A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Xarajatlar tushunchasi
387 Xarajatlaming maqsadi - xarajatlari alohida oichanadigan har qanday faoliyatdir. Mahsulot, sex, savdo hududi yoki aniqlash mumkin bo‘lgan har qanday faoliyat bunga misol bo‘la oladi87. Amalda korxonalarda xarajatlami boshqarishga yondashuvlarda uslublaming ikki guruhi: buxgalteriya-soliq va boshqaruv-tahliliy uslublari nuqtayi nazaridan ko ‘rib chiqish mumkin. Uslublaming birinchi guruhi buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish sohasida amal qiladigan qonunchilik doirasida foyda solig‘i bo‘yicha soliqqa tortiladigan bazani o'zgartirish maqsadida sarflar bilan ishlash imkoniyatini k o ‘zda tutadi. Ikkinchi guruh uslublarini qo‘llash jarayonida korxonaning ichki xizmatlari boshqaruv hisobining progressiv uslublaridan foydalangan holda korxona ishini rejalashtirish hisobini yuritish, nazorat qilish, tannarxini kamaytirish va samaradorligini oshirish sohasida muayyan vazifalami ishlab chiqadi. Mahsulotni ishlab chiqarish va sotish uchun sarflami rejalashtirish, ulam ing hisobini yuritishga yagona yondashuvni ta ’minlash uchun ushbu sarflaming tegishli tasnifi kerak. X arajatlam i aks ettiru v ch i schyotlar tuifcumlanishi A so siy ishlab c h iq a rish xarajatlari ( 2010 ) Y ordam chi ish lab chiqarish xarajatlari (2310) U m u m ish lab ch iq arish xarajatlari (2510) X izm at k o ‘rsatuvchi x o 'ja lik la r xarajatlari (2710) K elgusi d av r xarajatlari (3100) K echiktirilgan xarajatlar (3200) D av r xarajatlari (9400) M o liyaviy faoliyat b o ‘yicha x arajatlar (9600) 12.2.rasm. X a ra ja tla m i aks ettiru v chi schyotlar bo‘yicha tu rk um lan ish i 87 C o lin D ru ry . M a n a g e m e n t a n d C o st A c c o u n tin g , e ig h th e d itio n . 2 0 1 2 . p .2 3 -2 4 388 Amaliyotda mahsulotni ishlab chiqarish va sotish uchun sarflami rejalashtirish, ulaming hisobini yuritish va kalkulyatsiya qilish maqsadida boshqarish uchun: mazmuni va maqsadi; ishlab chiqarish hajmiga bogiiqligi darajasi sarflami m a’lum turdagi mahsulot birligining tannarxiga kiritilish usuli; ishlab chiqarishda sarflaming shakllantirilishi ketma-ketligi kabi belgilar bo‘yicha tasnif ishlatiladi. Sarflami shakllantirishni boshqarish tizimida amaliy foydalanish uchun sarflar mazmuni va maqsadiga ko‘ra, ikki usulda guruhga bo‘linadi: iqtisodiy tarkibi hamda sarflaming moddalariga ko‘ra. Gumhga bo‘lishning ikkala usulida ayni bir xil sarflar hisobga olinadi, lekin ulami hisobga olishning o ‘ziga xos xususiyatlari tufayli ayni bir nomli moddalar va tarkibiy qismlari kattaligiga ko‘ra farqlanadi. Xarajatlami iqtisodiy tarkibiga k o 'ra gumhlashda u yoki bu zaxiralar turi qayerda va qaysi maqsadda ishlatilishi muhim emas, faqat sarflar iqtisodiy mazmuniga k o‘ra bir xil b o iish i muhim hisoblanadi. Mahsulotga tegishli xarajatlar tayyor mahsulot ishlab chiqarish bilan b o giiq. Bu xarajatlar zaxiralar qiymatiga kiritiladi. Mahsulotga tegishli xarajatlarga asosiy materiallami, asosiy mehnatni va ishlab chiqarishga ustama sarflami kiritishadi. Asosiy materiallar - xom-ashyo va materiallar, ular tayyor mahsulotning qismiga aylanadi. Ulaming qiymati bevosita va alohida xarajatlarsiz m aiu m buyumga qo ‘shiladi. Bevosita moddiy xarajatlar miqdorini aniq bir buyumga q o ‘shish mumkin b o ig a n materiallar miqdorini materiallar birligiga k o ‘paytirib hisoblab chiqarilishi mumkin. Asosiy mehnat barcha ishchi kuchi xarajatlarini o ‘z ichiga oladi, ulami bevosita tayyor mahsulotlaming m a’lum turiga tejab qo‘shish mumkin. Umumiy ishlab chiqarish xarajatlari - (ishlab chiqarish ustama xarajatlari) - bular mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan asosiy materiallar va asosiy mehnatdan tashqari barcha xarajatlardir, ya’ni ishlab chiqarish bilan b o g iiq b o ig an , lekin tayyor mahsulotning aniq bir turiga tegishli deb boim aydigan turli sarf-xarajatlaming yigindisidir. (Masalan, qo‘shimcha materiallar, qo‘shimcha ishchilar 389 mehnati, ishlab chiqarish binolari va uskunalaming amortizatsiyasi, kommunal xizmatlar, ishlab chiqarish binolarini ijaraga olishga doir xarajatlar yig‘indisi). Davr xarajatlariga ular paydo bo ‘lgan davrda qilingan, lekin zaxiralar qiymatiga qo‘shilmaydigan sarflar kiradi. Davr xarajatlariga sotish xarajatlari va m a’muriy xarajatlar kiradi. Mahsulotni sotish bilan bog‘liq xarajatlar - korxonaning mahsulotni sotish, uni bozorga olib borish xarajatlaridir. M a’muriy xarajatlar - korxonaning umumiy faoliyati bilan bog‘liq (masalan, m a’muriy xodimlaming ish haqi, m a’muriy bino va ofis anjomlari amortizatsiyasi va shu kabi xarajatlardir). Xarajatlar mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritilish usuli bo‘yicha bevosita va bilvosita xarajatlarga ajratiladi. Bevosita xarajatlar mahsulotning aniq turi talabidan hosil b o iad i. Ulami dastlabki hujjatlar m a’lumotlariga asoslanib sarflangan paytida mahsulotning m a’lum turiga qo ‘shish mumkin. Bunga xomashyo materiallar, sarfi, ishlab chiqarish bilan band ishchilaming ish haqi, ya’ni dastlabki xarajatlar kiradi. Bilvosita xarajatlar mahsulotning bir necha turi bo‘yicha hosil bo‘ladi. Odatda bilvosita xarajatga ishlab chiqarilgan mahsulotning m a’lum turiga bevosita qo‘shib boim aydigan ishlab chiqarishning ustama sarf-xarajatlari kiradi, shuning uchun xarajatlarning umumiy summasini maxsus stavkalar asosida mahsulotga taqsimlaydilar. Ishlab chiqarish xarajatlari (asosiy mehnat, asosiy materiallar sarfi va ishlab chiqarish ustama xarajatlari) yig‘iladi hamda ishlab chiqarilgan mahsulot to ‘g ‘risida hisobot va sotilgan mahsulot tannarxi to‘g ‘risida hisobot tarzida ko‘rsatiladi. Bu hisobotlar alohida tuzilishi yoki ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot tannarxi to ‘g ‘risidagi hisobotga birlashtirilishi mumkin. Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi - bu m a’lum davrda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotga tegishli ishlab chiqarish xarajatlaridir. Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini hisoblash uchun m a’lum davrda qilingan ishlab chiqarish xarajatlari tugallanmagan ishlab chiqarishning 390 sof o ‘zgarishiga ko‘paytirish yoki kamaytirish (tugallanmagan ishlab chiqarishning boshlang‘ich qoldig‘i minus tugallanmagan ishlab chiqarishning oxirgi qoldig‘i). Sotilgan mahsulotning tannarxi daromad bilan taqqoslanadigan xarajatlami ko ‘rsatadi. Sotilgan mahsulotning tannarxini hisoblashda ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi tayyor mahsulot zaxiralaridagi sof o‘zgarishga ko‘payadi yoki kamayadi (tayyor mahsulotning boshlang‘ich qoldig‘i minus tayyor mahsulotning oxirgi qoldig‘i). Umumiy xarajatlar - bu mahsulot yoki korxona bo‘yicha xarajatlar to‘g ‘risidagi axborot. 0 ‘rtacha xarajatlar - bu mahsulot birligiga ketgan xarajatlar. Xarajatlaming o'zgarishi deganda faoliyat darajasi o ‘zgarganda xarajatlaming qanday o ‘zgarishi tushuniladi. 0 ‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq. 0 ‘zgamvchan xarajatlar miqdori ishlab chiqarish hajmining (ish- bilarmonlik faollik darajasining) o ‘zgarishiga mutanosib o ‘zgaradi va mahsulot birligiga hisoblaganda doimiy miqdor bo‘ladi. Xomashyo, asosiy ishchilaming mehnati, komission xarajatlar bunga misol bo‘la oladi. Doimiy xarajatlar miqdori faollik darajasi o ‘zgargan paytda ham o‘zgarmay qolaveradi, ular nisbatan doimiydir, lekin ishlab chiqarish darajasi o ‘zgarganda mahsulot birligiga hisoblangan doimiy xarajat ham o ‘zgaradi: amortizatsiya, ijara xarajatlari va aktivlar sug‘urtasi, m a’muriy xarajatlar bunga misol b o ‘la oladi. Barcha bevosita xarajatlar o ‘zgaruvchan xarajatlardir, umumiy ishlab chiqarish, tijorat va m a’muriy xarajatlar tarkibida esa o ‘zgaruvchan xarajatlar ham, doimiy xarajatlar ham bor. B a’zi xarajatlami o ‘zgaruvchan yoki doimiy sarflar sifatida turkumlab bo‘lmaydi. Yarim o ‘zgaruvchan xarajatlar - bir vaqtning o ‘zida ularda o ‘zgaruvchan va doimiy komponentlar bo‘ladi. Bu xarajatlaming bir qismi ishlab chiqarish hajmi o ‘zgargan taqdirda o ‘zgaradi, bir qismi esa davr davomida o ‘zgarmay qoladi, faoliyat hajmiga bogMiq b o ‘lmaydi. 391 Masalan, telefon uchun oylik abonent haqi to ‘lovining summasi doimiyga kiradi va o ‘zgaruvchan qismi shaharlararo va xalqaro telefon orqali gaplashish soniga va vaqtiga b o g iiq . Yarim o ‘zgaruvchan xarajatlami aralash xarajatlar ham deb yuritishadi. Yarimdoimiy xarajatlar - ishlab chiqarish hajmiga b o g iiq b o iad i, lekin unga mutanosib ravishda o ‘zgarmaydi, ular bosqichma-bosqich ko‘payadi, y a ’ni ishlab chiqarish hajmining m a iu m darajasigacha doimiy b o ia d i, shundan so‘ng hajmi o ‘zgarganda ko‘payadi va yana ishlab chiqarishning m a iu m darajasigacha o ‘zgarmay turadi. Muqobil xarajatlar - bu foydalanilmagan imkoniyatlarga qilingan sarf xarajatlardir. Ular bir harakatni tanlash boshqa harakatning vujudga kelishini istisno qiladigan paytdagi boy berilgan foydani bildiradi. Masalan, sport sumkalari ishlab chiqaradigan korxona chemodan tayyorlashga buyurtma oldi. Agar korxona bu buyurtmani qabul qilsa, sport tovarlarini sotadigan do‘konlaming butun bir tarm o g i uchun odatdagi miqdorda sport sumkalari ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish imkoniyatlari (mashina va ish vaqti) yetishmaydi. Bu buyurtmani qabul qilishning muqobil xarajatlari sport sumkalarini ishlab chiqarish imkoniyati qolmagani sababli boy berilgan foydadir. Bu boy berilgan foydani sport sumkalarini sotishdan olinadigan potensial daromaddan ulam i ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlami chiqarib tashlash y o ii bilan hisoblanishi mumkin. M uqobil xarajatlar har bir kishi qabul qilgan qarorida ham mavjud b o ia d i. M uqobil xarajatlarga talabani universitetda o ‘qitish uchun sarflangan xarajatlar ham ish haqiga qo‘shiladi. Lekin talaba bu vaqtda ishlamagan va ish haqi hisoblanmagandir. M uqobil xarajatlar harakatning tanlash ch o g id a harakatlaming boshqa variantlaridan voz kechish natijasida yo ‘qotilgan yoki qurbon qilingan potensial n a f sifatida aniqlanadi. Misol: Kompaniya pulni qimmatli qog‘ozlarga investitsiyalash yoki asbob-uskunalar sotib olishdan birini tanlashi kerak. Agar korxona asbob-uskunalar sotib olishni investitsiyalamasdan, qimmatli 392 qog‘ozlami sotib olgan taqdirda investitsiyadan olgan daromad muqobil xarajat bo‘ladi. Qaytmaydigan xarajatlar - bu muqaddam qilingan xarajatlardir. Demak ular kelgusidagi xarajatlarga ta ’sir qilmaydi va hozirgi yoki keyingi hech qanday harakat uni o ‘zgartirmaydi. Bunga misol qilib uskunalar (dastlab sotib olingan)ning boshlang‘ich qiymati va moddiy zaxiralami hosil qilishga sarflangan xarajatlar kiradi. Sotib olingan zaxiralar va uskunalardan hozir foydalanilmayotgan bo‘lsa ham ulami xarid qilishga xarajatlami kelgusidagi hech qanday harakat o ‘zgartira olmaydi. Shu sababli bu xarajatlar kelgusida qaror qabul qilish chog‘ida hisobga olinmaydi. Relevant xarajatlar va daromadlar kelgusida kutilayotgan va hozirgi va kelgusidagi har qanday harakat o ‘zgartira olmaydigan xarajatlar va tushumlar (yoki kelgusi davrdagi xarajatlar va tushumlar, yoki ahamiyatli xarajatlar va tushumlar) bu qaror qabul qilinishi natijasida o ‘zgaradigan xarajatlar va tushumlardir. Qabul qilinayotgan qaror ta’sir qilmaydigan xarajatlar va tushumlar norelevant ya’ni unga tegishli bo ‘lmagan (ahamiyatsiz) xarajatlar va tushumlardir. K o ‘payadigan xarajatlar (ular qo‘shimcha yoki tabaqalashtirilgan xarajatlar ham deyiladi) - bu ikki muqobil qaromi ko‘rib chiqish chog‘ida xarajatlar farq qiladigan miqdordir. K o‘payib boradigan xarajatlar va tushumlar - bu tahlil qilinadigan har bir variantda mahsulotning ko‘rib chiqilayotgan turlari uchun qilingan sarflar va tushumlar o ‘rtasidagi farqlar ham da harakatning bir variantida mavjud bo‘lgan, lekin boshqa harakat variantida t o i a yoki qisman mavjud bo‘lmagan har qanday xarajatlardir. K o‘payadigan xarajatlar ham doimiy, ham o ‘zgaruvchan boMishi mumkin. M aijinal xarajatlar (tushumlar) bir qo‘shimcha ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligiga qilingan qo‘shimcha xarajatlar (tushumlar)dan iboratdir. M e’yoriy xarajatlar - bu mahsulot birligiga rejalashtiriladigan xarajatlardir. Ulardan smeta tuzish va rejalashtirilgan natijalar bajarilishini baholash uchun foydalaniladi. Smeta davri tugagandan 393 so‘ng chetga og‘ishlami aniqlash uchun haqiqatdan qilingan xarajatlar m e’yoriy xarajatlar bilan solishtiriladi. Tartibga solinadigan va tartibga solinmaydigan (nazorat qilinadigan va nazorat qilinmaydigan) xarajatlar. Boshqaruv jarayonida foydali bo‘lishi mumkin bo‘lgan xarajatlaming boshqa turkumlanishi xarajatlaming ayrim moddalari alohida ijrochi tomonidan nazorat qilish imkoniyatini nazarda tutadi. Agar ijrochi xarajatlami tartibga sola olsa yoki xarajat darajasiga muhim ta’sir o ‘tkaza olsa, bu xarajatlar shu ijrochi nazorat qiladigan xarajat deb hisoblanadi. Xodim miqdoriga ta’sir o ‘tkaza olmaydigan xarajatlar shu xodim nazorat qilmaydigan xarajat hisoblanadi. K o‘p xarajatlar to ‘liq alohida ijrochining nazoratida boim aydi. Boshqamv hisobi xarajatlami nazorat qilinadigan yoki nazorat qilinmaydigan xarajatligini aniqlab, xodimning xarajat darajasiga ta’sirini aniqlashga urg‘u beradi. Nazorat qilinadigan xarajatlar m as’uliyat sohasi shu xarajat bilan bog'liq bo‘lgan menejer tomonidan boshqarish predmetidir. Odatda menejerlar chiqimlami xarajatlar markazi orqali nazorat qiladilar. Xarajatlar markazi menejerining maqsadi - bu xarajatlami minimallashtirish va ulami rejalashtirilgan va haqiqiy xarajatlar asosida baholashdir. Hisob tizimi sarflam i m a’lum toifalarga ko‘ra tasniflab yig‘adi. Sarflaming bu toifalari hisob yo ‘nalishlari b o ‘yicha taqsimlanadi. Buxgalterlar mahsulot tannarxiga kiruvchi sarflar va hisobot davri xarajatlarini tasniflaydilar. Mahsulot tannarxiga qayta sotish uchun sotib olingan yoki ishlab chiqarilgan mahsulotlarga oid sarflar kiritiladi. Korxonada bu sarflar tayyor mahsulot yoki tugallanmagan ishlab chiqarishning tannarxini, uning sotilishi paytigacha belgilashda hisobga olinadigan mahsulot birligining tannarxi b o ‘ladi. Mahsulot sotilgandan keyin foydani hisoblash uchun bu sarflar sotishdan tushgan tushumlar bilan qiyoslanadi. Hisobot davrining xarajatlari zaxiralarni baholashda hisobga olinmaydigan sarflar hisoblanadi. Shuning uchun ular sodir bo‘lgan davridayoq xarajat sifatida tan olinadi. Demak, hisobot davrining sarflari va zaxiralarni baholashda hisobga olinadigan sarflar 394 bilan umuman bog‘lanmasligi lozim. Korxonada barcha ishlab chiqarish xarajatlari mahsulot tannarxiga, noishlab chiqarish xarajatlari esa hisobot davri xarajatlariga kiritiladi. M a’lumotning maqsadi va uni taqdim etishning davriyligi mezoni ham ajratib ko‘rsatilishi lozim. Avval ko‘rsatilgani kabi sarflar to‘g ‘risidagi m a’lumotlar uch asosiy yo ‘nalishda aniqlanadi. Ulaming ichida m a’lumot olinishi maxsus m oijallanishi mumkin. Demak, m aiu m o t maqsadi va uni taqdim etishning davriyligi mezoni ham mustaqil mezon kabi ajratib k o ‘rsatilishi kerak. Korxona va uni boshqarish nuqtayi nazaridan esa xarajatlaming umumiy summasi, alohida ishlab chiqarish bo‘linmalarining unumli hamda unumsiz xarajatlari va boshqalar haqidagi axborotlar yig‘ishni talab etadi. Shunday qilib, xarajatlami hisobga olish ham moliyaviy hisobning, ham boshqaruv hisobining eng muhim qismlaridan biri ekan. M ana shu asosda xarajatlar hisobi oldidagi vazifalami aniqlash mumkin. Xarajatlami hisobga olishning quyidagi vazifalarini ham sanab o ‘tishimiz kerak ekan: - alohida ishlab chiqarish jarayonlari yoki bo‘linmalari bo‘yicha xarajatlar hisobini tashkil qilish va ular ustidan nazoratni ta’minlash; - alohida mahsulot turlari bo‘yicha asosiy ishlab chiqarish xarajatlari haqidagi m aium otni shakllantirib berish; - korxonaning ishlab chiqarishdan tashqari barcha boshqaruv xarajatlarining tahliliy m a’lumotlarini y ig ‘ib berish va ulam ing talqinini amalga oshirish. Bu vazifalardan ko‘rinib turibdiki, hisob va tahlil boshqaruv hisobining bir-biri bilan chambarchas bog‘langan ikki tomoni ekan. Zero mahsulot bahosining eng quyi chegarasini aniqlash uchun ham tannarxni hisoblash talab etiladi. 0 ‘zbekistonda iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modemizatsiya qilish va ishlab chiqarish samaradorligini yanada oshirish sharoitida raqobatbardosh mahsulot (ish, xizmatlar) ishlab chiqarish katta ahamiyatga ega. Buning uchun mamlakatda 395 iste’molchilar ehtiyojini qondira oladigan arzon hamda sifatli mahsulot ishlab chiqarish lozimdir. Bunda asosiy ko ‘riladigan masalalardan biri mahsulot tannarxini o‘rganib uni imkon qadar pasaytirishdan iborat. Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxiga bevosita mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan, ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi. Korxonalarda mahsulot tannarxi hisobi 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yili 5-fevraldagi Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalami shakllantirish tartibi to ‘g ‘risidagi nizomga muvofiq amalga oshiriladi. Mahsulot tannarxi tarkibiga quyidagi xarajatlar kiritiladi. Bu xarajatlar korxona mahsulot ishlab chiqarishida bevosita qatnashib mahsulot tannarxini shakllantiradi: - ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan moddiy xarajatalar; - ishlab chiqarish xususiyatiga ega b o ig a n mehnatga haq to ia s h xarajatlari; - ishlab chiqarishga tegishli b o ig a n ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar; - asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega b o ig a n nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; - ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar. Ishlab chiqarish jarayonida mahsulot tannarxini optimallashtirish va samarali moliyaviy yakunuy natijaga erishishda, tayyor mahsulotga qilingan haqiqiy xarajatlar muhim ahamiyat kasb etadi. Sarflanayotgan har bir turdagi xarajatlami mahsulot tannarxiga optimal darajada muvofiqlashtirish esa buxgalteming kasb mahoratidir. Bu borada ishlab chiqarish jarayonini boshqarayotgan buxgalterlar, tahlilchi-iqtisodchilar yoki menejerlar xarajatlarning qay yo ‘sinda turkumlanishini mukammal darajada bilishi zamr. Boshqam v hisobida xarajatlami turkumlashdan maqsad korxona rahbarining to ‘g ‘ri va asosli qarorlar qabul qilishida menejerlarga amaliy 396 yordam ko‘rsatishidir. Sarflangan xarajatlar bir vaqtning o ‘zida ham boshqaruv hisobiga ham moliyaviy hisobga tegishli. Ammo, ulam ing ba’zi birlari faqat boshqamv hisobigagina tegishli bo‘lib, korxona boshqamv qarorlarini qabul qilishda foydalanadi va moliyaviy natijalami tuzishda esa ular ahamiyatsizdir. Shuning uchun ham, xarajatlami turkumlash jarayoni - menejerlami boshqamv qarorlarini qabul qilishda va unga ta’sir k o‘rsatishda ajralmas qism ekanligini belgilab beradi. Xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish asosan sotilgan mahsulot tannarxi va tovar-moddiy zaxiralari o ‘rtasidagi xarajatlami taqsimlash va ulami moliyaviy natijalarda ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. Tezkor qarorlar qabul qilishda yoki bir necha variantlar ichidan optimal qaromi tanlash vaqtida korxona ishlab chiqarish jarayonini o'zgartirishi mumkin. Ushbu vaziyat yuzasidan korxona o ‘z menejeridan turli bo ‘g ‘indagi asosli qarorlar qabul qilishi uchun turli yo‘nalishdagi ma’lumotlar talab qilishi mumkin. Masalan, qaysi mahsulotni ishlab chiqarish va qaysi birini to‘xtatish, qanday narx o ‘matish, yangi asbob-uskunalami o ‘m atish yoki yaroqlisini yangilash, o ‘z ishchi-xodimlarini malakasini oshirish yoki yangi mutaxassislami jalb etish, reklama xarajatlarini oshirish va boshqalar. Xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish - boshqamv hisobining asosiy funksiyasidir. Boshqarish uchun menejerlarga shunchaki xarajatlar emas, balki aniq bir obyektga tegishli (korxona faoliyat turiga taalluqli bo ‘lgan tovar, mahsulot, xizmatga nisbatan qilingan) chiqimlar to ‘g ‘risidagi, y a’ni “xarajatlami qayd qilish obyektiga” nisbatan qilingan xarajatlar to‘g‘risidagi axborot zarur bo‘ladi. Xarajatlami quyidagi belgilariga qarab turkumlash mumkin: a) Mahsulotga tegishli xarajatlar va davr xarajatlari Mahsulotga tegishli xarajatlar tayyor mahsulot ishlab chiqarish bilan bog'liq. Bu xarajatlar zaxiralar qiymatiga kiritiladi. Mahsulotga tegishli xarajatlarga asosiy materiallami, asosiy mehnatni va ishlab chiqarishga ustama sarflami kiritishadi. 397 Asosiy materiallar - xomashyo va materiallar, tayyor mahsulotning qismiga aylanadi. Ulaming qiymati bevosita va alohida xarajatlarsiz m a’lum buyumga qo‘shiladi. Bevosita moddiy xarajatlar miqdorini aniq bir buyumga qo‘shish mumkin bo‘lgan materiallar miqdorini materiallar birligiga ko‘paytirib hisoblab chiqarilishi mumkin. Asosiy mehnat barcha ishchi kuchi xarajatlarini o ‘z ichiga oladi, ulami bevosita tayyor mahsulotlaming m a’lum turiga tejab qo‘shish mumkin. Umumishlab chiqarish xarajatlari - (ishlab chiqarish ustama xarajatlari) - bular mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan asosiy materiallar va asosiy mehnatdan tashqari barcha xarajatlardir, y a’ni ishlab chiqarish bilan b o g iiq b o ig an , lekin tayyor mahsulotning aniq bir turiga tegishli deb boim aydigan turli sarf-xarajatlaming yigindisidir. (Masalan, qo‘shimcha materiallar, qo‘shimcha ishchilar mehnati, ishlab chiqarish binolari va uskunalaming amortizatsiyasi, kommunal xizmatlar, ishlab chiqarish binolarini ijaraga olishga doir xarajatlar yigin disi). Davr xarajatlariga ular paydo b o ig a n davrda qilingan, lekin zax iralar qiymatiga q o ‘shilmaydigan sarflar kiradi. Davr xarajatlariga sotish xarajatlari va m a’muriy xarajatlar kiradi. Mahsulotni sotish bilan b o g iiq xarajatlar - korxonaning mahsulotni sotish, uni bozorga olib borish xarajatlaridir. M a’muriy xarajatlar - korxonaning umumiy faoliyati bilan b o g iiq (masalan, m a’muriy xodimlaming ish haqi, m a’muriy bino va ofis anjomlari amortizatsiyasi va shu kabi xarajatlardir). b) Bevosita va bilvosita xarajatlar Xarajatlar m ahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritilish usuli bo‘yicha bevosita va bilvosita xarajatlarga ajratiladi. Bevosita xarajatlar mahsulotning aniq turi talabidan hosil boiad i. Ulami dastlabki hujjatlar m aium otlariga asoslanib sarflangan paytida mahsulotning m a’lum turiga qo‘shish mumkin. Bunga xomashyo materiallar, sarfi, ishlab chiqarish bilan band ishchilaming ish haqi, y a ’ni dastlabki xarajatlar kiradi. 398 Bilvosita xarajatlar mahsulotning bir necha turi bo‘yicha hosil b o iad i. Odatda bilvosita xarajatga ishlab chiqarilgan mahsulotning m a’lum turiga bevosita qo‘shib bo ‘lmaydigan ishlab chiqarishning ustama sarf-xarajatlari kiradi, shuning uchun xarajatlarning umumiy summasini maxsus stavkalar asosida mahsulotga taqsimlaydilar. Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi - bu m a’lum davrda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotga tegishli ishlab chiqarish xarajatlaridir. Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini hisoblash uchun m a’lum davrda qilingan ishlab chiqarish xarajatlari tugallanmagan ishlab chiqarishning sof o ‘zgarishiga ko‘paytirish yoki kamaytirish (tugallanmagan ishlab chiqarishning boshlang‘ich qoldig‘i minus tugallanmagan ishlab chiqarishning oxirgi qoldig‘i). Sotilgan mahsulotning tannarxi daromad bilan taqqoslanadigan xarajatlami ko'rsatadi. Sotilgan mahsulotning tannarxini hisoblashda ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi tayyor mahsulot zaxiralaridagi sof o ‘zgarishga ko ‘payadi yoki kamayadi (tayyor mahsulotning boshlang‘ich qoldig‘i minus tayyor mahsulotning oxirgi qoldig‘i). Kalkulyatsiya - xarajatlami guruhlash va bir birlik tayyor mahsulotni tannarxini aniqlash, bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar hamda tayyorlangan mahsulotlaming qiymati. Ishlab chiqarish xarajatlari (aynan mahsulotga qilingan xarajat) zaxiralami, sotilgan mahsulot tannarxi va davr xarajatlarini baholash uchun ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlariga b o ‘lish kerak bo‘ladi. K o ‘pgina mamlakatlarda tashqi foydalanuvchilarga moliyaviy hisobotlami taqdim etishda, tovar-moddiy zaxiralarini baholash va tannarxni kalkulyatsiya qilish faqat ishlab chiqarish xarajatlariga olib boriladi. Davlat tomonidan o ‘matilgan umumiy tartib bo‘yicha, ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlami sotish xarajatlari mahsulot tannarxiga olib boriladi. Daromad va xarajatlami guruhlashtirish esa 399 korxona faoliyati turiga k o ‘ra mustaqil buxgalteriya hisobiga olib boriladi. Ishlab chiqarish jarayoni bilan to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga bevosita taalluqli bo‘Igan xarajatlar: -bevosita moddiy xarajatlar; - bevosita mehnatga haq to ‘lash xarajatlari; - ishlab chiqarish ustama xarajatlari. Noishlab chiqarish xarajatlari (davr xarajatlari) - ishlab chiqarish jarayoni bilan to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri bog‘liq bo ‘lmagan xarajatlar, y a’ni: - sotish xarajatlari; - boshqaruv xarajatlari; - boshqa operatsion xarajatlar. 12.3-rasm. Yüklə 4,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|