“Azərbaycanın iş adamlarının iqtisadi davranışında etikanın rolu”
Fuad Əliyev
İqtisadi İslahatlar Mərkəzi
2005
Məqsəd
Yerli iş adamlarının gündəlik fəaliyyətlərində, iqtisadi davranışlarında etikanın roluna qiymət vermək və mövcud problemlərin həlli istiqamətində elmi cəhətdən əsaslandırılmış təklif və tövsiyələr hazırlamaq.
Metodologiya
Kabinet tədqiqatının həyata keçirilməsi;
Sahə tədqiqatının həyata keçirilməsi (sosiolojı sorğu);
Dərinləşdirilmiş müsahibələr vasitəsilə ekspert rəylərinin öyrənilməsi;
Hesabatın yazılması və ictimaiyyətə təqdim olunması.
Etika nədir?
“etika” - əxlaqın elmi nəzəriyəsidir
daha geniş mənada, etika – dəyərlər və onlara əsaslanan əxlaqi qaydalar sistemi kimi də başa düşülə bilər
Etikanın paradiqmaları
individual etikanın paradiqması - etikanın hər hansı bir fəaliyyətə (məs. iqtisadi) görə ayrı-ayrı fərdlərə (müəssisələrə) qarşı qoyulan və əxlaqi rəftar gözləntilərinə əsaslanan tələblər
institusional etikanın paradiqması - hüquqi çərçivələrin müvafiq tərtibatı vasitəsilə qoyulan əxlaqi tələblər
qeyri-leqal biznesin səviyyəsinin son dərəcə yüksək olması
iri miqyaslı korrupsiya
dost-tanış kapitalizmi
renta axtarışı
inhisarçılıq
məmur özbaşınalığı
və s. kimi mənfi təzahürlər
Sorğu
Bakıda, Lənkəranda və Gəncədə çalışan 200 iş adamı
Kiçik, orta və iri müəssisələrin və fərdi sahibkarların regionlar üzrə proporsional təmsil olunması
Sektorların proporsional təmsil olunması: xidmətlər və ticarət (40%), kənd təs-tı (30%), sənaye (30%)
Sorğu respondentlərinin 70,5%-i kişi, 29,5%-i isə qadın olmuşdur
Ailə vəziyyəti baxımından, respondentlərin 79,5%-i evli, 16,5%-i subay, 4,0%-i isə boşanmış/dul olmuşdur
60%-i ali təhsilli, 20,5%-i natamam orta təhsilli, 15,5%-i orta ixtisas təhsilli, 3%-i orta təhsilli, 1%-i ya natamam ali təhsilli, ya da təhsilsiz
98,5%-i müsəlman, 1,5%-i isə xristian
27% - 31-40, 24% - 41-50, 23,5% - 51-60, 217%,5 - 20-30 yaş qrupuna ail olmuşdur.
Hipotezalar təsdiqləndi
Etika və dəyər mühakimələri bu gün Azərbaycan biznesində ikinci dərəcəli rol oynayır - tam
Azərbaycanın iş adamlarının əksəriyyəti, peşəkar sahibkarlıq fəaliyyətlərinə gəldikdə, dindar deyillər - tam
Etika və din baxımından iş adamlarını sahələr, yaş kateqoriyaları və onlara məxsus biznes müəssisələrinin ölçülərinə görə fərqləndirmək mümkündür – qismən
Nəticələr
Son on beş il ərzində əhalinin kütləvi düşüncəsində və davranışında böyük dəyişikliklər baş vermişdir. Kommunizm ideologiyasının və inzibati-əmirlik sisteminin süqutundan sonra, kütləvi şüurda boşluq yaranmış və universal dəyərlərin deqradasiyası baş vermişdir.
Həm şəxsiyyət mədəniyyəti, həm də bazar institutları demokratik cəmiyyət şəraitində inteqrasiya funksiyasını daşımağa hazır deyildir. Belə ki, etik-kommunikativ şüurda vətəndaş cəmiyyətinin quruluşu baş vermiş fakt kimi yox, hələ ki, sadəcə bir mücərrəd məqsəd kimi qalmaqdadır.
Getdikcə daha çox adam dinə maraq göstərir və dinin davamçıları sırasına daxil olur. Müasir dindarların düşüncəsi ziddiyyətlidir, burada dini və qeyri-dini elementlər qarışır.
Nəticələr
İş adamlarının motivləri, dəyərləri və maraqlarının sistemi, hələ ki, etik dini prinsiplərdən uzaqdır, yəni bu prinsiplər orta-zəif rola malikdirlər.
İş adamlarının motivasiyasına çoxşaxəli amillər təsir göstərir. Mövcud vəziyyət, bazar iqtisadiyyatı və vətəndaş cəmiyyəti institutlarının zəifliyi onların davranışlarını korlayır.
Kütləvi düşüncədə dinin mənəvi-etik şərhi və anlaşılması üstünlük təşkil edir. Belə qənaətə gəlmək olar ki, din kollektiv təhtəlşüur səviyyəsində mühüm yer tutur, lakin gündəlik fəaliyyətdə özünü büruzə vermir. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda din və adət-ənənə, çox vaxt, qarışdırılır.
Ölkədə qarşılıqlı etibar problemi mövcuddur və bu sosial-iqtisadi inkişafına mənfi təsir göstərir.
Nəticələr
İş adamları arasında etika və din haqqında yeni müfəssəl informasiya, obyektiv, təhrifsiz məlumat və hətta ixtisaslaşdırılmış bilik almağa tələbat yaranmışdır. Lakin bu tələb, çox vaxt, dərk olunmur və tam ödənilmir. Bu biliklər təsadüfi, qeyri-mötəbər mənbələrdən, yaxud özünümaarifləndirmə vasitəsilə alınır.
Yerli dini qurumların və xadimlərin, təhsil ocaqlarının bu istiqamətdə zəif işləməsi və aşağı nüfuza malik olması mövcud vəziyyətin əmələ gəlməsi üçün şərait yaradır.
İş adamları bir ictimai sinif olaraq, vahid bir ideologiyaya yiyələnməyib və bu sahədə sivil ictimai kapital, hələ ki, formalaşmayıb. Bunun da sahibkarlığın güclənməsinə və ölkənin iqtisadi inkişafına mənfi təsiri vardır və bu təsir dəyərləndirilməlidir.
