Azərbaycan türkləRİNİN

çur
―pəhləvan‖, 
―qəhrəman‖, ―güclü‖ və ―kimi‖, ―elə bil ö zü‖ mənalarında 
sin (şin, çin)
sözlərindən 
ibarətdir. (Yu xa rıda biz Manna ş əxs adlarının bəzilərində ―sin‖ ko mponentinin 
iştirak etdiyin i yazmışıq). Bütünlükdə Çursin ―pəhləvan kimi‖, ―igid təki‖ 
mənasındadır. (Müqayis ə et: türk xaqanı Çur-Tarduş). 
I əsr müə llifi Strabon şima lda sirakların bir ça rın ın adını Abeak 
adlandığını yazır. Bu ad da türkcədir. Altay dillərində 
abaqa 
―əmi‖ (166, I, 64-66) 
mənasındadır. Müqayis ə üçün deyək ki, VIII əsrdə Altayda telenqutların başçısı 
Abak, teleutların XVII əardə xan ı Abak adlanırdı. XIII əsrdə monqollarda Çingiz 
xanın nəslində Abaqa xanın adı da mənşəcə bu sözlə bağlıd ır. Çuvaşlarda indi də 
Abak, Abayak şəxs adları vard ır.
Tatsit (Salna mə, XII, 16) sirakların Şima li Qafqa zda ş əhərinin adını Uspu 
kimi yazır. Bu toponimi Üçupu, yaxud Üçupa (Üçoba) kimi bərpa etmək o lar 
(Azərbaycan dilindəki ―oba‖ sözünün qədim türk dillərində ―upa‖, ―upu‖ forma la rı 
mə lu mdur). Nəhayət, qeyd edilmə lidir ki, qaraqalpaqlarda Kara -Sira k, özbə klə rdə 
Çuvan-Sirak, Katta Sirak, türkmənlərdə Çiraxçi adlı tayfalar vardır. 
Təkcə bu üç fakt sarmatla rın Sirak tayfasının türkmənşəli olduğunu aydın 
göstərir. V. İ.Abayevin sirakları İrandilli sayması və hətta ―sirak‖ etnonimini osetin 
dili əsasında ―rəvan rəqs edən‖ kimi izah et məsi (39) ağlabatan deyildir. 
Cənubi Qa fqazda şira k tayfasının məskunlaş ma va xtı məlu m deyil. La kin
indiki Ermən istan ərazisində şirakla rın miladdan qabaq yaşadığını göstərən faktlar 
var. 
1. V əsr ermən i türixç isi Moisey Xorenasinin e r. əv. II əsrdə şima ldan türk 
bolqarların Ermənistanda Şirak əyalətinə gəlib məskunlaşdığını yazması və ―Şirak 
hakimi‖ ifadəsini işlətməsi (III kitab, 43-cü fəsil) şirakların orada miladdan əvvəl 
məskun olduğunu göstərir. Hə min müəllif I əsrdə ermən i çarının Şira kın 
oğlanlarından Quşarı Kəngər və Ko lb əyalətlərinə hakim təyin etməsini də yazır (II 
kitab, 8-ci fəsil). Bu mə lu matdakı Quşar ş əxs ad ı tə miz türkcədir. Bu ad kuş – 
―qartal‖, ―alıcı quş‖ (Azərbaycan ərazisində erkən orta əsrlərə aid kiçik metal 
qartal fiqurları tapılmışdır (bax: A. B. Nuriyev. Şamaxı rayonundan tapılmış tunc 
qartal fiquru. Azə rb. EA Mərizə ləri. 1972, № 11) və ər sözlərindən ibarətdir. Ona 
görə erməni tədqiqatçısı P.K.Patkanovun Ermən istanda şirakların məskunlaşmasını 
miladın IV əsrinə aid etməsi dü z deyil. 
Ermənistanda şirakla r Arpaçay sahillərində məskunlaşmışdıla r. Orta
əsrlərdə bu bölgə Şirak – el ad lanırd ı. Tarixi ədəbiyyatda rast gəlinən ―Şuraqel‖, 
―Şorəyəl‖ formaları da məhz ―Şirak - el‖in təhrifid ir. Erməni çarı Tiridat (665-699) 
vaxtında şirakların Şiraqovan adlı ş əhərinin olması məlu mdur (189, 153). VII əsr 
erməni tarixç isi Ananiy Şira katsi məh z Şirak maha lın ın adı ilə ad lanmışdır. IX əsr 
ərəb müəllifi İbn Xordadbeh Ermənistandakı Şirak mahalının ad ını Sirac kimi qeyd 
etmişdir (1, 18). ―Kitabi Dədə Qorqud‖ da isə bu toponim katiblərin səhvi ü zündən 
Şirəku kimid ir. Keçən əsrdə Ermənistanda Şirakqala şəhər xarabalığ ı vardı (153, 

---

151 
295). Ermənistanda Şira k rayonunun adında bu türk etnonimi indiy ədək qalmışdır 
(ba x: 3). Erməni tarixç iləri şirakları İrandilli saydıqlarına görə, bu ad dəyişdirilmir. 
Şirakların digər hissəsi Albaniyada Qanıx (Alazan) və Qabırrı (İori) 
çayların ın arasında məskun idi. ―Alban tarixi‖ndə bu əyalət A lbaniyanın mahalı 
kimi çəkilir və onun xristian ruhanisinin 478-ci ildə Alban kilsə yığıncağında 
iştirak etdiy i göstərilir (―Alban tarixi‖, III kitab, 16-cı fəsil) . İndi bu əyalət 
Gü rcüstana aiddir və şirak etnonimin i əks etdirən ―Şirak dü zü‖ nün adında qalır. 
Maraqlısı odur ki. sirak tayfasının adı toponimlərdə həm də Çiraklı 
(Siraklı, Şiraklı) kimi qalmışdır. A zərbaycanda Çiraqlı adlı 4 kənd vardır. Keçən 
əsrin sonlarında Qafqazda ―çirak‖ etnonimi ilə bağlı 11 toponim vardı (153, 285). 
XIX əsrin 70-ci illərində Azə rbaycanda 79 ailədən ibarət bir maldar tayfa Çiraq lı 
adlanırdı. Qeyd edilməlidir ki, Dağ ıstanda və Şimali Qafqazda bu etnonimlə bağlı 
Çirakçay, Çiraq, Çiraqçi və s. coğrafi adlar vardır (153, 285).
De mə li, hələ e radan əvvəl şima ldan gəlmiş türk şira kla r – ç iraqla rın b ir 
hissəsi Azərbaycanda məskunlaşmış və şübhəsiz, azə rbaycanlıların etnogenizində 
müəyyən rol oynamışlar.
Albaniyanın etnik tarixin in d igər iştirakçısı türkmənşəli qədim şamake 
tayfasıdır. Azə rbaycanlıla rın mənşəyinə dair qondarma konsepsiyaya uyğun olaraq 
Şirvan və Şamaxı toponimləri də Qafqazmənşəli və İran mənşəli sayılır. ―Şamaxı‖ 
adının hətta ərəbmənşəli olduğunu yazanlar da olmuşdur, halbuki b ir ş əhər kimi 
Kemaxiya fo rmasında Şamaxı toponimin in adı hələ II əsrdə Ptolemey tərəfindən 
çəkilmişdir. İndi artıq şübhə doğurmur kimi, ―Şamaxı‖ toponimi şamake tayfasının 
adındandır. Bu tayfanın adı V- VII əsrlərə aid qədim erməni mənbələrdə ijmax 
(ijemax) kimi çəkilir. Lakin onun etnik mənsubiyyəti haqqında heç nə məlu m deyil. 
Tayfanın türkmənşəli olması yalnız etnonimik və toponimik paralellər əsasında 
sübut edilir.
İlk dəfə o laraq I əsr müəllifi Plini haradasa Şimali Qafqazda kamak adlı 
bir tayfanın yaşadığını qeyd edir (Plini, VI, 21). Yunan və latın dilində ―ş‖ səsi 
olmadığına görə, antik müəlliflər ―ş‖ səsi ilə başlanan adları ―s‖ və ―k‖ səsləri ilə 
verird ilə r. Ona görə də Plin inin qeyd etdiyi ― ka ma k‖ etnonimi ―şama k‖ kimi b ərpa 
olunur. Müqayisə üçün deyək ki, Ptolemey də A lbaniyada ―Şamaxı‖ toponimi 
Kemaxiya kimi yazmışdır. Plini yazır ki, (Plini, VI, 50) kamaklar v ə saklar Orta 
Asiyada Yaksart (Sir – Dərya) çay ının arxasında da yaşayırlar. Həq iqətən də 
qaza xlarda mənşəcə saklarla bağlı o lan şomakey, qa raqalpaqlarda şama k, 
türkmənlərdə şamak, qırğızlarda şamake, şamaka adlı türkdilli tayfalar indi d ə 
vardır (bax: 85). Bu radan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Plin inin Orta Asiyada qeyd 
etdiyi kamak tayfası indiyədək şamake kimi qalmaqdadır. Xarəzmdə və 
Türkmən istanda Şamaxaqala adlı iki qala xarabalıqları da vardır. Maraqlıdır ki, 
Orta Asiyada həmin Şa ma xaqala lar Şirvanqala larla yanaşıdır (170). Yu xa rıda biz 
Şirvan tayfası haqqında danışmış və onları mənşəcə saklarla əlaqələndirmişik.
Şamak tayfasının Albaniya ərazisində tarixi məlu m deyil. II əsrdə Şamaxı 

---

152 
adlı şəhər vardısa, onda bu tayfa eradan əvvəl burada yaşayırdı. Qeyd edilməlid ir 
ki, e rkən orta əsrlə rdə Şima ki adlı yaşayış məntəqəsi Cənubi Azərbaycan 
ərazisində, Şamak ad lı kənd Tatarıstanda var idi. 
Bu qısa məlu matdan aydın olur ki, ―Şamaxı‖ toponiminin və şəhərin ilk 
sakinlərinin İrandilli sayılması fikri yanlışdır.
Albaniyanın türkmənşəli tayfalarından biri də qarqarlar id i. Bu barədə 
əvvəlki əsərlərimizdə ətraflı yazd ığımıza görə (85), təkrar etmirik. Rus 
tədqiqatçıları qarqarları Qafqa zdilli sayırlar (P.K.Uslar, E.İ.Krupnov, A.Q. Şan idze , 
N.Q. Vo lkova və b.). A zərbaycanda bu fikri İq rar Əliyev və Fə ridə Mə mmədova 
müdafiə edirlər. Bu, tamamilə səhv fikird ir, heç olmasa ona görə ki, qarqarlar 
Cənubi A zərbaycanda və Orta Asiyada da yaşamışlar (ba x: 85), ora larda is ə 
Qafqa zdilli əha li ola b ilmə zdi.
Albaniyada qarqarlar üç bölgədə yaşayırdılar:1.Yu xarı Qarabağda. 
―Qarqardağ‖ və ―Qarqarçay‖ toponimləri, Gədəbəy rayonunda Qarqar ad ının təhrif 
formaları olan Gərgər, Herher, Xarxar kənd adları qarqarların bu hiss əsi ilə 
əlaqədardır; 2.Albaniyanın şimal – şərq bölgəsində İbn Xordadbeh (IX əsr) Şabran 
və Dərbənd arasında Karkar ad lı ş əhəri qeyd edir (I, 18); 3. Albaniyanın şima l – 
qərbində (―Alban tarixi‖ , I, kitab, 27-c i fəsil). Qəbələ rayonunun ərazisində keçən 
əsrdə ―Qarqar‖ etnonimini əks etdirən ―Xarxar- xaraba‖ adlı kənd xarabalığı qeyd 
olunmuşdur. ―Qarqar‖ etnonimini əks etdirən ço xlu kənd adları Cənubi 
Azərbaycanda vardır (ba x: 200).
Eranın ilk əsrlərində Albaniyada bir türk tayfası kəngərlər idi. Mənbələrdə 
bu tayfanın adı V əsrdən çəkilir. Onlar həm Naxçıvan bölgəsində, həm də 
Albaniyanın qərbində və Ermənistanda məskun idilər. XIX əsrdə Azərbaycanda 
qazaxların b ir tayfası Kəngərli adlanırdı. Kəngərli toponimləri də bu tayfanın adını 
əks etdirir (bax: 2; 3; 85).
Albaniyanın VII-X əsrlərə aid toponimləri əsasında biz erkən o rta əsrlərdə 
Qarabağda peçenek adlı türk tayfasının yaşadığını müəyyən etmişik (bax: 2; 85). 
Maraqlısı odur ki, peçeneklərin Cənubi Rus çöllərində (X əsrə aid mənbədə qeyd 
olunmuş) Qarabaq, Qapan, Göyərçi və Çur tayfalarının (26) adların ı əks etdirən 
toponimlə r erkən orta əsrlərdə Albaniyada və Ermənistanda vardı. XIV əsrdən 
mə lu m olan ― Qarabağ‖ toponimi məh z peçeneklərin Qarabağ tayfasının adın ı ə ks 
etdirir. Bu toponimi başqa cür izah edənlər yanılırlar. Albaniyada VII əsrdə 
―peçenek‖ etnonimini əks etdirən mahal adları barədə biz ətraflı danış mışıq (bax: 
2; 85). Peçeneklər oğuz mənşəli etnos idi (70, V, 91) və ona görə Alban türk 
dilində oğuz dillə ri üçün səciyyəvi ünsürlər olmalı idi. 
Eranın ilk əsrlərində Albaniyanın şimal şərqində, Dərbənddən cənubda bir 
şəhər Çol, Çul adı ilə məlu mdur. Bu toponimi Qafqazdilli hesab edirdilər. Lakin 
biz ço xdan bu adın Albaniyada yaşamış türkmənşəli Çu l tayfasının adını əks 
etdirdiyin i və etnonimin indiyədək Çullu kəndlə rin in adla rında sa xlandığ ını 
demışık (bax: 2; 3; 85). Qədim toponimlər əsasında Albaniyada Aran ad lı türk 

---

153 
tayfasının yaşaması da müəyyən edilmişdir (2; 85). Bu tayfan ın adı Albaniyada 
Medz-Arank, Aranrot, Arandjnak (Arançi na k) (VII əsr), Hrandaşans, Eznarans, 
Aranans (XII əsrə aid ermənicə kitabədə) və indiki Əsgəran (Əski-Aran), Aran 
(Tovuz rayonu) və Arançi (Ağstafa rayonu) toponimlə rində əksini tap mışdır. 
―Alban tarixi‖ndə VII əsrə aid hadisələrlə əlaqədar o laraq Tərtər çayının
adı çəkilir. Araşdırmalarımız A lbaniyada tərtər adlı türk tayfasının yaşadığını 
göstərmişdir (bax: 2). 
Musa Kalankatlı Albaniyanın bir tayfasının adını Savdey kimi çəkir 
(―Alban tarixi‖, I kitab, 4-cü fəsil). Müəllifin yazdığından belə çıxır ki, bu tayfa I 
əsrdə vardı. Azərbaycan tədqiqatçıları onu Qafqazmənşəli sayırlar (bax: 7). 
Əslində bu etnonim Sadak türk tayfasının adının ermənicə təhrifid ir. Sadak türk 
tayfası qədim tarixə malikd ir. Orta Asiyada bu tayfa hələ er. əv. 519-cu ilə aid 
Bisütun qaya yazısında saklarla yanaşı çəkilir. Daha sonra belə tayfa hunların 
tərkib ində məlu mdur. Ehtima l ki, Albaniyadakı sadaklar er. əv. VII əsrdə Orta 
Asiyadan saklarla gəlmişlər, çünki Cənubi Şərq i Avropada II əsrdən məlu m o lan 
hunların içərisindəki sadaklar I əsrdə Albaniyada ola bilməzdi. XIV əsr müəllifi 
Hə mdullah Qə zvin inin Şə mkir ya xın lığında göstərdiyi Yu rt-Şadakban toponimi, 
Tovuz və Qa za x rayonlarında Sadıxlı (əslində Sadaklı) kəndlərinin və 
məhə llə lərinin (Qa za x rayonunun I Şıxlı kəndinin bir məhəlləsi də Sadıxlı adlanır) 
adları bu qədim etnonimlə bağlıd ır (2). 
Eranın ilk əsrlərində Albaniyaya Şimali Qafqazdan hun tayfaları gəlmişlər.
Artıq V əsrə aid qədim mənbəində Albaniyada Hun qalasının adı çəkilir. Bu 
qalanın əzəmətli xarabalıqları Torpaqqala ad ı ilə Tovuz rayonunun ərazisind, 
Kürün sağ sahilində indiyədək qalmaqdadır. Hun etnonimi Qarabağda orta əsrlərdə 
Xanabad (―Hunabad‖ adının təhrifidir. Bəzilərinin onu Qarabağ xanları ilə 
əlaqələndirmələri səhvdir, çünki Hunabad şəklində bu yaşayış məntəqəsi 1727-ci 
ildən mə lu mdur, o va xt Qa rabağ xanlığı hələ yaran ma mışdı) və Hunaşin (Qarabağ 
düzünün bir hissəsinin adı) toponimlərində qalmaqdadır. 
Eranın başlanğıcında albanlardan şimalda yaşayan türk sabirlər (suvarlar) 
və goruslar Albaniyanın şima l-şərqində Şabran və Xursan (indiki Dəvəçi 
rayonunda Çiraqqala qalası) ş əhərlərin i salmışlar (85). Gorusların bir h iss əsi isə 
Zəngəzurun indi Ermən istana mənsub olan ərazisində Gorus qalasını t ikmişlər. 
Go rus mahalının adı və Xoruzlu (―Go ruslu‖dan təhrifi) toponimləri bu etnonimlə 
bağlıdır (2; 85). (Qazax rayonunun Daş Salahlı kəndində Qarözdü nəslin in adı da 
əslən Gorusdu - Go rusludur). 
Eranın II əsrindən Cənubi Qafqaza və o sıradan A lbaniyaya türk bolqarlar 
gəlmişlə r. Biləsuvar rayonundakı ― Bolqarçay‖ toponimi bu tayfanın adını 
saxlamışdır. Bo lqarların Kuvyar, Çakar, Kul və Kazan qolların ın adları isə Xubyarlı, 
Çaxırlı, Qu llar və Qazançı toponimlərində qalmışdır (85). 
Müəyyən edilmişdir ki, erkən orta əsrlərdə Albaniyada Dondar tayfası da 
yaşayırdı. Şimali Qafqaz çöllərində dondarları qədim müəlliflər hələ er. əv. V əsrdə 

---

154 
qeyd etmişlər. Onların Albaniyaya gəlmə vaxtı məlu m deyil. A zərbaycanda bir 
neçə Dondarlı kəndi və Dondardağ vardır. Müəyyən etmişik ki, Şuşa toponimi 
məh z dondarların dilinə mənsubdur. II əsr müə llifi Tatsit (XII, 6) Şima li Qafqa zda 
dondarların Şoşu şəhərinin adını çəkir. Latın dilində ―ş‖ səsi olmadığına görə, 
müəllif onu Sosu (əslində Susu) kimi yazmışdır. Keçən əsrdə Qarabağda üç Şuşa 
(Şimali Qafqazda bir neçə Şuşa) vardı (2).
Azərbaycanlıların etnogenezində və Azə rbaycan dilinin formalaş masında 
xə zərlər böyük ro l oynamışlar. Təsadüfi deyil ki, d ilç i Elbrus Əzizov müasir 
Azərbaycan dilin in bəzi dia lekt lərinin yaran masını xə zə rlə rlə bağla mışdır (ba x: 6). 
Eranın ilk əsrlərindən başlayaraq xəzərlər şimaldan vaxtaşırı Albaniyaya basqınlar 
etmişlər. VIII-IX əsrlərdə Ərəb-Xəzər müharibələrin in ço xu da A lbaniya 
ərazisində getmişdir. Bunların nəticəsində mü xtəlif vaxtlarda xəzərlərin müəyyən 
hissəsi Azərbaycanda məskunlaşmışdır. Azərbaycanda Xəzə rdağ (Füzu li rayonu), 
Xəzə ryurd (Ordubad rayonu), Xə zə r-Yaylaq (Lerik rayonu) toponimləri ―Xə zər‖
etnonimin i saxlamışdır. Araşdırmalarımız göstərmişdir ki, Tərnəvit, Ulaşlı, Kəbirli, 
Qaraçorlu və b. yaşayış məntəqə adları xəzərlərin tərnə, ku las, kəbər və karaçor 
tayfaların ın məskunlaşdığı yerlərd ir (83).
XI-XII əsrlər A zərbaycanın etnik tarixində Orta Asiyadan səlcuq-
oğuzların Ön Asiyaya və Cənubi Qafqaza gəlmələr ilə əlaqədar olaraq yeni 
mə rhələ ilə səciyyələnir. Yu xa rıda, I fəsildə səlcuq-oğuzlarının gəlməsi ilə guya 
Azərbaycanda türk dilin in bərqərar o lması haqqında mövcud konsepsiyanın 
müddəaları ilə o xucunu tanış etmişik. Biz hesab edirik ki, s əlcuq oğuzları 
Azərbaycan əra zisində yaln ız türklə rin sayını ço xa lt mış və Azə rbaycan dilində 
oğuz dilləri üçün səciyyəvi xüsusiyyətləri artırmışlar; başqa sözlə, oğuzlar 
Azərbaycanı türkləşdirənlər deyillər. Hə min dövrdə yarandıqları va xt lardan əhalisi 
türkdilli azərbaycanlılardan ibarət olan Təbriz, Urmu,Qəzvin, Ərdəbil, Bakı, Gəncə, 
Bərdə, Şabran, Şa ma xı, Şə mkir, Qa za x və bu kimi iri t icarət və mədəniyyət 
mə rkə zləri vardı. La kin oğuzların b ina etdikləri şəhərlə r məlu m deyil. ― Kitabi 
Dədə Qorqud‖da oğuz bəylərin in alaç ıqlardayaşaması göstərilir.Oğu zla r (sonra 
tatar-moqollar, ağqoyunlular və qaraqoyunlular) Azə rbaycana köçəri maldarlığı 
gətirdilər. XIX əsrin sonlarına qədər köçəri ma ldarlıqla məşğul olan ellərin ha mısı 
mənşəcə 
oğuzların tərkibində gəlmiş tayfaların sonrakı nəsilləri idi. 
Tarixşünaslıqda azərbaycanlıların XI-XIII əsrlərdə gəlmələr olması və XIX əsrin 
əvvəllərindən rusların azərbaycanlıları ―tatar‖ adlandırmaları da bununla 
əlaqədardır. Lakin oğuzlar A zərbaycan ərazisinə qatı müsəlman kimi gəlmişdilər. 
Bu faktın böyük tarixi əhəmiyyəti ondandır ki, əvvələn, oğuzların yerli türkdilli 
əhali ilə konsolidasiyası sürətləndi; ikincisi, döyüşkən oğuzlar tərəfindən 
Azərbaycan ərazisinin yadellilerdən 
müdafiəsi təmin olundu. Oğuzların 
mənbələ rdə qeyd edilmiş 24 tayfasından bəzilə rinin (Əfşar, Bayandur, Bəydili, 
Qayı, Bayat, Ey mur, Çəpni, Xələc və b.) ad larını əks etdirən toponimlər 
Azərbaycanın hər iki h issəsində vardır. La kin on lar gə ldikdə Azərbaycan xa lqı və 

---

155 
onun türk dili vardı. Səlcuq oğuzları Azərbaycan xalq ının etnogenezində həlled ici 
rol oynamamışlar. Bu rol onlardan qabaqkı yerli türk etnoslarına məxsusdur. 
Deyilənlər göstərir ki, Albaniya əra zisində türkdilli tayfaların bə ziləri yerli,
digərləri isə mü xtə lif va xt larda gə lmə lər id i. Yerli etnosların aparıcısı Alban tayfası 
idi. Lakin bu etnos VII əsrdən sonra çox qəribə bir tale ilə qarşılaşdı.
VII əsrin ortala rından Albaniya (Aran) ərəblə rin işğalına mə ruz qald ı. 
Ərəb işğalının xüsusiyyəti özü ilə islam din ini gətirməsi idi. A lbaniya ərazisində 
isə əhalin in ə ksəriyyəti xristian, a z h issəsi atəşpərəst idi. Atəşpərəstlər və 
xristianların böyük hissəsi islama keçdilər. Xristian albanların islamı qəbul edən 
hissəsi sonralar xalq içərisində ―ermənidən dönmə‖ ad lanırd ı ki, bu da 
―xristianlıqdan islama keçmə‖ mənasında idi. Albanların yaşadığı Arsak 
bölgəsində xristian d ini xüsusilə qüvvətli idi. 704-cü ildə ermən ilərin fitvası ilə 
ərəb xəlifəsi Alban xristian kilsəsini erməni kilsəsinin tabeliy inə keçirtdi. Bu, azlıq 
təşkil edən xristian albanların tədricən ermən iləş məsinə şərait yaratdı; a lban 
əlifbası və bu əlifba ilə yazılmış əsərlər erməni kilsə başçıları tərəfindən məhv 
edildiy inə görə, xristian albanlar erməni əlifbasından və yazısından istifadə et məyə 
məcbur o ldular. Dini ay inlər ermən i dilində icra o lunurdu; monastırlarda uşaqlar 
ermənicə o xuyurdular. 
Alban əlifbası ilə ya zılmış yazılar a rxeo loji qa zınt ıla r za manı tapılmışdır, 
lakin indiyədək onlar o xun ma mışdır. Bu yazıların udin və Dağıstan dillə ri əsasında 
oxun ması təşəbbüsləri müsbət nəticə verməmişdir. Əslində qədim türk mənşəli runi 
əlifba ilə yazılmış bu yazıların sağdan sola oxunmasına heç kim cürət etmir. 
Tədqiqatçılar nəzə rə a lmırlar ki, ya zının yaran ması müəyyən qanunauyğunluğa 
tabedir: yazı dövlət quru munu yaratmış etnosa məxsusdur və deməli, onun 
dilindədir. V əsrdə Albaniyada aparıcı etnos is ə türkdilli a lban etnosu idi. 
Məlu m olduğu kimi, qədim ermən i və gürcü a rxivlə rində albanlarda ay
adları qeyd olun muş mənbələr vard ır. Həmin adlar ço x təhrif olun muş şəkildədir. 
İndiyədək onların dil mənsubiyyəti və mənaları aydınlaşdırılmamışdır. Halbuki