Aziz o'quvchi


-DASHTI QIPCHOQDAGI SIYOSIY AHVOL. MUHAMMAD SHAYBONIYXON



Yüklə 492 Kb.
səhifə4/56
tarix31.01.2022
ölçüsü492 Kb.
#51904
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   56
O’zbekiston tarixi

2-DASHTI QIPCHOQDAGI SIYOSIY AHVOL. MUHAMMAD SHAYBONIYXON

XI asrdan boshlab arab va fors manbalarida "Dashti Qipchoq" deb ataluvchi geografik hudud tilga olinadi. Bu atama Sirdaryoning yuqori oqimi va Tyanshanning g’arbiy yon bag’irlaridan Dnepr daryosining quyi oqimiga qadar cho’zilgan hududga nisbatan ishlatilgan. Ural (Yoyiq) daryosi Dashti Qipchoqni sharqiy va g’arbiy qismlarga ajratib turgan.



Yodda tuting. Bu hududlar rus manbalarida "Poloveslar yeri” nomi bilan yuritilgan. Chunki ruslar Dashti Qipchoq aholisini poloveslar deb atashgan. Vizantiya manbalarida esa ular kumanlar, sharq manbalarida esa qipchoqlar nomlari bilan qayd etilgan.

XV asrda Jo’jining o’g’li Shaybon naslidan bo’lgan Abulxayrxon (1412-1468) Sharqiy Dashti Qipchoqni egallab, alohida davlatga asos soladi. Tarixiy manbalarda bu davlat "O’zbek ulusi” (o’zbeklar mamlakati) deb ham ataladi. 1431-yilda Xorazmni ham bosib oldi. 1446-yilda Abulxayrxon Sirdaryoning o’rta oqimida joylashgan shaharlar-Sig’noq, Oqqo’rg’on, Arquq, O’zgan va Suzoqni bosib oladi. O’z davlatining poytaxtini Turadan Sig’noqqa ko’chirdi. Samarqand taxti uchun kurash kuchaygan paytda Abulxayr­xon vaziyatdan foydalanishga harakat qiladi. U 1451-yilda o’zidan madad so’ragan temuriyzoda Abu Said Sultonga Samarqand taxtini egallashda yordam berish bahonasida yurish boshladi. Abulxayrxon katta o’ljalar bilan o’z yurtiga qaytadi. Minnatdorchilik tariqasida Abu Said Sulton Ulug’bekning qizi Robiya Sultonbegimni Abulxayrxonga xotinlikka beradi. Abulxayrxon keyin ham bir necha bor Movarounnahr ishlariga aralashdi. Shu orqali u Movarounnahrda borgan sari o’z nufuzining ortishiga erisha olgan. Abulxayrxon tomonidan tuzilgan davlat 40 yil yashadi. 1468-yilda Abulxayrxon vafot etishi bilanoq, bu davlat parchalanib ketdi. Muhammad Shayboniy Abulxayrxonning farzandi Shohbudoq Sultonning o’g’li edi. Shohbudoq Sultondan ikki o’g’il qolgan: Muhammad Shayboniy va Mahmud Sulton. Muhammad Shayboniy 1451-yilda tug’ilgan. Shayboniyning bobosi Abulxayrxon saroyida ham turkiylar odatiga ko’ra tug’ilgan go’dakka ikki ism qo’yish urf bo’lgan. Ismlarning birinchisi islomiy (arab), ikkinchisi esa turkiy bo’lgan. Tug’ilganda Muhammad deb nom olgan Shayboniy o’zining ikkinchi nomi bilan mashhur bo’lgan. "Boburnoma" asarida Shayboniyning ismi Shoyboqxon deb berilgan. Bu nom "kuch-qudrat" degan ma’noni anglatadi. Umuman olganda, Muhammad Shayboniyxon faqat xon bo’lmasdan, ayni paytda ilm-ma’rifat homiysi va o’zi ham didli ijodkor, shoir bo’lgan. Shu bois, Shayboniyxon Shohbaxt, Shoyboq, Shoybek, Sheboni, Shohibek, Shayboniy taxalluslarida she’rlar yozgan. Otasi Shohbudoq Sulton va onasi Qo’zibegimdan yoshligida yetim qolgan Muhammad Shayboniy otasining sodiq xizmatkori Qorachabek oilasida tarbiyalangan. Qorachabek bu shahzodaga otalarcha mehribonlik ko’rsatgan. Keyinchalik Shayboniyga nufuzli temuriy amir­lardan bo’lmish Muhammad Mazid Tarxon homiylik qildi. U Turkiston va O’tror hukmdori edi. Shayboniy ukasi bilan Turkistonda uzoq vaqt yashamadi. Keyinchalik ular Samar­qand hukmdori huzuriga bordilar. Aka­-uka Buxoroda yashab, ilm o’rgandilar, she’riyat va ilm-fanga oshno bo’ldilar. Balog’atga yetgani sari Shayboniy ko’nglida bobosi Abulxayrxon davlatini tiklash orzusi jo’sh urib bora boshladi. U Dashti Qipchoqqa qaytib borib, lashkar to’plashga muvaffaq bo’ladi. Ayni paytda, u bobosi davlatini tiklash yo’lidagi xatti-harakatini dastlab o’z qo’shini bilan temuriylarga yollanma qo’shin lashkar­boshisi sifatida xizmat qilishdan boshlagan. Dastlab, Shayboniy parchalangan Amir Temur davlatining shimoliy chegarasida noiblik qilayotgan homiysi Mazid Tarxondan uni o’z xizmatiga olishni so’raydi. Avvaliga bu taklifga rozi bo’lgan Mazid Tarxon tezda Shayboniyning xavf solishi mumkinligini anglab yetadi. Natijada u Shayboniyni Buxoro hokimi Darvish Muhammad Tarxon ixtiyoriga jo’natib yuborish orqali undan qutuladi. Chunki Darvish Muhammad bunday yordam kuchiga muhtoj edi. Uning xizmatidan ham Mo’g’uliston, ham Mova­rounnahr, ham Xuroson hukmdorlari o’zlarining qo’shnilariga hamda ichki raqiblariga qarshi kurashda foydalanganlar. Bu kurashlarda Shayboniy o’zining mohir lashkarboshilik qobiliyatini namoyon qildi. Turli hukmdorlarga xizmat qilish Shayboniyga Temuriylar davlatidagi vaziyatni yaxshi bilib olishga imkon berdi.


Yüklə 492 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   56




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin