan tarixşünaslığında xalq ımızın təşəkkü lü 
prosesində etnik varislik inkar ed ilmiş, a zərbaycanlıların burada yaşamış ulu 
əcdadları ilə tarixi etnik bağlılığı q ırılmışdır. A zərbaycanlıların qədim və erkən 
orta əsrlər tarixi Qərbi Avropa, rus, ermən i , fars, gürcü tarixçilərinin ya zdıq larına 
uyğunlaşdırılmış, bununla da xalq ımızın zəngin tarixi keçmişi ilə iftixar hissi məhv 
edilmişdir. Adamlarda tarixi keçmişi ilə iftixar hissi, vətənpərvərlik, torpaq qeyrəti 
aşılaya bilən zəngin tariximiz dərsliklərdə də ço x solğun verilmişdir.
Azıq mağarası, Qobustan qaya təsvirləri, Cavanşir, Babək, Şah İs mayıl 
Xətai, Koroğlu, Qaçaq Nəb i və b. şəxsiyyətlərdən qeyri gənclərimiz heç nə 
bilmirlə r.Ulu ə rənlərdən Kaştarita, Kia ksar, Qau mata, Atropat,Uru z, Ərən, 
Vaçaqan və b. böyük tarixi şəxsiyyətləri xalq ımızın kökündən ayıraraq başqa 
xalq lara paylamışlar. Xalqdan gizləd ilmişdir ki, Ermənistanda III əsrdən VIII 
əsrədək ordu ko mandanları olan Mamiqunlar (ermənicə mamikonianlar), 
Gü rcüstanda Orbeli, və Bakradze knyaz nəsilləri mənşəcə türkdürlər. Beləliklə, 
qədim və orta əsrlə r tarixi ilə məşğul o lan tədqiqatçıla rımızın səriştəsizliyi 
ucbatından xalq ımızın tarixi cılız hala salın mışdır. M illət hissi, torpaq qeyrəti, 
kişilik haqqında düşünən bəy nəsilləri, ziyalılar, şair və yazıçılar isə 30-cu illərdə 
mahv ed ilmişdi. Belə o lduqda cavanlarda milli iftixar hissi, torpaq qeyrəti, sözün 
əsil mənasında vətən təəssübkeşliyi (ona görə belə deyirik ki, adamlarımızın b ir 

---

24 
hissəsi ―Vətən‖ anlayışının mahiyyətindən məhru mdurla r, onlar üçün ― Vətən‖-
möhkəm qapılı ev-eşiklə məhdudlaşır) necə formalaşa bilər və əqidəyə çevrilə 
bilərd i?
Bununla əlaqədar o laraq iki misal çə kəcəyik. Niza minin ― Xosrov və Şirin‖
poemasında Şimali Azərbaycanla bağlı ço xlu yer adları çəkilir. Müəyyən etmişdik 
ki, indiyədək İnhiraq (İnşiraq) Ba xərzan və Cirə m kimi ya zılan adlar katiblə rin 
səhvi üzündən təhrif olunmuşlar və əslində onlar Əl-hərə k, Bəcrəvan, Hürə m kimi 
bərpa edilməlidir. Hə m də poe manın 1985-ci ildə Ba kıda rusca nəşrində bu yer 
adları Ermən istanda lokalizə olun muşdu. Ermənilər üçün bundan yaxşı nə ola 
bilərd i?
Erməni 
tarixçiləri 
qədim Gəncəni mənşəcə erməni şəhəri sayır və ona görə Niza minin də türk-
azərbaycanlı o lmadığ ını ya zırla r, üstəlik Niza minin ―Xosrov və Şirin‖ 
poemasındakı Şirin surətini etnik mənsubiyyətcə hətta ermən i hesab edirlər.
Erməni tədqiqatçıla rı hər vasitə ilə a zərbaycanlılarda ço xminillik mədəni 
irsin tarixi arasıkəsilməzliyini, ənənəviliyin i inkar etməyə çalışırlar. 
Lakin göstərilən toponimlərin düzgün o xunuşu, mənaları və onların
Ermənistanda yox, məhz A zərbaycan ərazisində yerləşdiyi və Niza min in türk-
azərbaycanlı o lması barəsində 1986-c ı ildə yazd ığım 4 səhifə lik məqa ləni beş il 
müddətində qazetlərimizin heç birində çap etdirə b ilmədim.
De mə k istəmirə m ki, redaktor Niza miyə düşmən id i, ya xud mənimlə
qərəzi vardı. Yo x, sadəcə olaraq onda milli h iss solğun idi. Niza min in doğma
vətəninə mə xsus bu yer ad larının indiyədək səhv oxunuşu və onların Ermənistanda 
olması barədə yanlış fikirlər redaktor üçün əhəmiyyətsiz idi.
İndi isə ikinci misalı gətirim. Bütün dünyada məşhur Ağız mağarasında 
qədim insan çənəsini tapmış arxeoloq Mə mmədəli Hüseynov bizə belə bir əhvalat 
danışmışdır. Çənə tapılan kimi rayonun ermən i başçısı Məmmədəli müəllimin
yanına gəlmiş və tapıntını ―Azıxantrop‖ yox, ―Azo xantrop‖ (çünki A zıq kəndinə 
ermənilər Azo x deyirlər) adlandırmağı xahiş et miş və əvəzinə böyük məbləğdə pul 
təklif et mişdi. La kin Mə mmədə li müə llim belə şeylərə bənd olma mış və tapıntını 
bütün dünyada məh z ―A zıxantrop‖ adı ilə tanıtdırmışdı. Ermən i niyə buna cəhd 
edirdi? Ona görə ki, onda milli hiss çox güclü id i!
Mövzumu zdan bir qədər aralı düşsək də,demək istəyirik ki, xalq ımızın
mənşəyi haqqında qondarma konsepsiya bizə ço x baha başa gəlmişdir. Bu 
konsepsiyanın müddəaları erməni tarixçilərinin A zərbaycana qarşı ərazi iddiasın ın 
əsaslandırılmasına doğru yönəldilmiş əsərlərindəki fikirlərə uyğundur. Fərq 
ondadır ki, ermən i tarixçiləri Kürdən cənubdakı ərazidə əhalin in qədimdə 
ermənilərdən, Kürdən şimalda kı əra zidə isə lə zgilərdən ibarət o lduğunu yazırlar 
(42, 15). Başqa sözlə, onlar Kürdən cənubdakı Alban torpağını binadan erməni 
ərazisi saydıqlarına görə, Dağıstandilli xalqlara yaln ız Kürdən şimaldakı ərazini 
verirlər.
Qeyd etmək la zımd ır ki, mənşəyimiz haqqında mövcud konsepsiyanın 

---

25 
tarixi həqiqətə uyğun olmadığın ı sübut etmək o qədər də asan deyil. Çətin lik 
ondadır ki, bu konsepsiyanın əsasını ingilis, fransız, alman, rus, erməni və gürcü 
tədqiqatçıların ın ba xışla rı təşkil ed ir.Bir ço x azə rbaycanlı tarixç ilər isə bu 
konsepsiyanın həqiqəti nə dərəcədə əks etdirdiyin i araşdırmadan onunla 
razılaşmışlar. 
Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Albaniyanın qədim dövrdə və erkən orta 
əsrlərdə dövrünə görə yüksək maddi və mənəvi mədəniyyətini, təsərrüfat həyatını, 
sənətkarlığın ı və s. əks etdirən külli miqdarda tapıntıla r aşkarlan mışdır. Bu barədə 
çoxlu tədqiqatlar nəşr o lunmuşdur. Lakin tarixşünaslığımızda albanların etnik 
mənsubiyyəti haqqında saxta konsepsiyanın ucbatından arxeoloqlarımızda da a lban 
etnosu barədə aydın təsəvvür yoxdur. On lar üçün Albaniyada yaşamış konkret 
türkmənşəli, Qafqazmənşəli və İran mənşəli tayfalar yo xdur, ―alban‖ adlanan 
Qafqa zmənşəli insan toplusu, kütlə vardır. Nəyə görə? Ona görə ki, rus, ermən i və 
gürcü tarixçiləri belə hesab edirlər; həm də V əsr erməni tarixçisi Mo isey Xorenasi 
yazır ki, alban əlifbası ―boğaz‖ səsləri ilə zəngin Qarqar dilində yarad ılıb, belə 
səslər isə Qa fqazmənşəli dillər üçün səciyyəvidir. Bir də ki, XV-XVI əsrlərə
(Alban dövlətinin və onun yazısının süqutundan təxminən 800-900 il sonraya!) aid 
bir e rməni ə lyazmasında 52 hərfdən ibarət Alban əlifbası tapılıb. Burada bu 
məsələyə geniş yer vermək yeri deyil. Va xt ilə mərhu m Q. Voroşil bu barədə 
yazmışdır (bax: К дешифровке албанских надписей Азербайджана. 
«Этимология-1966», М., 1968). Məlu m olur ki, V əsr erməni tarixçisi Koryona 
görə alban əlifbası alban dili əsasında,V əsr ermən i tarixçisi Moisey Xorenasiyə 
görə, Albaniyada boğaz səsləri ilə zəngin Qarqar d ili əsasında Mesrop Maştots 
tərəfindən yaradılmışdır. Vəsr ermən i tarixç isi La zar Parbetsiyə görə isə Mesrop 
Maştots yalnız ermən i əlifbasının müəllifidir. Sonra erməni tədqiqatçısı Q. N. 
Akinyan yazmışdır ki, Maştots heç vaxt albanlar üçün əlifba yaratmay ıb. Ona görə 
Q. Voroşil qeyd edirdi ki, alban əlifbasının mənşəyi məsələsi aydın deyil. Belə 
olduqda albanların Qafqazdilli sayılması üçün hansı əsas vardır və xalqımızın tarixi 
baxımından kənarda deyilənlərdən ikiəlli yapışmağın əhəmiyyəti nədədir? Bu 
ancaq doqmatizmd ir, tarixşünaslığımız bataqlığa yuvarladan da budur.
Oxucu soruşa bilər ki, mü xtəlif millətlərdən olan adlı-sanlı alimlərin
xalq ımızın etnik tarixinə dair bu saxta fikirləri haradandır? Əvvələn, Manna, 
Midiya və Atropatenanın etnik tarixi haqqında fikir söyləyən avropalı və rus 
tarixçilərinin hamısı iranşünaslardır. On lar türk xalqların ın tarixindən 
xəbərsizd irlər.Bu tədqiqatçıla r üçün türklə r erkən orta əsrlərdə Orta Asiyaya, Şə rqi 
Avropaya və Ya xın Şərqə gəlmə ma ldar köçərilərdir, mədəniyyətdən kənar 
barbarlard ır (amma burası dəqiqdir ki, burun dəsmalı gəzd irmək adəti XV əsrdə 
türklərdən Avropaya, oradan Rusiyaya və başqa xalq lara keçmişdir!). Hesab edirlər 
ki, İran xalq ları türklərə nisbətən qədim və mədəni xalq lardır.Bir də ki, nə qədər 
olsa da İran xalqların ın dilləri Hind-Avropa dilləri ailəsinə mənsubdur...
Azərbaycanlıların şima lda yaşayan hiss əsinin mənşəyi haqqındakı ba xışlar 

---

26 
əsasən Rusiyada. Ermənistanların dediklərin i sözsüz qəbul etmişlər. Diqqət verilsə, 
aydınlaşar ki,A zərbaycan ərazisində qədimdə türk etnoslarının yaşaması fikrinə 
qarşı çıxanların çoxu mü xtəlif tarixi dövrlərdə türk xalqların ın, türk dövlətlərin in 
tabeliyində yaşamış xalq ların nü mayəndələrid ir. Açıq sezilir ki, onla rda 
ümu miyyətlə türklərə qarşı nəsildən-nəslə keçmiş mənfi emosiya vardır. Bunun 
nəticəsidir ki, er. əv. I minilliy inin əvvəllə rindən mə lu m olan qədim türk 
etnoslarının (mannalar, madaylar, atropatenlər, albanlar, kimmerlər, skiflər, saklar, 
massaketlər, sarmatla r, qarqarlar, dondarlar, şira kla r v ə b.) tarixi Qa fqazd illi və 
İrandilli xalqların tarixlərinə calan mışdır. Odur ki, başqırd, qazax, q ırğız, ö zbək, 
türkmən və b. türk xalqların ın mənşəyi problemlərində də aydınlıq yo xdur. 
Yu xarıda deyildiy ikimi, türk xalqların ın tarixini er. əv. III əsrdən-Mərkəzi Asiyada 
Şərqi Hun çarlığının yaran masından başlayırlar. Rus tarixçisi A. Bernştam h ələ 
1946-c ı ildə ya zmışdır: ― Həzə rdən keç irdiy imiz dövrdə (VI-VII əsrlə r-Q. Q.) xa lq 
kimi fo rma laşmış türk cə miyyətinin qədimliy i, göstərdiyimiz kimi, türk 
tayfaların ın təşəkkül tapdığı Hun mərhələsinə gedib çıxır‖ (71,86). Deməli, bu 
müəllifin fikrincə, türk tayfaları er. əv. III-I əsrlərdə təşəkkül tapmışdır. Hələ buna 
şükür! Rus şərqşünaslığının fəxri sayılan V. V. Bartold kimi tarixçi yazmışdır ki, 
hunlar türk deyild i (68,268). N. V. Piqulevskaya yazmışdır ki, IV-V əsrlərdə 
hunların içərisində iranlılarla yanaşı, deyəsən türklər də vardı (156,780. İ. H. 
Əliyev inandırmağa çalışır ki, sarmatlar (deməli, onların b ir h issəsi olan şiraklar 
da!) türk yo x, indiki İrandilli osetinlərin əcdadları id i (45). Ümu mi fikir belədir ki, 
Qazaxıstan və Orta Asiyada eramızın VI-VII əsrlərinə qədər türk dilli əhali 
yaşamırd ı. Türk xalqların ın qədim tarixi haqqında saxta fikirlər rus 
tədqiqatçıların ın nəza rəti a ltında başqırd, qaza x, ö zbək, qırğız,türkmən və b. 
xalq ların tarix kitablarına da yol tapmışdır. Məsələn, ―Qazaxıstan tarixi‖nin I 
cild ində deyilir ki, qaza xla rın ulu əcdadları Qa za xıstan ərazisinə orta əsrlərdə 
gəlmədir (33,198-199). ―Özbəkistanın tarixi‖ əsərinin müəllifləri yazırla r ki, 
Özbəkistan və Qazaxıstan ərazisində eradan əvvəlki minillikdə yaşamış saklar 
İrandilli idi (37,38);‖Qırğızıstan tarixi‖ndə göstərilir ki, Qərğ ızıstan ərazisinə 
türklər yaln ız Türk xaqanlığı dövründə (VI-VIII əsrlər) gəlmişlər (34,235); həmin 
kitabda qeyd olunur ki, ―XIII-XIV əsrlərdə Şərqi Türküstanın, Fərqanənin, Xarəzm 
və Daşkənd vadilərinin kənd və şəhər əhalisi kütləvi türkləş məyə məru z qaldı‖
(34,603); ―Türkmənistan tarixi‖ kitabında deyilir ki, ―IX-XI əsrlərdə Orta Asiyanın 
çöllərində və şəhərlərində ço xlu maldar tayfalar yaşayırdı. Bunların b ir h iss əsi Orta 
Asiya çöllərinin ən qədim sakin ləri Hind-Avropa dil ailəsi dillərində danışan 
daxların (türkmənlərdə indiki təkə tayfasının!-Q. Q.) massagetlərin, sakların 
sonrakı nəsilləri, bir h issəsi Mərkəzi Asiyadan türkdilli gəlmələr idi‖ (36,176-177). 
V. V. Bartold yazmışdır ki, q ırğızlar türkləşmiş xalqdır (68,42), tatarlar türkləşmiş 
xalqdır (68,43). Türk mənşəli xatun sözü haqqında o yazır ki, İran mənşəli soqd 
sözüdür (68,43), çünki köçərilərdə xatun (xanım) olmaz! Bəs, saklarda Sparetra (er. 
əv. IV əsr), massaketlərdə To miris (er. əv. VI əsr), Talestra (er. əv. IV), Buy-Arik 

---

27 
(eranın VI əsrində 100 min lik ordunun başçısı olmuş bu qadının adı Bizans 
mənbələ rində Boyariks kimi ya zılar) qadın hökmdarla r v ə ordu komandanları, 
―Kitabi Dədə Qorqud‖dakı qadınlar, Nizaminin əsərlərində tarixi prototipləri hələ 
müəyyən olun mamış Nüşabə və Məhunbanu, Azərbaycanda Sara xatun, Orta 
Asiyada Türkan xatunlar və i. a . Xatunla r deyildilərmi?
Qaraqalpaqların etnik tarixindən danışarkən T.A.Jdanko yazır ki, Aral 
dənizi ətra fı əra zidə türkləş mə prosesi IV – VII əsrlərdən sonra baş vermişdir ( 110, 
111).Milliyyətcə başqıırd olan R. Ku zeyevin fikirincə başqırdların ulu əcdadla rı 
irandillililə rid i ( 124) və s.və i.a. 
Skifləri, sakları, sarmatla rı, massagetləri, kuşanları və e ftalitlə ri ( ağ
hunları) İran mənşəli saymaq la, Orta Asiya və Qazaxıstanın indiki türk xalqların ın 
türkləş miş iranlılar hesab etməklə rus tədqiqatçıları tərəfindən tarix elmi eybəcər 
hala salın mış, türklərin bəşər tarixindəki ro lu heçə endirilmişdir. Halbuki, Altay 
mənşəli xa lqlar Avropa və Asiyanın qədim və erkən orta əsrlər tarixin in fəal 
iştirakçıları kimi min illər boyu tarixi hadisələrin gedişinə təsir etmiş 
etnoslardır.Təkcə onu demək bəs edər ki, hunlar, Altay türkləri, avarlar, bolqarlar 
və xə zərlə r Cənub – Şərqi Avropanın, o cümlədən Şərqi slavyanların torpaqların ın 
almanların əcdadları qotlar tərəfindən, saklar, hunlar, uyğurlar, qırğızlar, kuşanlar, 
eftalit lər ( ağ hunlar) və turkutlar isə Mərkə zi və Orta Asiyanın İran və Çin 
tərəfindən işğal olun masının qarşısını a lmışlar. Qəd im türklə r haqqında indiki 
baxışlar elmi obyektivlikdən kənar mü lahizələrdir. Həqiqət budur ki, eradan 
əvvəlki min illiklərdə yaşamış şumerlər, kutilər, lu lubilər, kaslar, mannalar, 
madayla r, kaspilər, a lbanlar, kə mə rlər, işku zla r, saklar, massagetlər, sarmat lar, 
quqarlar və b.türkmənşəli etnoslar id ilə r. De mə li, türk xalq larının ço x zəngin və 
dolğun tarixi vardır. Ona görə Altay dil ailəsinin və xüsusilə türk d illərin in 
N.A.Baskakov tərəfindən verilmiş təsnifatı ( 70) yarımçıq və birtərəflidir. Çü mki 
bu təsnifatda türklə rin tarixi hunlardan qabağa getmir və qədim türklər dedikdə VI 
– XII əsrlərdə yaşamış türklər nəzərdə tutulur. Rus tarixşünaslığında Şimali 
Qafqa zda və Cənub Şərqi Avropa çöllərində IV – X əsrlə rə aid türk etnosların ın 
( bolqar, hun, sabir, avar, xə zə r, peçenek və b.) ― ilkin türklər‖ adlandırılması (ba x: 
175) yalnız tarixi saxtakarlıqdır. Bəs, miladdan əvvəl həmin regionda yaşamış türk 
mənşəli kimmerlər, skiflər, sakla r, sarmat lar, şira kla r?
Fikrimizi aydınlaşdırmaq üçün Lev Qu milyovun qədim türklər haqqında 
bəzi mü lahizə lərinə diqqət yetirək. Şübhəsiz, L. Qu milyovun əsasən Türk 
xaqanlığ ına həsr olun muş ―Qədim türklər‖ kitabı böyük zəh mətin məhsuludur. 
Lakin heç kim soruşmağa cürət etmir qədim türklər VI-VIII əsrlərdəki türklərd ir? 
Bəs miladdan qabaqkı türklə r haradadır? Be lə çıxır ki, türklə r ya lnız er. əv. III 
əsrdə göydən səbətlə enmişlər! A. Qu milyov ―ədim türklər‖ əsərində yazır ki, 
―türklər VI əsrdə yarandılar və sonra da yo x oldular, çünki azsaylı idilər‖ (94,4). 
Başa düşmək o lmur:VI əsrdə Çindən Dunaya qədər nəhəng ərazini əhatə etmiş 
Türk xaqanlığ ı adlı imperiyanı bu ―azsaylı‖ xalq necə yaratmışdı? L. Qu milyovun 

---

28 
Bakıda bu yaxında rus dilində çap olun muş ―Xəzər ətrafında min illiklər‖ (95) 
əsərinin adından belə qənaətə gəlmək olard ı ki, nəhayət, deyəsən türklərin 
minilliklər tarixin i o xuyacayıq. Be lə olmad ı, sən demə, kitabın adı yalnız rekla m 
imiş. Əsərin əvvəlində deyilir ki, er. əv. III əsrdə Böyük Səhrada (qərbdə Karpat 
dağlarından şərqdə Çinə qədərki ərazi nəzərdə tutulur) ―qədim köçərilər türklərlə 
əvəz olundu‖ (95,3). Deməli, er. əv. III əsrə qədər bu böyük ərazidə türk yo xdur, 
türk olmayan köçərilər var. Bəs bu boyda nəhəng ərazidə ―qədim köçəriləri‖ əvəz 
edən türklər haradan gəlib ç ıxd ılar? Ha lbuki 1970-c i ildə A. Qimu lyovun ―Böyük 
Səhra‖ adlandırd ığı əra zin in bir h iss əsi olan Qa za xıstanda,İssık-Göl ya xınlığında er. 
əv. V əsrə aid qəbirdən iki sətirlik türk runi yazısı tapılmış (amma V. V. Barto ld 
yazırdı ki, türklər runi yazın ı Orta Asiya uranlılarından mənimsəyiblər 70,199; 
soruşan yoxdur ki, er. əv. V əsrdə iranlıların runi yazısı vardısa, Əhəmənilər 
dövlətinin şahları əməllərini mixi əlifba ilə nəyə görə yazdırırdılar?) və elə sovet 
türkoloqları tərəfindən oxun muşdur. Kimə inanaq, Lev Qu milyova, yo xsa iki min
beş yüz il bundan qabağa aid türk runi yazısına? Əs ərinin bir yerində o yazır ki, 
―İran və Turan arilərə (farsların ulu əcdadlarına-Q. Q.) yaxın qohum tayfalar 
tərəfindən məskun id i‖ (95,56). Aydın oldu ki, qədim türklərin Turan ölkəsi guya 
arilərin ölkəsi imiş! Daha sonra deyilir ki, ―qədim a llahlara s ədaqəti saxla mış bütün 
arilər turanla r, Zə rdüşt tərəfdarları isə iranlıla r oldula r‖ (95,57). De mə li, turanlar 
qədim a llah larına sadiq o lan qədim farslard ır. Orta Asiyada er. əv. III əsrdən 
yaranmış türk Kuşan imperiyası haqqında yazılır ki, onlar Şimal -İran tayfaları 
idilər (95,109). Deyilir ki, indiki ―farsla rın b ir h iss əsi sakların və mid iyalıla rın 
sonrakı nəsilləridir‖ (95,131). Sonra da L. Qu milyovun əsərində yeni bir ―kəşf‖lə 
üzləşirik: eranın əvvəllərində Şimali Qafqazda və sonra Albaniyada məlu m türk 
sabarlar (sabirlə r) türklə r yo x, sa modiylərd ir (95,136). Sa modiylə r kimlərd ir?
İndiki Arxangelsk, Tü men, To msk, Krasnoyarsk və b. rus əyalətlərindəyaşayan və 
cəmi 34 min nəfə rdən ibarət