Azərbaycanda bərk məİŞƏt tullantilarinin idarə ediLMƏSİ Tullantılar

AZƏRBAYCANDA BƏRK MƏİŞƏT TULLANTILARININ İDARƏ EDİLMƏSİ

Tullantılar – istehsal, məişət, nəqliyyat və başqa sahələrdə əmələ gələn və bilavasitə yerində istifadə edilməyən tullantılar. Lakin tullantılardan təsərrüfatın qeyri sahələri üçün real və potensial məhsul kimi istifadə etmək olar. Yararsız tullantı zibil sayılır.

Əgər tullantıda ilkin xammal 5 maddədən ibarətsə yanma prosesində 200-dən artıq birləşmə əmələ gəlir. Termiki emalın proseslərini 3 yerə ayırmaq olar.

1. Tullantıların hazırlanması.

2. Yandırma şərtləri

3. Qazların təmizlənmə metodu

Tullantıların idarə olunmasının qısa tarixi

Məişət tullantıları insan sağlamlığı üçün müəyyən bir təh-
lükə yaradır, çünki tərkibində sürətlə parçalanan üzvi maddələr,
patogenlər, milçəklərin sürfələri və helmint yumurtaları vardır.
Məişət tullantılarının insanlara və ətraf mühitə mənfi təsirini
azaltmaq və ya aradan qaldırmaq şəhərlərin sanitar təmizliyinin
vacib vəzifələrindən biridir. Bərk məişət tullantılarının tərkibinin təhlili, onların tərkibində hasilatdan dərhal sonra və ya
müəyyən emal nəticəsində istifadə oluna bilən bir sıra kom-
ponentlərin mövcudluğunu göstərir.Bu baxımdan BMT yalnız
zərərsizləşdirməməli, əksər hallarda istifadə edilməlidir.
Tarixdən əvvəlki dövrlərdə tullantılar torpağın yaxşılaş-
dırılması üçün kompost kimi xidmət edən küldən, ağacdan,
sümüklərdən, bitki tullantılarından ibarət idi. 2500 il əvvəl
Afinada dünyanın ilk şəhər poliqonu açıldı. Səlahiyyətlilər, tul-
lantıların ən azı bir mil şəhər qapılarından kənara daşınmasını
qərara aldılar. Roma İmperiyasında şəhərlərdən bərk və maye
tullantıların ixracına dair sərt qaydalar mövcud idi. Roma İm-
periyasının süqutu ilə, xüsusən tullantılarla bağlı sərt qanunlar
tətbiq olunmadı və bunun nəticəsində vəba xəstəliyi meydana
gəldi. Fəlakət orta əsrlər Avropa şəhərlərini vurdu. Vəba Av-
ropa əhalisinin üçdə birini məhv etdi. İtaliyada əhalinin yarısı,
İngiltərədə - 90%, Rusiyanın Smolensk şəhərində demək olar
ki, əhalinin 100%-i öldü. Bu fəlakətlərin səbəbi zibil, tullan-
tıların, küçələrdəki anti-sanitar vəziyyəti idi. Sakinlər tullantı-
ları zibil yığınlarına, pəncərələrdən küçəyə atdılar. Şəhərlərdə
çox sayda siçovul vəba xəstəliyinin sürətlə yayılmasına səbəb
oldu. Vəba və çiçək xəstəliyi kimi digər təhlükəli xəstəliyin
yayılması da dəhşətli nəticələrə səbəb oldu.
XVIII əsrdə texniki inqilab başladı. Bu yeni kəşflərə və
maşınların inkişafına töhfə verdi. Bununla birlikdə artan məh-
suldarlıq kütləvi istehsalın əsasını qoydu və sənaye tullantı-
larının artmasına səbəb oldu. 1809-cu ildə, Nicholas Uppert, ilk
qablaşdırma - mantar fişləri olan şüşə qablarda qida saxlayarağı
ixtira etdi.
XIX əsrin sonlarında bir çox Avropa ölkəsində məişət tullan-
tıları gündəlik səyyar tullantı qablarına yığılırdı. Tullantılar əl
ilə çeşidlənirdi. Tullantıların böyük bir hissəsi təkrar emala
qaytarıldı, yandırma külü tikinti materialları istehsalında isti-
fadə edildi. 1929-cu ildə qablaşdırma üçün alüminium folqa vəselofan istifadə edildi. Qablaşdırma pərakəndə satışda mühüm
rol oynamağa başladı. 1930-cu illərdə neft məhsullarından sin-
tetik materialların istehsalına başlanıldı. İlk dəfə polimer ma-
teriallar və plastik məişət tullantıları da ortaya çıxdı. İkinci
Dünya Müharibəsi illərində Avropadakı Amerika qoşunlarının
ərzaqla təmin edilməsi ehtiyacından təkmilləşdirilmiş konserv
və birdəfəlik içki qablarının tətbiqinə başlanıldı. Tullantı soba-
larının ilk sistematik istifadəsi 1874-cü ildə İngiltərədə sınaq-
dan keçirildi. Yandırma üsulu zibilin miqdarını 70-90% azaltdı,
lakin havanın çirklənməsini artırdı. Bundan əlavə, yandırma
qurğularında tullantıların yandırılması - onların atılması ilə
müqayisədə bahalı idi. Tullantıların basdırılması bu problemin
həlli üçün ən populyar üsullardan biri oldu [3].
Buna görə tullantıların idarə olunması sahəsində fəaliy-
yətin prioritet istiqamətlərindən biri onların miqdarını azaldıl-
masıdır. Eyni zamanda yerli idarəetmə orqanlarının rolu da
gücləndirilməlidir. Qanunvericilik bazası dövlət uçotu və he-
sabatını standartlaşdırma şərtlərini müəyyənləşdirir, iqtisadi
tənzimlənmənin əsas prinsiplərini formalaşdırır, dövlət, istehsal
və ictimai nəzarət qaydalarını müəyyən edir. Tullantıların idarə
edilməsi sahəsində qanunvericiliyin pozulmasına görə məsuliy-
yətin müəyyən edilməsi də vacib məsələdir.
Bəzi hallarda əhalinin sağlamlıq riskinin qiymətləndiril-
məsi də vacibdir. Mürəkkəb məsələlərdə qərar qəbul edilmə-
sindən əvvəl ümumiyyətlə iqtisadi fəaliyyətin ekosistemə təsirinin sistematik təhlili aparılır ki, bu da qərarı optimallaşdır-
mağa imkan verir.
Vahid tullantıların idarə olunması proqramının bir hissəsi
olaraq qəsəbə və ya şəhərlərin xüsusi problemlərindən və yerli
qaynaqlarından asılı olaraq BMT probleminin həlli üçün
yanaşmalar seçildiyi güman edilir.
Bununla birlikdə, hər halda, proqramın məqsədlərini
müəyyənləşdirərkən və tullantıların idarə olunması strategiya-
sını planlaşdırarkən, tullantıların idarə olunmasının müəyyən
bir iyerarxiyasına əsaslanmaq məsləhətdir. Belə bir iyerarxiya,
ilk növbədə tullantıların ilkin azaldılması, daha sonra ikinci
azalma üçün tədbirlərin görülməsini nəzərdə tutur. Tullantıların
qalan hissəsinin təkrar emalı və təkrar istifadəsi tələb olunur.
Sonda, qarşısını almaq mümkün olmayan və təkrar emal edil-
məyən tullantıların atılması və ya basdırılması üçün tədbirlər
görülürTullantıların ilkin azalması, tullantıların vahid idarəetmə
iyerarxiyasının ən yuxarısında “onun yaranma mənbəyində”
azalmasıdır. Azaldılması ilə tullantıların ümumi miqdarının
azalması deyil, həm də onların toksiklik və digər zərərli xüsu-
siyyətlərinin azalması nəzərdə tutulur. Tullantıların azaldılması
istehsalçıların və istehlakçıların məhsullara və qablaşdırmalara
yenidən yönəldilməsi ilə əldə edilir və nəticədə daha az tullantı
olur

İkinci emal (kompostlama daxil olmaqla) baxılan iyerar-

xiyanın növbəti mərhələsidir. İkinci emal (təkrar emal) yalnız
poliqonlarda yer saxlamır, həm də yanmayan materialları
ümumi tullantı axınından çıxarmaqla yanma effektivliyini
artırır.
İerarxiyada ən aşağı səviyyədə BMT-nin poliqonlarda
basdırılması və yandırılması həyata keçirilir.Yandırma poliqon-
larda tullantıların miqdarını azaldır və bəzi hallarda elektrik
enerjisi istehsal etmək üçün istifadə edilə bilər. Tullantıların
yandırılması üçün yandırma köhnə bir texnologiya olmasına
baxmayaraq, tullantıların idarə olunması sistemləri ilə təchiz
edilmiş və digər üsullarla birlikdə istifadə olunan müasir yan-
dırma cihazları tullantıların axınının, xüsusilə də sıx məskun-
laşmış ərazilərdə idarə olunmasına kömək edə bilər.
"Tullantıların idarə olunması" termininə tullantıların top-
lanması, emalı, yandırılması, basdırılmasının təşkili, habelə tul-
lantıların miqdarının azaldılması tədbirləri daxildir.
Tullantıların kompeks idarə olunması prinsipləri aşağıda-
kılardı1. BMT müxtəlif komponentlərdən ibarət olduğu üçün idarə
edilməsinə müxtəlif yanaşmalar tətbiq olunmalıdır.
2. BMT-nin hər bir komponentindən istifadə etmək üçün müa-
sir texnologiyadan istifadə edilməlidir, lakin texnologiyalar
bir-birini tamamlayan kompleks şəkildə inkişaf etdiril-
məlidir.
3. Bələdiyyələrdə BMT-nin ləğvi sistemi xüsusi yerli prob-
lemlərə cavab vermək üçün plan hazırlanmalıdır.
Şəkil 4-də istehlak tullantılarının (bərk məişət tul-
lantılarının) idarə edilməsinin struktur sxemi göstərilir.
Son illərdə tullantı zibil miqdarı olduqca sürətlə artmaq-
dadır. Sənayeləşmiş ölkələrdə qısa müddətli əşyalar, xüsusən
də birdəfəlik istifadə olunan məhsullar istehsal etmək istəyi
güclənir. Pampers, selofan çantalar, bankalar, şüşə və digər bir-
dəfəlik kağız əşyaları, ucuz qısa müddətli köynəklər, köhnəlmiş
paltarlar zibil qutularını tez doldurur. Hər il, məsələn, fransızlar
tərəfindən atılan bu cür zibil kütləsi Eyfel qülləsinin kütlə-
sindən 600 dəfə çoxdur. Tullantıların toplanması təkrar emal
prosesinin bahalı bir hissəsidir və onun düzgün təşkil edilməsi
əhəmiyyətli xərclərə qənaət edə bilər.
Əsas BMT toplama və tullantı sistemləri "əvəz edilə
bilən" və "əvəz edilə bilməyən" konteyner sistemləridir. Bir
konteyner "əvəz edilə bilən" bir sistemlə konteyner ilə birlikdə
tullantılar çıxarılır və onların yerinə boş təmiz qablar quraşdı-
rılır. "Əvəz edilə bilməyən" bir sistemlə tullantılar birbaşa zibil
maşınlarına axıdılır və boşaldıqdan sonar konteynerlər yerinə
quraşdırılır. Rusiyanın şəhər və qəsəbələrində məişət tullantıla-
rının toplanması və atılması xüsusi müəssisələr tərəfindən sani-
tariya normalarında nəzərdə tutulmuş müddətdə aparılır.Bərk məişət tullantılarının çeşidlənməsi
Hesab etmək olar ki, bütün istehlak tullantıları ikinci də-
rəcəli maddi ehtiyatlardır. Təkrar emalda əsas problem təkrar
emal texnologiyalarının olmaması (müasir texnologiyalar tul-
lantıların 90%-ə qədər təkrar emal etməyə imkan verir) deyil,
ikinci dərəcəli xammalın tərkib hissələrinin zibildən ayrılması
və zibil maddələrinin ayrılmasıdır. Yaranan tullantı axınından
təkrar emalların çıxarılması bahalı və çətindir. Xaricdə 5-20 işçi
üçün kiçik əl ilə çeşidləmə xətləri təxminən 500 min dollara,
güclü avtomatlaşdırılmış zavodlar isə 1,5 milyon dollara
qədərdir. Avropa və Şimali Amerikada BMT-nin bir tonun
utilizasiyası üçün olan xərc orta hesabla 100 dollardan çoxdur.
ABŞ-da, BMT-nin ümumi çıxarılması və atılması haqqı bir ton
üçün 200 dollardan çoxdur.
Hal hazırda bərk məişət tullantılarının ayrılması üçün
aşağıdakı üsullardan istifadə olunur:
 ferromaqnit çıxarmaq üçün istifadə olunan maqnit
ayrılması;
 əlvan metalların çıxarılması üçün elektrodinamik ayrılma;
 tullantı kağız, toxuculuq, polimer materiallar və bənzərlərin
bərpası üçün BMT tərkib hissələrinin müxtəlif sıxlığına
əsaslanan aerodinamik ayrılma:
 şüşə əldə etmək üçün BMT komponentlərinin fərqli
elastikliyinə əsaslanan ballistik ayrılma;
 hidroseparasiya (flotasiya metodu).
Ayrılma metodlarının səmərəliliyini artırmaq üçün tul-
lantılar xüsusi qurğular - ekranlardan istifadə etməklə əzilir və
süzülür. Məsələn, Rusiyanın "Ecotexnika" şirkəti ildə 40 min
ton tutumu olan metal, şüşə, kağız, qırıntı, plastik, qida tullan-
tılarını və tikinti tullantılarını məişət tullantılarından ayırmağa
imkan verən kompleks çeşidləmə avadanlığı istehsal edir. Tex-
nologiya aşağıdakı əsas əməliyyatları əhatə edir: 130°C-də əv-
vəlcədən qurutma, ultrabənövşəyi dezinfeksiya, əl çeşidlən-
məsi, seçilmiş komponentlərin qablaşdırılması və ya üyü-
dülməsi.

Ötən il yaranmış 1576,5 min ton və əvvəlki illərdən qal-

mış 1,5 min ton bərk məişət tullantılarının 33,4 faizi enerji əldə
edilməsi məqsədilə istifadə olunmuş, 0,5 faizi ölkə daxilində
satılmış, 66,1 faizi isə zibilxanalara daşınmışdır. Məişət tullan-
tılarından istifadə hesabına 170,3 milyon kVt saat elektrik
enerjisi istehsal edilmişdir ki, bu da 2017-ci ildə alternativ
enerji mənbələri üzrə istehsal olunmuş elektrik enerjisinin 65,8
faizini təşkil edir.
Sənayedə və digər sahələrdə təkrar xammal və istehsal
tullantıları ehtiyatlarının 25,7 faizi, o cümlədən 24,1 faizi yeni
məhsul alınması, 1,6 faizi isə digər məqsədlər üçün müəssisə
daxilində istifadə edilmiş, 11,2 faizi ölkə daxilində satılmış, 0,5
faizi ixrac olunmuş, 10,9 faizi zibilxanalara atılmış, 51,7 faizi
isə müəssisələrdə qalmışdır.
Müəssisələrin istehsal fəaliyyəti nəticəsində 208,3 min
ton və ya əvvəlki illə müqayisədə 3,0 dəfə az təhlükəli tullantı
yaranmış və tullantıların ümumi miqdarında onların payı 7,5
faiz olmuşdur. Əvvəlki illərdə yaranan qalıqlar da daxil ol-
maqla, ötən il 57,0 min ton təhlükəli tullantı tamamilə zərərsiz-
ləşdirilmişdir. Tullantıların böyük hissəsi mədənçıxarma səna-
yesi müəssisələrində yaranmışdır və onların 83,9 faizi Bakı
şəhərində yerləşən müəssisələrin payına düşür [10].
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq fərman
və sərəncamları ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasın-
da ekoloji cəhətdən dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli
Proqram", “Azərbaycan Respublikasında ekoloji vəziyyətin
yaxşılaşdırılmasına dair 2006–2010-cu illər üçün Kompleks
Tədbirlər Planı”, “2011–2013-cü illərdə Bakı şəhərinin və onun
qəsəbələrinin sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramı”,
habelə milli iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrəstrateji yol xəritələri çərçivəsində beynəlxalq investisiyalar cəlb
etməklə təhlükəli (o cümlədən radioaktiv) tullantıların yığıl-
ması, yerləşdirilməsi və zərərsizləşdirilməsi üçün poliqonlar
yaradılmışdır. Bakı şəhərində yığılan tullantıların zərərsizləş-
dirilməsi məqsədilə Balaxanı qəsəbəsində istehsalat gücü 500
min ton olan Bərk Məişət Tullantılarının Yandırılması Zavodu
tikilmişdir. Həmin zavod istehsal gücünə görə Şərqi Avropa və
MDB məkanında bu tipli ən iri zavodlardan biri hesab edilir və
dördüncü nəsil texnologiyaların (4G) tətbiqi ilə ətraf mühitin
mühafizəsi sahəsində Avropa İttifaqının ən sərt normativlərinə
uyğun qurulmuşdur. Bakı Bərk Məişət Tullantılarının Yandı-
rılması Zavodunda tullantıların yandırılması nəticəsində ildə
231,5 milyon kVt/saat elektrik enerjisi hasil edilir ki, onun da
bir qismi daxili tələbatı ödəmək üçün dövlət enerji şəbəkəsinə
ötürülür. Bakı şəhəri ərazisində yaranan bərk məişət tullan-
tılarının səmərəli idarə edilməsi məqsədilə 2008-ci ildə təsis
edilmiş “Təmiz Şəhər” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti paytaxtın eko-
loji durumuna ciddi problemlər törədən bərk məişət tullantı-
larının zərərsizləşdirilməsi üçün Balaxanı poliqonunun bərpa-
sını təmin etmiş, nəticədə ətraf mühitə təhlükə törədən amillər
zərərli tullantıların kənarlaşdırılması yolu ilə aradan qaldı-
rılmış, poliqon ərazisində tullantıların qəbulu və yerləşdirilməsi
üçün meydançalar genişləndirilmiş, daxili yollar yenilənmiş,
müvafiq abadlaşdırma və yaşıllaşdırma işləri aparılmışdır.
Eyni zamanda, bərk məişət tullantılarının təkrar dövriy-
yəyə cəlb edilməsi məqsədilə Almaniya istehsalı olan qabaqcıl
texnologiyalar əsasında qurulmuş və illik gücü 200 min ton
olan Balaxanı Bərk Məişət Tullantılarının Çeşidlənməsi Za-
vodu istismara verilmiş, tullantıların çeşidlənməsi nəticəsində
emal üçün yararlı olan kağız, şüşə, plastik, qara və əlvan metal,
habelə digər xammalın ayrılması tullantıların ümumi həcminin
azaldılmasına, əlavə xammal bazarının və ölkədə təkrar emalınformalaşdırılmasına və ən önəmlisi, tullantıların ətraf mühitə
mənfi təsirinin minimuma endirilməsinə imkan vermişdir.
Qeyd olunanlarla yanaşı, bərk məişət tullantıları üzrə tək-
rar istehsalı inkişaf etdirmək məqsədilə 2012-ci ildə təməli
qoyulmuş və 2017-ci ildə istifadəyə verilmiş Balaxanı Sənaye
Parkı fəaliyyətə başlamışdır. Orada işləyən müəssisələrə vergi
və gömrük sahəsində tətbiq olunan stimullaşdırıcı tədbirlər,
onların rəqabətqabiliyyətli olmasına, səmərəli və ekoloji təhlü-
kəsizlik meyarları əsasında formalaşmasına və yüksək texno-
logiyalar tətbiq etməsinə təkan vermişdir.
Azərbaycan hökumətinin Dünya Bankı ilə birgə həyata
keçirdiyi “Bərk məişət tullantılarının vahid idarəçiliyi” layihəsi
çərçivəsində 2011–2014-cü illərdə Böyük Bakı ərazisində bərk
məişət tullantılarının yığılıb toplanması və zərərsizləşdirilməsi
sisteminin təkmilləşdirilməsi üçün bir sıra tədqiqatlar apa-
rılmışdır.
Azərbaycan Respublikasında bərk məişət tullantılarının
idarə edilməsinə dair Milli Strategiyanın hazırlanması və məi-
şət tullantıları sahəsində vahid idarəçiliyin tətbiqi üçün ölkə
ərazisindəki vəziyyət təhlil edilmiş, şəhər və rayonlarda bərk
məişət tullantılarının davamlı idarə edilməsinə dair daşıma, top-
lama və zərərsizləşdirmə sisteminin qurulması üçün regional
sanitariya poliqonundan və ötürücü məntəqələrdən ibarət şəbə-
kənin yaradılması ilə bağlı təkliflər, həmçinin mərhələli hüquqi,
inzibati, maliyyə, institusional və texnoloji islahatlara dair töv-
siyələr hazırlanmışdır. Layihənin icrası çərçivəsində Bakı şəhə-
rində Qaradağ və Suraxanı poliqonları tam bərpa olunmuş, çox-
saylı qeyri-qanuni tullantı sahələri müəyyən edilərək təmiz-
lənmiş, yeni texnika və avadanlıq alınmış və tullantıların idarə
edilməsi üçün ilkin informasiya bazası yaradılmışdır.
Bakı ərazisində fəaliyyət göstərən yeni sistemlər istisna
olmaqla, regionlarda əksər hallarda tullantıların açıq zibilxa-
nalarda toplanması, bu məqsədlə ayrılmış sahələrin hasarlanmaması, həmin sahələrdə basdırılan tullantılardan əmələ gələn
çirkləndirici maddələrin qrunt sularına qarışması, bəzi tullantı
poliqonlarının birbaşa olaraq çayların sahili boyunca və subasar
düzənliklərdə yerləşdirilməsi bu sahəyə xüsusi diqqət yeti-
rilməsi zərurətini yaradır.
Layihənin prioritet istiqamətlərindən biri kimi bərk məi-
şət tullantılarının idarə edilməsi ilə bağlı hazırlanmış tövsiyələr
əsasında “Azərbaycan Respublikasında bərk məişət tullantı-
larının idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsinə dair 2018–2022-
ci illər üçün Milli Strategiya” (bundan sonra – Milli Strategiya)
formalaşdırılmış, birinci mərhələdə 5 (beş) ili əhatə edəcək bu
Milli Strategiyanın uğurla həyata keçirilməsi üçün konkret ad-
dımlar atılmasına və müsbət nəticələr əldə edilməsinə yönələn
müvafiq tədbirlər müəyyənləşdirilmişdir [10,12,13].
Milli Strategiyanın yerinə yetirilməsi bərk məişət tullan-
tılarının əmələ gəldiyi yerlərdə (ev təsərrüfatları, sosial və tica-
rət obyektləri, idarə və təşkilatlar, istirahət və turizm obyektləri
və s.) qida tullantılarının, kağız, plastik, metal, şüşə ilə yanaşı,
söküntü və tikinti tullantılarının, habelə elektrik lampaları, köh-
nə və yararsız elektrik/elektronika cihazlarının, batareyaların,
atılmış dərmanların və kimyəvi məhsulların kənarlaşdırılması
və utilizasiyası mövcud problemlərin aradan qaldırılmasına,
ölkə ərazisində bərk məişət tullantılarının idarə edilməsi ilə
bağlı toplanılma, daşınma və zərərsizləşdirilmə sisteminin tək-
milləşdirilməsinə, səmərəliliyin artırılmasına, əlavə xammal
bazarının formalaşdırılmasına, təkrar emal sahələrinin qurulma-
sına, təkrar istehsal sahəsinə marağı olan potensial sahibkarlar
və investorlar üçün əlverişli şərait yaradılmasına, dövlət büdcə-
sindən bu sahəyə ayrılan subsidiyaların tədricən azaldılmasına,
göstərilən xidmətlər müqabilində alınan ödənişlərin yığım sə-
viyyəsinin artırılması istiqamətində işlərin daha da sürətlən-
dirilməsinə, habelə beynəlxalq təcrübədən istifadə etməklə,
müasir texnologiyalar əsasında yeni müəssisələr yaradılmasına,təkrar emal bazarının möhkəmləndirilməsinə və əhalinin
məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsinə imkan verəcəkdir.
Əsas anlayışların mənaları:
 istehsalat tullantıları—istehsal, yaxud işlərin (xidmətlərin)
yerinə yetirilməsi prosesində əmələ gələn və ilkin istehlak xü-
susiyyətlərini tam və ya qismən itirən xammal, material,
maddə, yarımfabrikat, əşya və digər məhsulların qalıqları, ha-
belə istehsal obyekti olmayan və öz istifadə olunma xüsusiy-
yətlərinə görə texnoloji prosesə daxil olmayan, yenidən əmələ
gələn eyni mənşəli əşya və maddələr;
 məişət tullantıları (bərk məişət tullantıları) — əhalinin həyat
fəaliyyəti nəticəsində yaşayış yerlərində əmələ gələn əşyalar,
maddələr və materiallar;
 təhlükəli tullantılar—tərkibində təhlükəli xüsusiyyətlərə ma-
lik partlayıcı, yanma qabiliyyətli, oksidləşdirici, toksiki, in-
feksion, korroziya təsirinə malik və ekotoksiki maddələr olan,
əhalinin sağlamlığı və ətraf mühit üçün bilavasitə və ya po-
tensial təhlükə yaradan tullantılar;
 təhlükəsiz tullantılar — ətraf mühitə bilavasitə təhlükəli təsir
göstərməyən tullantılar;
 təkrar xammal—texniki və ya texnoloji imkanlar, həmçinin
iqtisadi səmərəlilik nəzərə alınmaqla təsərrüfat fəaliyyətində
təkrar istifadə oluna bilən tullantılar;
 yararsız tullantılar — istifadə olunma xüsusiyyətləri məhdud
olan, təkrar istifadəsi iqtisadi baxımdan səmərəli olmayan tul-
lantılar;
 tullantıların emalı — onların toplanması, saxlanılması, çeşid-
lənməsi, daşınması və zərərsizləşdirilməsi prosesindən ibarət
məqsədyönlü fəaliyyət;
 tullantıların yerləşdirilməsi — tullantıların saxlanılması və
ya basdırılması üzrə həyata keçirilən fəaliyyət tullantıların zərərsizləşdirilməsi — ətraf mühitə və insanın
sağlamlığına təsirini azaltmaq məqsədilə tullantıların xüsusi
qurğularda emalı (o cümlədən yandırılması) və ya basdırılması;
 tullantılar—qanunvericiliyin müddəalarına müvafiq olaraq
kənarlaşdırılan, kənarlaşdırma üçün nəzərdə tutulan, kənarlaş-
dırılmalı olan maddə və əşyalar;
 tullantıların idarə olunması—tullantıların əmələ gəldiyi fəa-
liyyət prosesi, habelə tullantıların yığılması (toplanması), çeşid-
lənməsi, daşınması, yerləşdirilməsi, emalı, istifadəsi, utiliza-
siyası, zərərsizləşdirilməsi və basdırılması üzrə fəaliyyət;
 tullantıların yığılması (toplanması)—tullantıların sonradan
istifadə edilməsi, utilizasiyası və ya basdırılması (məhv edilmə-
si) məqsədi ilə icazə verilmiş yerlərdə müvəqqəti yerləşdi-
rilməsi;
 tullantıların çeşidlənməsi—tullantıların müəyyən əlamətlə-
rinə (növünə, tərkibinə, xüsusiyyətinə və s.) görə toplanması;
 tullantıların daşınması—tullantıların əmələ gəldiyi, yerləşdi-
rildiyi, istifadə və utilizasiya edildiyi, zərərsizləşdirildiyi, bas-
dırıldığı və ya məhv edildiyi yerlər və obyektlər arasında da-
şınması;
 tullantıların utilizasiyası—tullantılardan lazımi materialların
və enerjinin ayrılaraq təkrar istifadə üçün yararlı hala salınması;
 tullantıların basdırılması—sonradan istifadəyə yararlı ol-
mayan tullantılardan ətraf mühitə zərərli təsirin qarşısını almaq
məqsədi ilə onların xüsusi ayrılmış yerlərdə müvafiq qaydada
təcrid edilməsi;
 tullantıların istifadəsi—tullantılardan malların (məhsulların)
istehsalında və ya enerji əldə edilməsində istifadə olunması;
 tullantıların yerləşdirilmə obyekti—tullantıların yerləşdiril-
məsi üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi təchiz edilmiş qurğu (po-
liqon, şlam-anbar və başqaları);
 tullantıların sərhədlərarası daşınması—ən azı iki dövlətin
mənafeyinə toxunmaq şərti ilə tullantıların bir dövlətin ərazi sindən digər dövlətin ərazisinə və ya ərazidən keçməklə, yaxud
hər hansı dövlətin yurisdiksiyası altında olmayan əraziyə və ya
ərazidən keçməklə daşınması;
 tibbi tullantılar—səhiyyə və baytarlıq obyektlərində və tibbi
manipulyasiya zamanı əmələ gələn tullantılar;
 təhlükəli tullantıların pasportları—təhlükəli tullantıların mü-
vafiq tullantı növünə və təhlükəlilik dərəcəsinə aidiyyətini təs-
diq edən, onların tərkibi barədə məlumat verən sənəd;
 tullantıların növü—tullantıların təsnifatı sisteminə uyğun
olaraq ümumi əlamətlərə malik olan tullantılar;
 tullantıların istehsalçısı—fəaliyyəti nəticəsində təhlükəli və
ya digər tullantıların əmələ gəlməsinə səbəb olan istənilən şəxs,
yaxud bu şəxs məlum olmadıqda tullantıların sahibi olan və/və
ya onlara nəzarəti həyata keçirən şəxs;
 tullantıların sahibi (mülkiyyətçisi)—tullantıların istehsalçısı,
yaxud onların sahibi olan fiziki və ya hüquqi şəxs;
 texnoloji proses—istehsalat vahidinin işə salınmasının təsdiq
edilmiş müddəti ilə texnoloji reqlamentə uyğun fəaliyyəti;
 istehsalat tullantılarının əmələ gəldiyi yerlər—onların əmələ
gəldiyi texnoloji proses, yaxud istehsal sahələri (müəssisələr);
 tullantıların identifikasiyası—pasport məlumatları və ya yox-
lama sınaqları əsasında konkret təhlükəli tullantıların hansı
tullantı növünə və xüsusiyyətinə aidiyyətinin müəyyən edilməsi
proseduru;
 az tullantılı texnologiya—ənənəvi üsullarla müqayisədə
məhsulun alınması nəticəsində tullantıların nisbətən az həcmdə
əmələ gəlməsinə imkan verən istehsalat prosesi