Aziz o'quvchi

33-XVIII ASRNING IKKINCHI YARMI-XIX ASR BOSHLARIDA TOSHKENT

XVIII asrning 2-yarmida Toshkent-Shayxontohur Beshyog’och Ko’kcha va Sebzor dahalariga bo’lingan. Ularning har birini mustaqil hokim boshqargan. Bu davr Toshkent tarixida to’rt hokimlik deb nom olgan. Shahar hokim­larining o’zaro urushlaridan tinkasi qurigan va bu kurashda Yunusxojaning qo’li baland kelayotganini ko’rgan xalq boshqa hokimlarni mansabidan chetlatib, butun shaharga Yunusxojani hokim qilib ko’tardilar. Yunusxojaga "Hazrati eshon" unvoni berilgan, xon deb ham yuritilgan. Yunusxoja huzurida xon kengashi tuzildi, kengashga 4 daha mingboshilari kiritilgan. Kengashda Yunusxoja hokim etib tayinlandi. To’rt hokimlik tugatilib, 1784-yilda yagona siyosiy hokimiyatning vujudga kelishi natijasida mustaqil Toshkent hokimligi tashkil topdi. Anhorning o’ng tomonida baland va qalin devor bilan o’ralgan O’rda, ya’ni davlat mahkamasi qurildi. Unda xon qarorgohi, devonxona, zarbxona joylashgan. O’rdani harbiy qism qo’riqlab turgan. 1796-yili Chimkent, Sayram va boshqa o’nlab shahar va qishloqlarni Toshkentga qo’shib oldi. 1799-yilga kelib Turkiston va uning atroflaridan Chu daryosigacha bo’lgan yerlar, jumladan, Qorako’l mavzeyi Toshkentga qo’shib olindi. Yunusxoja o’ziga tobe bo’lgan Katta qozoq juzi yerlaridagi qabilalarni boshqarish ishini o’sha urug’ boshliqlariga topshirdi. Bu bilan u qozoq biylaridan o’ziga tayanch yaratdi. Yunusxoja, ayniqsa, qozoq qabilalari orasida katta obro’ga ega bo’lgan. Ayniqsa, Qorakesak bo’lisi sultoni Bukey Sulton bilan yaqin aloqada bo’lgan. Bukey Sulton va uning o’g’illari Toshkent va rus karvonlarini qaroqchilardan himoya qilib, ularni belgilangan joyga yetganicha kuzatib qo’yganlar. Katta juz qabilalari Yunusxoja qo’shinida asosiy kuchni tashkil etib, uning Qo’qon xoniga qarshi urushlarida jonbozlik ko’rsatganlar. Toshkent davlati Qo’qon va Buxoro xonliklarini, Orenburg va Sibir bilan bog’laydigan karvon yo’llari o’tadigan Turkiston, Chirnkent va Sayramni o’z qo’lida tutib, O’rta Osiyo bilan Rossiyaning savdo munosabatlarida yetakchilikni qo’lga olishga intiladi. Bu hol Qo’qon bilan Buxoroning Toshkentga munosabatining keskinlashuviga olib keldi. Toshkentning Katta qozoq juzi ustidan o’z ta’sirini kuchaytirishi Qo’qon xonligining iqtisodiy va siyosiy mavqeyini chegaralab qo’ygan edi. Farg’ona vodiysini Rossiya bilan bog’lovchi asosiy savdo yo’li Toshkent orqali o’tardi. Shuning uchun ham Toshkentni bo’ysun­dirish maqsadida 1799-yili Qo’qon xoni Olimxon qo’shinlari Tosh­kentga yurish boshlaydilar. Yunusxoja ularga qarshi o’z qo’shini bilan chiqib, Chirchiq bo’yidagi Qorasuv mavzeyida ularga zarba beradi. Bu g’alaba natijasida Sirdaryoning o’ng sohilidagi Qurama mavzeyi Toshkentga qo’shib olinadi. Bu davrda Toshkent yirik shaharga aylantirilgan, uni o’rab turgan devorning uzunligi 18 chaqirimga yaqin bo’lgan. Unda 10 ming xonadon istiqomat qilgan. Shahar aholisi Rossiya, Qashg’ar va Xitoy bilan ham savdo qilgan. Yunusxoja davrida ikki xil pul: rupiya va tanga zarb qilingan. Besh tanga bir rupiyaga teng bo’lgan. Shahar nazorati va soliq yig’ish Boshchixojaning qo’lida edi. Hokimning to’rt maslahatchisi bo’lgan. Shahar savdosi ustidan qozi va devonbegi nazorat qilishgan. Rais shariat qonun-qoidalari va bozordagi narx-navo, o’lchovlar ustidan nazorat qilgan. XVIII asr oxiri-XIX asr boshlarida Toshkent bilan Rossiya o’rtasidagi savdo munosabatlari rivojlandi. Masalan, 1786-yili toshkentlik savdogarlar B. Ismoilov va Azizxojalar Irbit yarmarkasiga borishgan. 1787-yili Troiskdan Toshkentga 27773 so’mlik rus va chet el mollari keltirilgan. Ular rus va nemis movuti, qizil charm, gazmol, mis, baxmal va boshqa mollardan iborat bo’lgan. 1795-yilning sentabr oyida 24 kishidan iborat Toshkent savdo karvoni Semipalatinsk shahriga kelgani hujjatlarda qayd etilgan. XVIII asrning 90-yillarida Rahmatulla karvonboshi rahbarligidagi bir guruh Toshkent savdogarlari o’z karvonlari bilan doimo Petropavlovskka qatnab turganlar. Toshkentning qulay geografik holati Toshkent-Rossiya elchilik munosabatlarining ham rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatmay qolmagan. Xususan, 1792-yili Muhammadxoja va Azizxoja boshliq Toshkent savdo karvoni Sibirga jo’naganida Yunusxoja ular orqali Sibir ma’muriyati nomiga maktub jo’natgan. Yunusxoja bu savdogarlarga Sibir ma’muriyati bilan har ikki tomonni qiziqtiradigan masalalar yuzasidan muzokara olib borish vakolatini ham bergan edi. Yunusxojaning elchilariga javoban Sibir ma’muriyati 1794­yilda o’z elchilari A.T.Beznosikov va T.S.Burnashevlarni Toshkentga jo’natadi. Biroq ular Toshkentga kela olmay Buxorodan qaytishga majbur bo’ldilar. Sibir ma’muriyatining 1796-yilda ikkinchi bor yuborgan elchilari nihoyat Toshkentga yetib keladilar. Ularni O’rta qozoq juzi Qorakesak bo’lusi sultoni Bukeyning o’g’li Eshim Sulton kuzatib keladi. Bu faktlar Toshkent ijtimoiy-siyosiy nufuzining o’sib borganligini anglatar edi. Toshkent elchilari 1803-yilda Sankt­Peterburgga borib imperator Aleksandr I qabulida bo’ladilar. Toshkent mustaqilligi uzoq davom etmadi. Bunga Toshkent-Qo’qon munosabatlari sabab bo’lgan. Ular o’rtasida muntazam davom etgan qarama-qarshilik, kurash muhiti hukm surgan. Yunusxoja Qo’qon xonligida markaziy hokimiyatga bo’ysunishni istamagan bekliklar, viloyatlar bilan ittifoq tuzishga harakat ham qilgan. Qolaversa, u isyonchi hokimlar­ning markaziy hukumatga qarshi kurashidan ham foydalanishga uringan. Ayni paytda, Qo’qon xonligi Toshkentni butunlay egallash yo’lini tutgan. Ikki tomon qo’shinlari o’rtasidagi asosiy jang 1800-yilning kuzida Sirdaryo bo’yidagi G’urumsaroy (hozir Namangan viloyatiga qaraydi) yaqinida bo’lgan. Bu jangda Toshkent qo’shini yengilgan. Muvaffaqiyatsizlikka uchrab, Toshkentga qaytib kelgan Yunusxoja kasallanib 1803-yilda vafot etadi. Hokimiyatga uning o’g’li Sultonxoja o’tirdi. Yunusxojaning vafot etganini eshitgan Qo’qon xoni Olimxon Toshkentga o’z qo’shinini yuboradi. 1809-yilda Toshkent Qo’qon xonligiga qo’shib olinadi. Shu tariqa, Toshkent mustaqilligi butunlay barham topdi.