1-mavzu. Nutq a’zolari haqida umumiy ma’lumot. Nutq sistemasininganotomo-fiziologik tuzilishi. Reja: Nutq a’zolari haqida ma’lumot 2

Birinchi daraja. Talaffuzidagi ayrim kamchiliklarning bo‘lishi bilan ifodalanadi.
Ikkinchi daraja. Faol lug‘ati cheklangan. So‘z va pedmet obrazini solishtirishda, umumlashtiruvchi tushunchalardan hikoyalar tuzishda xatolarga yoi qo‘yiladi.
Talaffuzdagi kamchiliklar sigmatizmning turli ko‘rinishlarida lambdasizm, parasigmatizm, pararotasizm, paralambdasizmda namoyon bo‘ladi. Tovushlar talaffuzi va fonematik tasavvurlar eshitish differsiatsiyasining rivojlanishida kamchiliklar kuzatiladi. Fonematik tahlil shakllanmagan bo‘ladi.
Uchinchi daraja. Ekspressiv nutq lug^lat boyligining sustligi bi­lan ajralib turadi. Umumlashtiruvchi tushunchalarni bilish, so‘z va predmet obrazini solishtirish darajasi past bo‘ladi. Mustaqil nutqning grammatik tomoni buzilgan, u faqat predmetlarni nomlash va bir-ikki so‘zli gaplardan iborat bo’libadi. Murakkab hikoyalarni bayon etish rivojlanmagan, talaffuz qilish va eshitish differensiatsiyasi sust shakllangan bo‘ladi.
To‘rtinchi daraja. Ekspressiv nutq juda cheklangan, umum­lashtiruvchi tushunchalar va so‘z-predmet obrazini solishtirish­da jiddiy kamchiliklar boladi. BogMangan nutq ayrim so‘zlardan iborat, exolaliyalar kuzatiladi. Nutqning grammatik tuzumini aniqlashga qaratilgan topshiriqlar va eshitish differensiatsiyasiga oid topshiriqlarni bajara olmaydilar. Fonematik tahlil va sintezning umuman rivojlanmaganligi kuzatiladi.
Ko'rishida nuqsoni bor bolalar nutqi rivojlanishining tahlili shuni ko'rsatadiki, ularning ko‘pchiligida sistemali nuqsonlar kuzatiladi va nutqning yetarli komponentlari buzilgan bo'ladi (fonetika, leksika, grammatika). Normal ko'ruvchi va ko'rishida nuqsoni bor bolalarning nutqidagi nuqsonlarni solishtiradigan bo‘lsak ularning o‘xshashligini kuzatamiz. Shu bilan bir qatorda nutq kamchiliklarining darajasi va shakllanish omillari jihatidan katta farqqa ham ega. Predmetli obrazlarning kamchiligi (yetishmasligi) natijasida nutqiy xotirada murakkab gaplar va gaplarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzishdagi qiyinchiliklar kuzatiladi. Anantnezdagi ilk natal va postnatal patologik o‘zgarishlar natijasida umumiy va xususiy omillar aniqlangan bo'lib, ular ko‘rishida kantchiliklari bolalar nutqining rivojlanmaganligiga sabab bo'ladi va nutqining shakllanishiga ta’sir ko'rsatuvchi qator funksiyalarning rivojlanishini ancha orqaga tortadi (praksis, gnozis, koordinatsiya, chamalash). Dentak, ilk postnatal davrida tug'ma yoki erta orttirilgan ko'rish nuqso­ni nonutqiy funksiyalarning rivojlanishiga ta’sir etuvchi birlamchi nuqson bo‘lib qoladi. Ko‘rishida nuqsoni bor bolalarda harakat faolligini cheklab turuvchi va atrofdagi olam bilan aloqani o'rnata olmaslikka sabab bo’libadigan kamchiliklar ko'plab uchraydi. Psixik jarayonlarning (shu qatorda nutqning ham) rivojlanishida nutqiy muloqotning sifati, mikroijtimoiy muhit juda katta ta’sirga ega.
Shunday qilib, u yoki bu nutq komponentlarini qamrab oluvchi sistemali nutq buzilishlariga sabab bo'luvchi omillarning polemorfligi yanada murakkab nuqson paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Tug'ma yoki erta orttirilgan ko'rish nuqsoni nutqning rivojlanmasligiga asosiy sabab bo'lib, boshqa patologik omillarning mavjudligiga qarab ta’siri kuchayishi yoki kuchini yo'qotishi mumkin.
Ko'r va zaif ko'ruvchi bolalarning nutqidagi kamchiliklarini o'rganish nafaqat nutqning barcha komponentlari, balki ko'pgina nonutqiy funksiyalarni hisobga olish va tahlil qilishni talab qiladi. Bu kompleks logopedik tekshirish metodikasini tashkil qiladi.
Kompleks tekshirish metodikasining o‘ziga xosligi shundaki, bu bolalardagi nutq kamchiliklari va ularni keltirib chiqaruvchi omillarni o’rganish ko’rish qobiliyati, qabul qilish usullari va bundan kelib chiqqan holda materiallarni uzatish usullarini hisobga olgan holda olib boriladi. Bunday ko‘rishda chuqur nuqsoni bo‘lgan bolalarning ko^lpchiligida o‘yin faoliyatining malakasi yo‘qligi va predmetlar dunyosi haqidagi bilimlari cheklanganligini inobatga olish kerak bo‘ladi. Shu sababli tekshirish davomida topshiriqlarni bajarishdan avval bolaga o‘ziga xos instruksiyalar ko‘rsatib berish, birgalikda bajarish namunalari beriladi.
Asosiy diqqat ekspressiv nutq holatiga qaratilishi kerak.
Ko‘r va zaif ko'ruvchi maktabgacha va maktab yoshidagi bolalar bilan olib boriladigan korreksion ish tabiiy pedagogik jarayonda kechadi. Bu yetakchi didaktik va maxsus tamoyillarni inobat­ga olgan holda tashkil qilinadi.
Maxsus tamoyillarga korreksion ta’lim, birlamchi va ikkilamchi nuqsonlarni inobatga olish, mavjud analizatorlarga tayanish va polisensor asosni shakllantirish (hosil qilish), atrofimizdagi olam haqida keng qamrovli tushunchalarni shakllantirish, nutqning shakllanganligi darajasini hisobga olish, nutq faoliyati­ning saqlanib qolgan komponentlariga tayanish, verbal materialning yangiligi, hajmi murakkablasha borishini hisobga olish kiradi.
Korreksion ta’lim jarayonida kompleksli keng qamrov­li ta’sir ko’rsatiladi. Bu ta’sir logoped, o‘qituvchi (maktabda), tiflopedagog (bog‘chada) va tarbiyachilar tomonidan turli mashg‘ulotlar davomida amalga oshiriladi. Korreksion ishda logopedik ta’sirga juda katta ahamiyat beriladi. Bu ta’sir max­sus tashkil qilingan mashg‘ulotlarda olib boriladi. Mashg‘ulotlar bolalarning ko'rish qobiliyatini, nutqi, qabul qilish usullari va individual xususiyatlarini inobatga olgan holda olib boriladi.
Shunga qarab logopedik guruhlar tashkil qilinadi. Ko‘r bolalar bilan ishlashdagi qiyinchiliklarning o‘ziga xosligini inobatga olib mashg‘ulotlar uzoq vaqt davomida individual ravishda olib boriladi. Murakkab nutq kamchiligi bilan birgalikda nonutqiy funksiyalari shakllanmagan, ya’ni to‘rtinchi nutqiy darajaga ega bo‘lgan bolalar bilan ham ko'proq individual mashg‘ulotlar olib boriladi.
Tarbiyachi va tiflopedagoglar (maktab o‘qituvchilari) logoped bilan birgalikda nutq kamchiliklarini bartaraf etish vazifalarini aniqlaydilar. Nutq madaniyatini rivojlantirishdagi korreksion-logopedik vazifalar o‘yin, o‘quv va mehnat faoliyati, hamda anialiy va musiqa mashg'ulotlarida amalga oshiriladi.
Zaif ko‘ruvchi bolalar bilan logopedik mashg‘ulotlarni tashkil etishda asosiy e’tibor saqlanib qolgan ko‘rish faoliyatidan foydalanish imkoniyatiga qaratiladi (zarur bo'lgan hajmdagi, rangdagi didaktik material), relyefli rasmlar, «ajoyib xaltachalar», kubik va qalamchalar (tovush, bo‘g‘in va gaplarni belgilash uchun) ishlatiladi.
Predmetlar dunyosining keng qamrovligi haqidagi tasavvurlarini shakllantirishda tabiiy ko‘rgazmali qurollarning ahamiyati juda kattadir.