Azərbaycan türkləRİNİN

nenlər (“nenes”, “iqanasan” “selk up”
da adlanırlar).
Biz burada L. Qu milyovun qədim türk etnosları haqqında fikirlərinin
təhlilini vermə k fikrində deyilik. Onun yazdıqları türklərin qədim tarixindən 
xəbərsizlə r üçün tapıntı görünə bilər. La kin L. Qu milyovu qına maq olma z; o ed ə 
bilməd iyin i edə bilmə zdə, çünki onun özüdə türklərin qədim tarixi haqqında saxta 
konsepsiyaların caynağında id i. Burada qədim türk etnoslarının eradan əvvəlki 
minilliklərdə yaşadıqları əra zilərin koordinatla rını müəyyənləşdirmə k və bu 
etnosların tarixini hətta xülasə şəklində vermək imkanı yo xdur. Türkiyə tarixçiləri 
türklərin qədim tarixin in tədqiqi sahəsində böyük iş görmüşlər, lakin onlar da tarixi 
həqiqəti tam aşkarlaya bilmə mişlər. Məsələn, Rə fiq Özdək də ―Türkün qızıl 
kitabı‖nda (Bakı, 1991) Şərq i Hun dövlətini (er. əv. III-I əsrlər) 
ilk
Böyük türk 
imperatorluğu adlandırır. Lakin tam əsasla demək olar ki, Mərkəzi Asiya, Altay, 
Cənubi Sib ir, Qa za xıstan, Orta Asiya və Ön Asiyanın müəyyən əraziləri Altay 
xalq larının u lu əcdadlarının məskənid ir. Nə vaxtsa tarixi həqiqət üzə çıxacaq və 
eradan əvvəl I minillikdə Şə rqi Avropada, Sibirdə, Altayda, Mərkə zi və Orta 

---

29 
Asiyada, Manna və Midiyada qədim türklərin tarixin i əks etdirən arxeolo ji 
tapıntıların-dünyanın ən böyük mu zeylərini bəzəyən qiy mətli eksponatların türk 
yaradıcıları aşkar olacaqdır.
İrandilli xalq lar er. əv. II minilliyin ortalarında Cənubi Şərq i Avropadan 
Şərqdə hərəkət etmiş və Orta Asiyada qədim türklərin ərazisin in bir hissəsini zəbt 
etmişlər. Böyük mütəfəkkir Biruni yazır ki, er. əv. 1200-cü ildə farslar indiki 
Xarə zm ə ra zisinə gəlib məskunlaş mış və Türk çarlığını özünə tabe etmişlər 
(170,10). Bundan sonra Orta Asiyanın bu hiss əsi Ariazem ―Arilərin ərazisi‖ 
adlanmış və bu ad zaman keçdikcə əvvəlinə ―h‖ səsi əlavə olunmaqla Harəzm
(Xarə zm) formasına düşmüşdür. ―Avesta‖da bu ərazi ―Arianvəc‖, yəni ―Arilə rin 
düzənliy i‖ adlan mışdır (170,11). İran-Tu ran müharibələri, arilərin türklərlə 
(turlarla) mübarizə tarixi də bu hadisədən sonra başlanmışdır. S. P. Tolstov yazır ki, 
Orta Asiyada yaşayan saklar-massagetlər (lakin o bu etnosları İrandilli sayır) 
farsların qatı düşmənlə ri idi (170,55). Əslində isə bu düşmənçilik türk-a ri 
düşmənçiliyi idi.Orta Asiyadan arilərin bir h issəsi Hind istana getmiş, digər hissəsi 
orada məskunlaş mış (müasir tac iklərin və əfqanla rın ulu əcdadları), üçüncü hiss əsi-
farsların əcdadları isə İran yaylasına-qədim türklərin (mannaların, madayların və 
kasların) ölkəsinə keçmişlər. Onların əsas hissəsi indiki fars əyalətində 
məskunlaş mış, a z hiss əsi-indiki kü rdlərin, talışların, gilə klə rin, mardla rın, tatla rın 
və b. u lu əcdadları İran Kü rdüstanında və Xə zərin cənub sahillərində (talışların 
həm İranda, hə m Şima li A zərbaycanda indi məskun olduqları əra zilərdə) yaşamağa 
başlamışlar. 
De mə li, farslar İran yaylasına gəldikdə ora larda art ıq qədim türk etnosları-
mannala r, madaylar, kaslar və onların tərkib h issələri olan tayfa lar yaşayırdılar. 
Xülasə, azərbaycanlıların etnogenezi problemin in indiki vəziyyəti ilə 
tanışlıq göstərir ki, hakim konsepsiya bu problemin həlli üçün qəti yaramır, əksinə, 
işi çətinləşdirir. Bu konsepsiya bir sıra suallara cavab vere bilmir. 128 illik Mid iya 
çarlığı ərzində ―İrandilli‖ Maday xalqı (əslində bu xalq aşağıda deyəcəyimiz kimi 
İrandilli 
yo x, 
türkdilli 
idi) 
yaran mamışdısa 
Manna 
xalqın ı 
necə 
assimilyasiyaetmişdir? ―İrandilli‖ atropatenlilər və ―Dağıstandilli‖ albanlar qısa 
vaxtda-XI-XIII əsrlərdə dillərini necə itirmişlər? Əgər bu iki xa lq belə prosesə 
mey lli idilərsə, nəyə görə ondan qabaq farslaşma mış və ərəbləşmə mişlər? Köçəri 
maldar oğuzlar cənubda və şimalda tarixləri minilliklər və əsrlərlə ölçü lən 
şəhərlərin əhalisinin d ilini hansı proses əsasında dəyişdirib tamamilə yo x 
etmişlər?Belə sualları ço x qoymaq o lar.
Biz xalqımızın mənşəyi haqqında Azərbaycan tarixşünaslığında özünə 
möhkəm yer eləmiş konsepsiyanın əsas müddəaları ilə o xucunu tanış etdik. Aydın 
göründü ki, tarixşünaslıqda xalq ımızın mənşəyi haqqında mövcud baxışların heç 
biri konkret fakt lara əsaslanmadığ ına görə obyektiv həqiqəti əks etdirmir. 
Ehtimalların obyektiv həqiqət sayılması doq matizmd ir. Bu konsepsiyadan 
aşağıdakı nəticələr alın ır: 1) A zərbaycan türk dili XII-XIII əsrlərdən sonra 

---

30 
kənardan gətirilmə və bizə zorla qəbul etdirilmə yad dildir; 2) hə min əsrlə rə qədər 
cənubda İrandilli, şima lda Dağıstandilli əhali yaşayırdı və demə li, cənubda Təbriz, 
Gəncə, Bərdə, Urmu, Marağa,Ərdəbil və b. şima lda Ba kı, Gəncə, Bərdə, Şa ma xı, 
Şəmkir, Şəki və b. İrandilli və Dağ ıstandilli xalqların şəhərləridir; ona görə də 
VIII-XIII əsrlərdə yaşamış mütəfəkkir Təbrizilə r, Na xç ivanilə r, Urməv ilər, 
Bərdə ilə r,Gəncəvilər, Ordubadilər, Beyləqanilər, Şirvanilər, cənubda İrandilli, 
şimalda Dağıstandillilər idilər, onların türklərə dəxli yo xdur; 3) göstərilən əsrlərə 
qədərki A zərbaycan mədəniyyəti də İrandillilərə və Dağ ıstandillilə rə a iddir; o rta 
əsrlərdə gəlmiş və guya ulu əcdadlarımızın dillərin i dəyişdirmiş türklərin bu 
mədəniyyətə də xli ola b ilmə z. Bütün bunlar erməni tarixçilərin in istəklərinə 
uyğundur. Hələ keçən əsrin 60-cı illərində Musa Kalankatlının ―Alban tarixi‖ 
əsərini ruscaya tərcüməsində qeydlərində K. Patkanyan yazmışdır ki, albanların 
tarixi taleyi hə mişə ermən ilə rlə bağlı olmuşdur, çünki hə m orada (jən i Albaniyada), 
həm burada (yəni Ermən istanda) ən qədimlərdən era mızın 328-ci ilinə qədər eyni 
erməni hökmda rla rı ha kimiyyətdə idilər (ba x: 23, s. 291, 294, 304). Elə buna görə 
də Kürdən cənubdakı Azərbaycan torpağı ermən i əra zisi sayılır, a zərbaycanlılar 
orta əsrlərdə gəlmə türk-tatar köçərilə ri hesab olunur. Ermənistanın ərazisində 
qədim türklə rə mənsub çoxlu qoç heykə llərini ermən ilə r ö zlərinki sayırlar. Ha lbuki 
arxeoloq S. V. Kiselyov Altayda er. əv. 700-100-cü illəri əhatə edən Taqar 
arxeolo ji mədəniyyətinə mə xsus abidələrin qoç heykə lli mə za rla rdan ibarət 
olduğunu yazmışdır. 
Buyurun, hörmətli o xucular,on illər boyu bəzi tarixçilərimizin
yetişdirdikləri ―qərənfilləri‖ qəbul edin. 
Cəfəngiyata qarşı qoyduğumuz konsepsiya isə qısaca belədir: Miladda 
qabaqkı minilliklərdə Cənubi Azərbaycan ərazisində yaşamış kutilər, lu lubelər və 
kaslar türk mənşəli etnoslar idilər. Onların birbaşa varisləri miladdan qabaq I 
minilliyin əvvəllərində Manna və Maday adları ilə tarix səhnəsinə çıxmış lar. 
Manna və Midiya əra zilə rindən mə lu m o lan toponimlərin və şə xs adların ın 
əksəriyyətinin türkcə olması mannaların və madayların türkmənşəli o lmalarına 
şübhə yeri qoymur. M idiya ərazisində iranlaşma prosesi yox,türkmənşəli Atropaten 
xalq ının təşəkkülü prosesi getmişdir. Miladdan əvvəl VIII-VII əsrlərdə şimaldan 
gəlmiş kimmerlər, skiflə r (işquzlar) və sakla r da türkmənşəli etnoslar id ilər, 
Atropaten və Alban xalq larının fo rma laşmasında onlar da rol oynamışlar. 
Albaniyada əhali əsasən türkdilli, Dağıstandilli və q ismən İrandilli idi. Mənbələrdə 
―alban‖ etnonimin in iki mənası aydın o lunmalıdır: 1) Albaniyada yaşamış bütün 
əhalinin ü mu miləşdirici etnik adı kimi. Belə o lduqda albanların içərisində 
Qafqa zdilli və İrandilli tayfalar da vardı.2) Albaniyada yaşayan, çoxluq təşkil edən, 
elə buna görə də ölkəyə ―Alban‖ adı verən bir konkret tayfa. Bu tayfa türkmənşəli 
idi, hə m də ço xsaylı olmaq et ibarilə aparıc ı rola ma lik idi. 
Albaniyanın türk tayfalarının kimmerlər və saklarla qaynayıb-qarışması 
nəticəsində alban xalq ı yaran mışdır. Bu xa lq ın V-VII əsrlə rdə yazısı da türkcə idi. 

---

31 
XI-XII əsrlə rdə səlcuq oğuzları nə cənubda, nə də şima lda heç kimi 
türkləşdirməmişdir. A zərbaycan dili gətirilmə dil deyil, kökləri ilə qabaqkı 
minilliklərə gedən dildir. Sə lcuq oğuzla rı A zərbaycanın hər iki hissəsində türklərin 
sayını artırmış və Azərbaycan dilində türk dillərinin oğuz qrupuna aid dillər üçün 
səciyyəvi xüsusiyyətləri ço xa lt mışdır. 
Aşağıda bu konsepsiyanın müddəalarını təsdiqləyən faktlar o xucuya 
təqdim ed iləcə kdir.