Aziz o'quvchi

Dili tig’i sitamdin pora bo ‘lg’on xalqni ko’rdim,

Tani dard-u alamdan yora bo ‘lg’on xalqni ko’rdim.

Mashrab asarlari to’plangan devon haqida manba topilmagan. Uning "Devoni Mashrab", "Devonayi Mashrab", "Eshoni Mashrab" nomlari ostida xalq orasida tarqalgan qo’lyozma va tosh­bosma shaklidagi qissalari qolgan. Mashrab dinga shak keltirganlikda ayblanadi va 1711-yili g’animlarning ig’vosi bilan Balx hokimi Mahmudbiy Qatag’on tomonidan o’limga hukm etiladi.

38-TARIXNAVISLIK, SAN’AT VA ME’MORCHILIK

XVIII-XIX asrlarda Qo’qon xonligida ko’plab tarixiy asarlar yaratilgan. Mazkur davr tarixchilaridan Abdulkarim Fazliy Namangoniy Amir Umarxonning topshirig’iga binoan "Shohnoma" masnaviysini yozib tugatgan (1822). U 5000 baytdan iborat tarixiy asardir. Yana "Majmuayi shoiron" tazkirasida ham uning ijtimoiy qarashlari o’z ifodasini topgan. Xon saroyida qoziaskar lavozimida ishlagan Mirzo Qalandar Mushrif Isfarangiy Amir Umarxonning maslahati bilan "Shoh­nomayi Umarxon" tarixiy asarini yozgan. Umarxon davrining ko’zga ko’ringan tarixchisi Muhammad Hakimxon To’ra ibn Sayid Ma’sumxon (1802-1870) dir. U ona tomondan Qo’qon xoni Norbo’tabekning nabirasidir. Muhammad Alixon davrida quvg’inga uchrab Rossiyaga, Sharq mamlakatlariga sayohat qilishga majbur bo’lgan. Umrining oxirida Shahrisabzda yashab, shu yerda o’zining "Muntaxab ut-tavorix" (Saralangan tarixlar) asarini yozadi. Bu asar Buxoro amirligi va Qo’qon xonligi tarixiga doir muhim manbalardandir. Unda O’rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-­siyosiy va madaniy hayotiga doir qimmatli ma’lumotlar mavjud. Umarxon davrining yana bir yetuk tarixshunosi Mulla Niyoz Muhammad Ho’qandiy (1802-1872)dir. Harbiy lavozimlarda ishlagan va XIX asrning 70-yillarida "Tarixi Shohruhiy" asarini yozadi. Asarda olim davrning siyosiy ahvoli va xalqning ijtimoiy turmushiga to’g’ri baho bera olgan. Unda 1872-yilgacha bo’lgan, ko’pincha o’z ko’zi bilan ko’rgan va bo’lgan voqealarni bayon etadi. Umarxon davridan 1872-yilgacha bo’lgan tarixiy voqealarning bayonidan iborat bo’lgan yana bir tarixiy asar "Tarixi jahon­nomayi" deb nomlanadi. Uning muallifi Junayd Mulla Avaz Muhammad Mulla Ro’zimuhammad o’g’li (XVIII asr oxiri ­XIX asr o’rtalari)dir. Toshkentlik tarixchi olim Muhammad Solihning "Tarjxi jadi­dayi Toshkand" (Toshkentning yangi tarixi) asari Vatanimiz tarixini o’rganishda muhim manbadir. U XV-XIX asrlar Turkiston tarixi, jumladan, Toshkent tarixi, Qo’qon xonligi tarixi ilmiy nuqtayi nazardan yozilgan qimmatli asardir. Yana bir tarixchi Mulla Ali qori Qunduziy (1786-1858) "Tavorixi mahzuma" asarini yozgan. Asarda 1822-1848-yillar tarixi bayon etilgan. Ma’rifatparvar shoira va tarixchi olima Dilshodi Barno "Tarixi muhojiran" (Muhojirlar tarixi), "Sabot ul-bashar maa tarixi muhojiron" (Inson matonati va muhojirlar tarixi) kabi asarlar yozib qoldirgan. Qo’qonda xattotlik san’ati va me’morchilik ham rivojlangan. Muhammad Latif, Mirzo Sharif Dabir, Abulg’ozixoja kabi xattotlarning kitob ko’chirish borasida o’zlari amalga oshirgan xayrli ishlari bilan tarixda nomlari qoldi. Kitoblar shunday did bilan ko’chirilganki, xorijiy mamlakatlar shohlari uchun elchilariga ana shunday nafis ko’chirilgan kitoblarni tortiq qilish xonlikda odatga aylangan edi. Qo’qonda me’morchilik rivojlanib bordi. Buxorodan bir guruh binokorlar taklif etilib, ko’plab madrasa, masjid, maqbara, karvonsaroy, ko’prik va muhtasham binolar bunyod etiladi. Xalq orasida Madrasayi Mir nomi bilan mashhur bo’lgan Norbo’tabiy madrasasi, Daxmayi Jahon ansambli, Norbo’tabiy va Modarixon daxmalari hozirgacha saqlanib kelmoqda. Umarxon Turkiston va uning atroflarini Oroldan Yettisuvgacha egallab, Oqmasjid (Qizil O’rda), Avliyoota (Jambul), Pishpak (Bishkak) qal’alarini bunyod etdi. Qo’qonda va boshqa shaharlarda ko’plab binolar qurilgan. Norbo’tabiy madrasasi (1798), Madalixon madrasasi, Madrasayi Kamol qozi (1820), Madrasayi Tunqotar, Madrasayi Haqquli mingboshi (1825), Madrasayi Miyon hazrat, Madrasayi Mohlaroyim, Madrasayi Hakim To’ra (1795), Madrasayi Xonxoja eshon (1789), Madrasayi Buzrukxoja (1801), Madrasayi Pirmuhammad yasovul (1802), Madrasayi Xojabek (1805), Madrasayi Oxund devonbegi (1805), Madrasayi Mingoyim (1802), Madrasayi Jome (1817) shular jumlasidandir. XIX asrning birinchi yarmida Toshkentda ham muhtasham me’moriy-diniy inshootlar qurilishi, eskilarini ta’mirlash ishlari keng ko’lamda olib borildi. Baroqxon va Ko’kaldosh madrasalari qayta ta’mirlandi. Shayx Xovondu Tohur me’moriy majmuasi hozirgi ko’rinishda shakllantirildi. Zayniddin bobo uchun yangi maqbara qad ko’tardi. Yunusxo’ja qarorgohi Eski O’rda buzilgani sababli yangi markaz-Qo’qon O’rdasi bunyod etildi.