Azərbaycan türkləRİNİN

olam, olom 
―keçid‖ sözündən ibarətdir. İori və Alazan çayların ın qovuşuğunda orta 
əsrlərdə Olo m toponimi vardı. 
Albaniya toponimlərinin ço xu Musa Kalankat lının ―Alban tarixi‖ndə qeyd 
edilmişdir. Lakin tədqiqat göstərmişdir ki, bu mənbədə göstərilən yer adlarını iki 
qismə ayırmaq la zımd ır: Albaniyada yaşamış tayfaların ad larını ə ks etdirənlə r; 
yerin müsbət və mənfi relyef formalarını b ildirən sözlərdən ibarət ad lar.
Birinci qrupa Habant, Arajank, Arandjinak, Aranrot, Qa rqar, Qoro z, 
Kanqark, Kolb, Ko lt, Medz-A rank, Medz-Ko lmank, Pa zkan k, Trtu, Tuçkatak, Çol, 
Çur, Xarqlan k, Xunanakert və s. aid etmək olar. Bu toponimlərin Albaniyada 
yaşayan türkmənşəli Abant, Araz, Aran, Qarqar, Gorus, Kəngər, Ko l (Ku l), Çol 
(Çu l), Peçeneq, Tərtər, Katak, Xun (Hun) tayfaların ın adlarını əks etdirdiy ini 
yazmışıq. A lbaniyanın Lpin k, Lubnas, Hereti və Xen i toponimləri isə 
Dağıstanmənşəli tayfaların adlarını əks etdirir. 
Aşağıda biz türkmənşəli leksik vahidlərdən düzəlmiş toponimlərdən 
danışacağıq. Albanların dilində yaran mış bu coğrafi adları aydın laşdırmaqla 
onların dili haqqında müəyyən təsəvvürə malik ola bilərik.
A l a z a n (Strabon, XI, 3, 2). Albaniya ilə İberiya arasında s ərhəd 
çaylarından birin in adı. Türkcə 
al
(dəqiq mənasını müəyyən edə bilməd ik, bə lkə də 
qədim türkcə 
al
– ―geniş sahə‖, ―böyük düzən‖, ―açıqlıq‖ – 166, I, 755 - sözüdür) 
və 
özən 
(
üzən
) – ―çay‖, ―vadi‖ sözlə rindəndir. Dağliq Altaydakı Ala zan çayın ın adı 
ilə müqayisə olunur (148, 128). 
K ü r (Strabon, XI, 4, 2). A lbaniyanın içərisindən axan çayın ad ı. 
Qafqa zmənşəli ad sayılır (55). Bu fikrə əvvəllə r biz də tərəfdar idik (85). La kin 
sonrakı araşdırmalarımız, xüsusilə Şimali Qafqazda və Sibirdə Kür adlı çayların 
olması bu hidronimin türk dilləri əsasında izah ed ilməsi vəzifəsini qarşıya qoydu. 
Türkcə 
kür
– ―bol (sulu)‖, ―qüvvətli‖, ―sürətli‖ , ―sarsılma z‖ , ― məğrur‖ (166, III, 
106) sözündəndir. 

---

143 
K e r a v n (Ptole mey, V, 8, 14). A lbaniyanın şima l-şərqdə Qafqa z 
dağlarında dağ adı. Dağıstanın Dərbənd bölgəsində indiki Qaranay oronimin in 
yunanca yazılışıd ır. Türkcə 
qara
və 
nay, nüy
– ―meşə‖ sözlərindən ibarətdir. 859-
cu ildə ərəblə rin Xə zər ölkəsindən Şa mxo ra köçürdükləri ailə lər ö zləri ilə bu adı da 
gətirmişlər. Şa mxor rayonunda Qaranuy toponimi var.
T a l q e. İndiki Pirallahı adasını er. əv. I əsr müəllifi Po mponi Mela 
―Talqe‖, II əsr müəllifi Ptolemey ―Talka‖ kimi yazmışlar. Türkcə 
tilqə 
sözündəndir 
(bax: Mid iyada Tilaşuri adına). I əsr müəllifi Plin iy bu adanı Zazata kimi yazmışdır. 
Türkcə 
saz
– ―bataqlıq‖, ―yeralt ı suların üzə çıxdığ ı sahə‖, ―gilli yer‖ (145, 491 
(Azərbaycan dilində 
saz
―qa mışlıq‖) və 
ada
(bə zi türk dillərində, məsələn, özbəkcə
―ata‖) ―dörd tərəfi su ilə əhatələn miş quru yer, ərazi‖ sözlərindəndir.
T o s a r e n. Ptole meyə görə, Kür sahili bölgə lərdən birin in adı (Ptole mey,
V, 12, 9). Türkcə 
tus
– ―düz‖ və 
aran
– ―isti yer‖, ―düzən yer‖, ―qəşlaq yer‖ (166, 
III, 287) sözlərindəndir. Türkiyədə Arpaçay boyunda da bir çu xu r bölgə Aran 
(digər adı Diqor-Qarabağ) (189, 6) adlan ır.
B a l a s a k a n. İlk dəfə III əsrdən adı çəkilir (bax 108). Türkcə 
pala 
– 
―düzən‖, ―çöl‖ sözü (160, IV, 2, 1162) və sak etnonimindəndir. 
A r t s a k. A lbaniyanın dağlıq bölgəsinin bir hissəsinin adı; Yu xarı 
Qarabağ. Türkcə 
art
―dağlıq ərazi‖, ―yüksəklik‖ (100, 55) sözü və sak 
etnonimindəndir.
A r k u q e t. Sisakanda bir çayın adı. ―Arquçay‖ hidroniminin ermənicə 
yazılışıdır. Türkcə 
arqu
– ―yarğanlarla parçalan mış‖ (100, 54) sözünd əndir. Həkə ri 
çayının yarğanlardan axan yu xarı h iss əsinin adıdır.
B a l k. Sisakanda yaşayış məntəqəsi adı. Türkcə 
balk
– ―şəhər‖, 
―möhkəmləndirilmiş yer‖ (166, II, 59) sözündəndir. Qədim ermənicə Balk kimi 
yazılmış bu toponimin ço x qədim tarixi var: hələ er. əv. VIII əsrə aid Urartu 
mənbəində sonrakı Zəngəzur mahalına Urartu çarın ın hərbi səfəri ilə ə laqədar 
yazıda Veliku xi toponimi çəkilir. Bu toponimdəki ―u xi‖ sözü urartu dilində şəkilçi 
olduğuna görə ―Velik‖ kimi yazılmış toponim ermənicə yazılışda Balkd ır. Keçən 
əsrə qədər Azərbaycanın Zəngəzur mahalında (indi Ermənistana aid hissəsində) 
Belek ad lı kənd vardı (153, 31). 
Q o ş (Arsakda kənd adı). Türkcə 
koş
– ―müvəqqəti köç yeri‖. ― köçəbə‖, 
―düşərgə‖ (160, II, 2, 626) sözündəndir.
D a s x o r a n. Albaniyada yaşayış məntəqəsi idi. Türkcə