1. «Soliqlar va soliqqa tortish» fani ga kirish. Reja


Soliqqa tortish tamoyillari



Yüklə 0,59 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/15
tarix28.11.2023
ölçüsü0,59 Mb.
#167459
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15
1. «SOLIQLAR VA SOLIQQA TORTISH» FANIGA KIRISH.

1.5. Soliqqa tortish tamoyillari.
Soliq solish tamoyillari soliq munosabatlarini amaliyotda tashkil etish, soliq solish, uni 
undirish amaliyotining mazmunini ochib beradi
4

Soliq solish tamoyillarini A.Smit o‘zining 
«Xalqlar boyligining sabablari va tabiatlari» nomli kitobida (1776) ilk bor asoslab bergan va unda:

davlat fuqarolari davlat xarajatlarini qoplashda o‘zlari hukumat muhofazasida 
foydalanayotgan daromadlariga muvofiq tarzda qatnashishlari lozim. 

har bir odam to‘laydigan soliq aniq belgilab qo‘yilgan bo‘lishi kerak, bunda 
o‘zboshimchalik ketmaydi. Soliq
miqdori, 
to‘lanadigan
vaqti va tartibi uni 
to‘lovchiga
ham, 
boshqa har qanday odamga ham 
birday aniq va ma’lum bo‘l
ishi zarur. 

har 
bir soliq to‘lovchiga har jihatdan qulay bo‘lgan vaqtda va tartibda undirilishi kerak.

har bir soliq shunday tarzda o‘rnatilishi kerakki, bunda soliq to‘lovchining hamyonidan 
ketadigan pul 
davlat budjetiga kelib tushadigan mablag‘ga nisbatan ortiq bo‘lishiga mumkin qadar 
yo‘l qo‘yilmasin, deb ta’kidlab o‘tilgan.
Hozirgi sharoitga tatbiqan olganda, soliq solish tizimining quyidagi tamoyillarini keltirib 
o‘tish mumkin:
4
Jo‘raev A., Toshmatov Sh., Abduraxmonov O.
Soliqlar va soliqqa tortish. 
O‘quv qo‘llanma. 
- Toshkent: Norma. 
2009. 12-17-bet 


16 
Soliq solishning yetarlilik tamoyili. Soliq solishning yetarlilik tamoyiliga muvofiq soliq 
solish darajasi shunday bo‘lishi lozimki, u davlat intilayotgan xalq xo‘jaligi samaradorligiga 
erishishni kafolatlay olsin. Soliqqa tortish tizimi iqtisodiyot, ijtimoiy himoya, mudofaa qobiliyati 
va boshqa sohalardagi davlat siyosa
tini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan moliya resurslari 
to‘planishini ta’minlashi lozim. Shuni ham ta’kidlab o‘tish lozimki, soliq stavkalari soliq yuki 
ko‘rsatkichi hisoblanmaydi, chunki soliq to‘lovchi soliq to‘lar ekan, davlat tomonidan bepul 
xizmatl
ardan bahramand bo‘lgani holda ayni chog‘da o‘zining ba’zi xarajatlarini qisqartiradi. 
Umuman olganda, yetarlilik tamoyili soliq siyosatini belgilayotganda uni davlatning qabul 
qilingan ijtimoiy-
iqtisodiy siyosati bilan qat’iy ravishda uyg‘unlashtirishni t
aqozo etadi. 
Soliq solishning tadbirkorlik va investitsiyalarni rag‘batlantirish tamoyili. 
Soliq tizimi 
xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning ishlab chiqarishini rivojlantirish, uskunalar va zamonaviy 
texnologiyalar sotib olish uchun mablag
»
yo‘naltirish, ya’ni kapital jamg‘arish va shu yo‘l bilan 
texnologiyalarni takomillashtirish, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni rag‘batlantirishi 
lozim. 
Soliq solishning iqtisodiy omillarga ta’siri ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi, ya’ni qiyosiy oqibat 
va daromad oqibati 
shaklida ifodalanadi. Qiyosiy oqibat mehnat natijalari, jamg‘arish, 
investitsiyalash, yangi g‘oyalarni joriy etish va ishlab chiqarish faoliyatining boshqa xil 
ko‘rinishlari bilan shug‘ullanish uchun nisbatan kamroq 
darajada 
rag‘batlantirishda namoy
on 
bo‘ladi. Ayniqsa, progressiv (oshib boruvchi) soliq solishda bunday oqibatning rag‘batlantirishga 
zid ta’siri yaqqol ifodalanadi.
Soliqlarning ta’siri investitsiyalar tarkibida ham yaqqol seziladi. Turli ko‘rinishdagi 
aktivlar uchun joriy etilgan har xil soliq tartiblari investitsiya imkoniyatlari va sarmoyadorlarning 
portfeli tarkibida sezilib qoladi. Soliq tizimidagi kamchilik va nuqsonlar iqtisodiy o‘sish 
sur’atlarining pasayib ketishiga olib kelishi mumkin, bu hol pirovard natijada davlat budjeti 
dar
omadlarining o‘zgarishiga ham ta’sir etmay qolmaydi.
Soliq solishning adolatlilik tamoyili. Soliq solishning adolatlilik tamoyiliga muvofiq
soliqlar jamiyat tomonidan oqilona va adolatli deb tan olingan umumiy ob’yektiv qoidalarga 
binoan belgilanishi lozim. Adolatlilik tamoyili bir qancha asosiy guruhdagi soliq solish 
tamoyillariga bo‘linadi. Bularni ikki guruhga bo‘lgan holda o‘rganish maqsadga muvofiqdir. 
Bunda gorizontal va vertikal adolatni bir-biridan farqlash lozim. Gorizontal adolat tamoyili 
daromad 
olishning turli sharoitlarida soliq to‘lovchilarga nisbatan soliq solishning taxminan teng 
shartlarini 
qo‘llashni
ko‘zda
tutadi. 
Vertikal adolat deganda xo‘jalik yuritishning birmuncha og‘ir sharoitlarida ishlayotgan 
sub’yektlar uchun soliq solishning bir
qadar yumshoqroq shartlarini, yengil daromad olish 
imkoniyatiga ega bo‘lgan sub’yektlar uchun esa og‘irroq shartlarni qo‘llash tushuniladi. 
Soliqlarning rag‘batlantirish funksiyasini bajarish doirasida ikkinchi tamoyil buzilishi mumkin. 
Masalan, iste’mol tovarlari ishlab chiqarishni rag‘batlantirish maqsadida ularni ishlab chiqarish 
bo‘yicha soliq solishda bir qadar imtiyozli shartlar 
yoki, aksincha, vino-aroq va tamaki 
mahsulotlarini iste’mol
qilishni cheklash uchun ulardan olinadigan egri soliqlarning yuqori 
stavkalari belgilangan hollar ham 
bo‘ladi.
Soliq solishning oddiylik va xolislik tamoyili. Bu tamoyil soliq solish bazasini aniqlashda, 
soliqlarni hisoblab chiqishda oddiylik bo‘lishini, taqdim etiladigan hisobotlarning mazmunini 
soddalashtirishni, shuningdek soliqlarning eng muhim turlari bo‘yicha yagona stavkalar 
belgilashni, berilad
igan imtiyozlarni iloji boricha kamaytirishni ko‘zda tutadi. Bu o‘rinda nazarda 
tutilayotgan narsa shuki, soliqlarning rag‘batlantirish funksiyasi doirasida beriladigan imtiyozlar 
yakka tartibdagi xususiyatga ega bo‘lmasligi, balki muayyan faoliyat turlarini rag‘batlantirishga, 
soliq to‘lovchilarning mulkchilik shakli va qaysi idoraga mansubligidan qat’i nazar, ma’lum 
turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishni ko‘paytirishga qaratilmog‘i lozim. Soliq imtiyozlarining 
haddan tashqari ko‘pligi qonunlarni murakka
blashtirib yuboradi, tushunishni qiyinlashtiradi 
hamda turlicha talqin qilinishiga olib keladi, bu hol pirovard natijada soliq to‘lovchilarning 
soliqlarga nisbatan munosabatlariga salbiy ta’sir qiladi. Shu bilan birga aniq qilib belgilangan 


17 
imtiyozlar soli
q yukini boshqa soliq to‘lovchilar zimmasiga o‘tkazib, ijtimoiy adolatsizlik ro‘y 
berishiga olib keladi. 
Soliq solishning boshqarishga qulaylik tamoyili. 
Samarali soliq tizimiga qo‘yiladigan 
muhim talablardan biri boshqaruvga qulay bo‘lishidir. Soliqlarni 
undirib olishda samaradorlikka 
erishish ko‘p hollarda soliqlarning soliq to‘lovchilarga yaxshi tushunarli bo‘lishiga bog‘liq.
Ayrim mamlakatlarda soliq solishning nihoyatda murakkab tartibi amal qiladi, aytaylik, 
shkala va stavkalar turi, soliqlar tarkibi, 
ularni to‘lash qoidalari va tartiblari haddan tashqari ko‘p 
bo‘ladi. Buning ustiga ular soliq tushumlarining ko‘payishiga hech qanday yordam bermaydi 
hamda soliqlarning rag‘batlantiruvchi funksiyasi bajarilishida rol o‘ynamaydi.
Soliq solishning soliqlarn
i yig‘ish jarayonini imkon qadar arzonlashtirish tamoyili. 
Ushbu 
tamoyil davlat va soliq to‘lovchilar tomonidan soliqlarni yig‘ish uchun ketadigan xarajatlarni 
mumkin qadar kamaytirishni ko‘zda tutadi. Buning uchun respublikamizda soliq solish tartibini 
takomillashtirish bilan bir qatorda soliqlarni maqbullashtirish, kompyuter texnologiyalari, soliq 
axborotlarining to‘g‘riligini bevosita nazorat qilish usullarini qo‘llash orqali soliq to‘lovchilarning 
xarajatlarini kamaytirish maqsadida davlat hisobidan saqlanadigan servis-markazlar, soliq solish 
masalalari xususida soliq organlari tomonidan bepul maslahatxonalar tashkil etilgan. 
Soliq solishning soliq stavkalarini qiyoslash tamoyili. Soliq stavkalari boshqa davlatlardagi 
xuddi shunday soliqlarning stavkalar
i bilan qiyoslanishi, ya’ni mintaqaning o‘ziga xos 
xususiyatlari hisobga olingan holda boshqa mamlakatlar bilan teng bo‘lgan xo‘jalik faoliyati shart
-
sharoitlari vujudga keltirilishi lozim. Agar qattiq shartlar belgilab qo‘yilgudek bo‘lsa, bu hol 
respublika iqtisodiyotiga investitsiyalarni jalb qilishni mushkullashtirib yuboradi, aksincha, yengil 
sharoit yaratilsa, mamlakat budjetiga salbiy ta’sir qiladi.
Soliq solish tamoyillari va soliq qonunchiligi tamoyillari muayyan o‘xshashlikka ega va 
ularni hayotga 
to‘liq tatbiq etish iqtisodiyotni rivojlantirishning muhim vazifalaridan biridir.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi s
oliq solish majburiylik, aniqlik va soliq 
organlarining soliq to‘lovchilar bilan hamkorligi, soliq tizimining yagonaligi, oshkoralik v
a soliq 
to‘lovchining haqligi prezumpsiyasi prinsiplariga asoslanadi.

Yüklə 0,59 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin