Aziz o'quvchi


-XIX ASR BIRINCHI YARMIDA O’RTA OSIYO UCHUN ANGLIYA-ROSSIYA RAQOBATCHILIGI



Yüklə 492 Kb.
səhifə54/56
tarix31.01.2022
ölçüsü492 Kb.
#51904
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   56
O’zbekiston tarixi

41-XIX ASR BIRINCHI YARMIDA O’RTA OSIYO UCHUN ANGLIYA-ROSSIYA RAQOBATCHILIGI

XIX asrning birinchi yarmida Angliya va Rossiya davlatlari o’rtasida Buxoro, Xiva, Qo’qon xonliklari hududlari uchun raqobatchilik kuchayib, keskinlashib ketdi. Raqobatchilikning kuchayishiga quyidagilar sabab bo’ldi:

a) Angliya va Rossiyaning O’rta Osiyo hisobiga yangi mustamlakalarga ega bo’lish yo’lidagi uninishlari;

b) o’z mollarini sotish va undan mo’may daromad olish uchun O’rta Osiyo bozorlarini egallash istagi;



d) O’rta Osiyoning boy xomashyo manbalariga ega bo’lishga intilishlari.

Bu omillar dunyodagi ikki yirik mustamlakachi davlatlar manfaatlarining to’qnashuviga olib keldi. Hindistonda mustahkam o’rnashib olgan ingliz mustamlakachilari o’zlari tuzgan Ost-Indiya (Sharqiy Hindiston) kompaniyasi orqali O’rta Osiyo tomon siljishga urindilar. Ularning maqsadi Rossiyaning o’zbek xonliklaridagi ta’sirini yo’qqa chiqarish hamda xonliklarni o’z ta’sir doirasiga olishdan iborat edi. Angliya hukmron doiralari xonliklarning ichki va tashqi ahvolini, ularni bog’lab turgan yo’llarni aniqlash, xonlar bilan aloqa o’rnatish maqsadida maxsus ekspeditsiyalar yubora boshladi. Ekspeditsiyalar zimmasiga, ayni paytda, mahalliy nufuzli kuchlar bilan aloqa o’rnatish vazifasi ham yuklatilar edi. Ingliz ekspeditsiyalaridan biri U.Murkford boshchiligida uyushtirildi. Murkford ekspeditsiyasi 1825-yil fevral oyida Buxoroga yetib keldi. Manbalarda qayd etilishicha, ekspeditsiya tarkibida 70 ta kishi bo’lib, ular olib kelgan 80 sandiq turli xil mollar Buxoro qushbegisiga ko’rsatilgan. Inglizlar Buxoro xonligini har tomonlama o’rganishga, mahalliy hukmdorlar orasida inglizlarga tarafdor guruhni shakllantirishga muvaffaq bo’lgan edi. Murkford ekspeditsiyasidan xabar topgan Rossiya hukmron doiralari tashvishga tushdilar. Natijada Rossiya hukumati Buxoro amiri Haydarga inglizlarning Buxorodagi xatti-harakatidan noroziligini bildiradi. Rossiya hukmron doiralarida borgan sari O’rta Osiyoni bosib olish kayfiyati kuchayib bordi. 1826-yilda Rossiya hukumati polkovnik F.Berg boshchiligida Ustyurtga ekspeditsiya yuborib, O’rta Osiyoga boradigan yo’llarni yanada aniqroq belgilab oldi. 1831-yilda inglizlar O’rta Osiyoga ikkinchi marta elchi yubordilar. Elchilarga ingliz armiyasi leytenanti Aleksandr Byorns boshchilik qildi. A.Byorns 1832-yilda Buxoroga kirib keldi. U o’zini arman savdogari deb tanitdi. Qo’lida hind va afg’on savdogarlarining tavsiyanomalari bo’lgan bu "tadbirkor" Buxoro xonligi qushbegisi bilan aloqa bog’lay oldi. Angliya hukumati Hindiston bilan O’rta Osiyo o’rtasida savdo aloqalarining kengayishiga o’zining xonliklardagi ta’sirini qaror toptirishning asosiy yo’li deb qarar edi. Shuning uchun ham Angliya hind savdogarlariga xonliklar bilan savdo-sotiq aloqalarini yo’lga qo’yishiarida katta yordam ko’rsatdi. Xususan, hind savdogarlariga qarz hamda ingliz mollari berib turildi. Bu mollar O’rta Osiyoda Rossiya mollari narxidan arzonga sotilar edi. Aleksandr Byorns mamlakat hududida katta razvedka ma’lu­motlari ham to’play oldi. Bu elchilik missiyasi O’rta Osiyoda ingliz savdosining rivojlanishiga yordam berdi. 1839-yili Angliya Afg’onistonga qarshi harbiy harakatlar boshlaganida Rossiya-Angliya munosabatlari yanada keskinlashgan. Agar Afg’oniston bosib olingudek bo’lsa, navbat O’rta Osiyoga kelishi mumkin edi. 1839-yili Hirotda o’z qarorgohini vujudga keltirgan ingliz razvedkasining ayg’oqchilari O’rta Osiyo xonliklariga yuborilib turildi. Xususan, ingliz razvedkasi vakillaridan kapitanlar Jeyms Abbot, Charlz Stoddart, Konolli, Richard Shekspirlar Xiva, Buxoro, Qo’qon xonliklariga kelib harbiy, siyosiy, iqtisodiy masalalarda ma’lumotlar to’plab, o’z rahbarlariga yetkazardi. Inglizlarning O’rta Osiyodagi harakatlaridan tashvishga tushib qolgan Rossiya 1839-yili Xiva xonligiga qarshi birinchi harbiy yurishni boshladi. Bu yurishga Orenburg gubernatori V. A Perovskiy rahbarlik qilgan edi. Biroq urush qatnashchilarining o’zini sovuqqa oldirishi, oziq-ovqat, yem-xashakning tugab borishi oqibatida orqaga qaytadi. Bu yurish muvaffaqiyatsizlikka uchradi. O’rta Osiyo xonliklari va Rossiya munosabatlarining keskinlashuviga podsho Rossiya­sining O’rta Osiyoda o’z ta’sirini mustah­kamlash yo’lidagi harakatlari sabab bo’ldi. Xususan, 1847-yilda Rossiya, xonliklarga olib boradigan yo’lda ikkita istehkom qurdi. Ularning biri-Aralsk shahri yaqinida barpo etilgan (Sirdaryo o’zani yaqinida) Raim istehkomi, ikkinchisi Yettisuv Olatog’idagi Kopal istehkomi edi. Bu istehkomlar Rossiya olib borgan siyosatda harbiy yo’l bilan O’rta Osiyoni ishg’ol etish tomon burilish ro’y berganligining yaqqol isbotidir. Bu hol O’rta Osiyo xonliklarini tashvishga solib qo’ydi. Shuning uchun ham Xiva xoni Orenburgga o’z vakillarini yubordi. Xon o’z maktubida yaxshi qo’shnichilik o’rnatish hamda do’stona yashash istagini bildirgan hamda Raim istehkomini buzib tashlashni iltimos qilgan edi. Xiva elchilari 1847-yilda Peterburgda podsho qabulida bo’lgan bo’lsalar-da, ko’zlangan maqsadga erisha olmadilar. Xiva xonligining qurol kuchi bilan istehkomni yo’q qilish yo’lidagi urinishlari natija bermadi. Chunki, rus garnizoni yaxshi qurollangan edi. Bu paytda Qo’qon-Rossiya munosabatlari ham keskinlashgan edi. Qo’qon xoni Xudoyorxon ham yangi istehkomlar qurilganligidan tashvishga tushib qolgan edi. Natijada, Xudoyorxon Rossiyaga elchi yuboradi. Podsho nomiga yo’llangan maktubda Xudoyorxon Nikolay I ga Qo’qon xonligida jamoat tartibi tiklanganligini, savdo yo’llari yaxshi qo’riqlanayotganligini, rus savdogarlari uchun hech qanday xavf-xatar yo’qligini bildirgan. Ayni paytda, Raim isteh­komi qurilganligidan norozi ekanligini ma’lum qilgan. Nikolay I o’z javob maktubida Qo’qonda tartib o’rnatilganligidan mamnun ekanligini bildirgan, biroq Raim istehkomi buzilmasligini tasdiqlagan edi. Podsho o’z fikrini Raim istehkomining avvalo Rossiya hududida qurilganligi bilan, ikkinchidan esa, bu istehkom u qurilgan hududda tartib va tinchlikni, savdo karvonlari osoyishtaligini ta’minlashga xizmat qilayotganligi bilan "asoslagan" edi. Tez orada Qo’qon qal’asi bo’lgan Oqmasjidni Rossiya bosib olishni mo’ljallayotgani ma’lum bo’lgach, Rossiya-Qo’qon munosabatlari yanada keskinlashdi. Yuqorida qayd etilganlar ertami-kechmi Rossiyaning O’rta Osiyo xonliklariga qarshi bosqinchilik yurishi boshlashi muqarrar ekanligini ko’rsatar edi. O’rta Osiyo xonliklarining Rossiyaga qarshi turishda Angliyaga suyanishi mumkinligi ehtimoli ham o’zini oqlamadi. Bunga Rossiya-Angliya munosabatlarida o’zgarish yuz berganligi sabab bo’lgan edi. Afg’onistonga qarshi urushda mag’lubiyatga uchragan Angliya Rossiya bilan kelishishga qaror qiladi. Bu kelishuvga binoan Rossiya O’rta Osiyo bilan cheklanadi, Hindistonga chiqish niyatidan voz kechadi. Angliya esa Rossiyaning O’rta Osiyoda olib borgan siyosatiga qarshilik qilmaydigan bo’ladi. Afg’oniston esa Angliya va Rossiyaning Osiyodagi mustamlakalari o’rtasida ularni ajratib turuvchi hudud sifatida e’tirof etiladi. O’rta Osiyo xonliklari endilikda yakkalanib qolib, ularni faqat o’zaro ittifoqliklarigina saqlab qolishi mumkin edi. Afsuski, ularning o’rtasidagi o’zaro ziddiyat shu darajada kuchli ediki, hatto tashqi hujum xavfi ham ularni birlashtira olmadi. Oqibati yomon bo’ldi. Xonliklar Rossiya istilosi qurboni bo’lishiga yo’l ochildi.

Yüklə 492 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   56




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin