1-mavzu. Iqtisodiyotga kirish reja

ehtiyojlarning o’sib borishi qonuni deyiladi. Bu qonun ishlab chiqarish bilan 
ehtiyojlar o’rtasidagi uzviy, to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlikni aks ettiradi.
tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonlarida foydalanish mumkin bo’lgan 
1) tabiiy resurslar (yer, yer osti boyliklari, suv, o’rmon va biologik resurslar);
2) ishchi kuchi resurslari (kishilarning aqliy va jismoniy qobiliyatlari);
3
)
k
a
p
i
t
a
l
binolar, stanoklar, mashinalar, asbob-uskunalar, inshootlar, qurilmalar, sotishga tayyor 
tovarlar, pul mablag’lari va boshqalar); 
4) tadbirkorlik qobiliyati (kishilarning ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish 
Iqtisodiy resurslar, ishlab chiqarish va ehtiyojlarni qondirish darajasi 
o’rtasidagi doimiy va mustahkam aloqadorlikni quyidagicha ifodalash mumkin: 
Cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib, ishlab chiqarish 
imkoniyatlarini va binobarin ehtiyojlarni qondirishning darajasini oshirish zarurligi 
iqtisodiyot oldiga quyidagi muammolarni qo’yadi. 
1. Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning optimal variantlarini (eng zarur 
va tejamli turlarini) tanlab olish va resurslarni ko’proq ishlab chiqarishga jalb 

---

2. Mavjud resurslarning har bir birligidan tejab-tergab, samarali foydalanish. 
3. Fan-texnika yutuqlarini va yangi texnologiyalarni joriy qilib, yangi 
energiya, material, xom-ashyo turlari, ularning manbalarini topib, foydalanishga 
jalb qilish, resurslar unumdorligining oshishiga erishish. 
Bu muammolarni hal qilish zaruriyati kishilardan chuqur iqtisodiy bilimlarga 
ega bo’lishni taqozo qiladi. 
Iqtisodiy hayot sirlarini bilish va shu yo’ldagi faoliyatning asosiy 
yo’nalishlarini aniqlashga intilish juda qadim zamonlardan mavjud bo’lib, bu 
intilish iqtisodiy faoliyatni tartibga solish, uni kishilarga kerak bo’lgan tomonga 
yo’naltirishga ijobiy ta’sir etish zaruriyatidan kelib chiqqan. 
Iqtisodiyotga oid bilimlar antik dunyoning ko’zga ko’ringan olimlari 
Ksenofont, Platon, Aristotel asarlarida, shunigdek qadimgi Misr, Xitoy, Hindiston 
va Markaziy Osiyo olimlarining asarlarida qarab chiqilgan edi. 
Biz uzoqqa bormasdan ming yillar osha bizga yetib kelgan Qur’oni Karimni, 
hadislarni, Qobusnomani, Ibn Xaldun asarlarini, bobolarimiz Abu Ali Ibn Sino, 
Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug’bek 
asarlarini o’qir ekanmiz, ularda insonning yashashi uchun tabiat ehsonlari yetarli 
emasligi, ijodiy mehnat qilish kerakligi qayta-qayta uqtirilganligiga yana bir karra 
amin bo’lamiz. Jumladan, arab mutafakkiri Ibn Xaldun Abduraxmon Abu Zayd 
(1332-1406)ning iqtisodiyot bilimlarini rivojlantirishdagi hissasi juda kattadir. 
Uning 1370 yilda yozilgan «Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi») asarida 
dunyoda birinchi bo’lib tovarning ikki xil xususiyatini – iste’mol qiymati va 
qiymat tushunchalarini, oddiy va murakkab mehnatni, zaruriy va qo’shimcha 
mehnat hamda zaruriy va qo’shimcha mahsulot tushunchalarini ajrata bildi. 
Shuningdek, tovarlarni ayirboshlash jarayonida, ular bir-biriga taqqoslanganda 
mehnatni tenglashtirish shaklida yuzaga chiqishi, ya’ni tovarda gavdalangan 
mehnatning va uning nafliligini hisobga olinishi ham ta’kidlangan.
1
 
Alisher Navoiyning iqtisodiy masalalarga oid g’oyalari 1482 yilda yozilgan 
«Vaqfiya» va 1500 yilda yozilgan «Mahbub-ul-qulub» asarlarida bayon etilgan. U 
kishi mahsulotni uch qismga bo’lib, birinchi qismini ketgan xarajatga, ikkinchi 
qismini o’zining va oilasining ehtiyojlariga, uchinchi qismini esa aholining 
ijtimoiy manfaatlari uchun sarflashga chaqiradi. Bundan tashqari mahsulotni 
yaratishda mehnatning roliga va ishlab chiqarish vositalarining ishtirokiga alohida 
e’tibor beradi. Shu bilan birga boylikni halol mehnat bilan topish, to’plash va 
foydalanish zarurligini ta’kidlaydi.
2
Iqtisodiyot nazariyasi mustaqil fan sifatida ko’pgina mamlakatlarda milliy 
bozor shakllangan va jahon bozori vujudga kelayotgan davrlarda «siyosiy iqtisod» 
nomi bilan shakllana boshladi.
Siyosiy iqtisod grekcha so’zdan olingan bo’lib «politikos» - ijtimoiy, «oykos» 
- uy, uy xo’jaligi, «nomos» - qonun degani. Ya’ni uy yoki ijtimoiy xo’jalik 
qonunlari ma’nosini beradi. 1575-1621 yillarda yashab, ijod qilgan frantsuz 
iqtisodchisi Antuan Monkreten birinchi marta 1615 yilda «Siyosiy iqtisod traktati» 
1
A.Razzoqov., Sh.Toshmatov., N.O`rmonov. Iqtisodiy ta`limotlar tarixi. T.: «Moliya». 2002, 42-bet. 
2
A.Razzoqov., Sh.Toshmatov., N.O`rmonov. Iqtisodiy ta`limotlar tarixi. T.: «Moliya». 2002., 89-90-bet.

---

nomli kichik ilmiy asar yozib, bu fanni mamlakat miqyosida iqtisodiyotni 
boshqarish fani sifatida asosladi.
Iqtisodiyot nazariyasi fani shakllanishi jarayonida bir qancha g’oyaviy 
oqimlar, maktablar vujudga kelgan. Ular jamiyat boyligining manbai nima, u 
qaerda va qanday qilib ko’payadi, degan savollarga javob topishga urinishgan. 
Bunday iqtisodiy oqimlardan dastlabkisi merkantilizm deb atalgan. Bu oqim 
tarafdorlari odamlarning, jamiyatning boyligi puldan, oltindan iborat, boylik 
savdoda, asosan tashqi savdoda – muomala jarayonida paydo bo’ladi, ko’payadi, 
savdoda band bo’lgan mehnat unumli mehnat, boshqa mehnatlar esa unumsizdir, 
deb tushuntirib keldilar. Keyinchalik ayirboshlash, ya’ni savdo jarayonida hech 
qanday boylik yaratilmasligi, qiymatning ko’paymasligi ma’lum bo’lib qoldi. 
Ularning fikricha, iqtisodiyotda ijobiy savdo balansiga erishilishi uchun davlat 
iqtisodiyotga faol aralashishi, ya’ni milliy ishlab chiqarish va savdoni o’z panohiga 
olishi zarur deb hisoblaydi.
Keyingi oqim fiziokratlar deb atalgan. Ular merkantilistlardan farqli o’laroq, 
boylik qishloq xo’jaligida yaratiladi va ko’payadi, degan g’oyani olg’a surdilar. 
Ularning vakili bo’lgan F.Kene mashhur «Iqtisodiy jadval» asarini (1758) yozdi va 
unda fiziokratizm maktabi asoslarini yaratdi. Uning nazariy va siyosiy dasturini 
ta’riflab berdi. Fiziokratlarning ta’limoti bo’yicha qishloq xo’jaligida band bo’lgan 
mehnat birdan-bir unumli mehnat deb hisoblanib, boshqa sohalardagi mehnat esa 
unumsiz mehnat deb hisoblangan. 
Keyinchalik iqtisodiyot fanining klassik maktabi namoyondalari bo’lmish 
A.Smit, U.Petti, D.Rikardo kabi atoqli iqtisodchi olimlar boylik faqatgina qishloq 
xo’jaligidagina emas, balki shu bilan birga sanoat, transport, qurilish va boshqa 
xizmat ko’rsatish sohalarida ham yaratilishini isbotlab berdilar va hamma 
boylikning onasi yer, otasi mehnat, degan qat’iy ilmiy xulosaga keldilar. Shuni 
aytish kerakki, A.Smitning “ko’rinmas qo’l” printsipi hozirgi kunda juda ko’p tilga 
olinmoqda. U o’zining “Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’g’risida 
tadqiqot” (1776) degan kitobida insonni faollashtiradigan asosiy rag’bat xususiy 
manfaatdir deb ko’rsatadi. Inson o’z xususiy manfaatini amalga oshirishga, ya’ni 
foyda olishga intilib, mehnat taqsimoti sharoitida qandaydir tovar yoki xizmat 
turini yaratadi, boshqalarga yetkazib beradi, o’z kapitalini ko’paytiradi va shu 
intilishda o’zi bilmagan holda jamiyat taraqqiyotiga hissa qo’shadi deb 
tushuntiradi. U kapital, mehnat, tovar, ishchi kuchi va boshqa resurslarning erkin 
harakatini ta’minlash printsipini ilgari suradi.
Ulardan keyin marksizm deb nomlangan nazariy yo’nalish o’zlarining 
nazariyasida jamiyat taraqqiyotiga tabiiy-tarixiy jarayon deb qarab, ijtimoiy-
iqtisodiy formatsiyalar, ularning iqtisodiy tuzumi, tarkibiy qismlari, vujudga 
kelish, rivojlanish va boshqasi bilan almashish sabablari to’g’risidagi ta’limotni 
hamda qo’shimcha qiymat nazariyasini yaratdilar.
XIX asrning oxirgi choragidan iqtisodiyot nazariyasining yangi yo’nalishi