A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

547

---

17-BOB. MOLIYAVIY NATIJALAR HISOBI
17.1. Moliyaviy natijalar hisobining maqsadi hamda vazifalari
Iqtisodiyotni modemizatsiya qilish sharoitida ishlab chiqarish, 
xizmat ko‘rsatish va boshqa faoliyatlaming natijasi sifatida foyda olish 
asosiy maqsad hisoblanadi. Foyda olishga intilish tovar ishlab 
chiqaruvchilami mahsulot ishlab chiqarish hajmlarini oshirishga, ishlab 
chiqarishga ketadigan xarajatlami kamaytirishga undaydi. Foyda olishni 
ko‘paytirish jam iyat manfaatiga ham mos keladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi “Moliyaviy hisobotni tayyorlash va 
taqdim etish uchun konseptual asos”ga ko ‘ra, moliyaviy natijalar - 
subyektning foyda yoki zarar shaklida ifodalangan faoliyatining 
pirovard iqtisodiy yakunidir, yoki boshqacha qilib aytganda, moliyaviy 
natijalar - bu x o‘jalik subyektining m a’lum hisobot davrida tadbirkorlik 
faoliyati jarayonida 
o ‘ziga 
qarashli 
mablag‘ning 
oshishi 
yoki 
kamayishidir122. Bunday faoliyat natijasi hisobot davridagi barcha 
foydalar va zararlami hisoblash y o i i bilan aniqlanadi.
Yuqoridagi ta ’rifdan ko ‘rinib turibdiki, moliyaviy natijalami 
aniqlash uchun m a’lum bir davrdagi olingan daromadlar bilan qilingan 
xarajatlami 
taqqoslash, 
y a’ni 
olingan 
daromadlardan 
qilingan 
xarajatlami ayirish lozim.
Moliyaviy natijalar ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin. Ijobiy 
moliyaviy natijada olingan daromad qilingan xarajat summadan yuqori 
bo‘ladi va uni foyda sifatida tan olinadi. Moliyaviy natijada qilingan 
xarajat olingan daromad summasidan ortib ketsa, u zarar hisoblanadi..
X o‘jalik subyektining olgan foydasi qancha ko‘p bo‘lsa, mulk 
egasi har bir xodimni shuncha ko ‘p rag‘batlantirishga, uni 
har 
tomonlama kengaytirishga, takror ishlab chiqarish fondlari m ablag‘ini 
ko‘paytirishga imkoniyati tu g ‘iladi. Bundan jam iyat ham manfaatdor,
122 “M o liy a v iy h iso b o tn i ta y y o r la s h v a ta q d im e tis h u c h u n k o n s e p tu a l a s o s ” ( 0 ‘z R A V to m o n i r o ‘y x a tg a olin g an , 
№ 1 7 -0 7 /8 6 , 26. 07. 1998 y.)
548

---

zero xo ‘jalikining olgan foydasi qancha ko‘p b o is a foydadan davlat 
byudjetiga toianadigan soliq ham shuncha ko‘p boiadi.
Bizning fikrimizcha, foyda qilingan mehnatning xarakteridan 
qat’iy nazar ishlab chiqarish yoki savdo sohasida yoxud unda band 
b o ig a n xodimlar mehnati natijasida yaratiladi.
Foydaning mohiyati xususida gap ketganda uning turlarini ham 
yodda tutmoq kerak. Bular tarkibiga tovarlami sotishdan tushgan yalpi 
foyda, asosiy savdo faoliyati foydasi, umumxo‘jalik foydasi, tasodifiy 
foyda, soliq to iagu n g a qadar foyda, sof foyda, taqsimlanmagan foyda 
kabilami kiritish mumkin. Ana shu foydaning turlari asosida qanday 
qilib jamiyat, mehnat jam oasi va har bir xodimning iqtisodiy 
manfaatlarining mushtarakligini ta’minlash muammosi ham ko‘ndalang 
turibdi. Iqtisodiyotni modemizatsiyalash sharoitida foydani taqsimlashda 
iqtisodiy jihatdan asoslangan tartibni q o ila sh avvalambor uning 
bajaradigan funksiyalarini chuqur va har tomonlama bilishga bo g iiq .
Foyda ko‘rsatkichining xo‘jalik yurituvchi subyektlaming moliya- 
xo‘jalik faoliyatini baholovchi sintetik ko‘rsatkichi fimksiyasi xususida 
quyidagilami aytish mumkin. Masalan, x o ‘jalik subyektlari ixtiyorida 
qolgan so f foyda tarkibida mahsulotlami sotish bilan b o g iiq bevosita 
va bilvosita xarajatlar, asosiy faoliyatning boshqa daromadlari va 
xarajatlari, moliyaviy faoliyatdan k o ‘rilgan daromadlar va xarajatlar 
q o ld ig i, tasodifiy foyda va zararlar q o ld ig i o ‘z aksini topadi. Shu bois, 
ikki avtonom tushuncha bo im ish daromad bilan foydani bir-biriga 
o ‘xshatish mumkin emas. Daromad ancha kengroq iqtisodiy kategoriya 
hisoblanib, u tovar aylanmasi qiymatiga yaqin turadi.
Fikrimizcha, “Xarajatlar tarkibi to ‘g ‘risid a...”gi nizom 123 asosida 
foydaning har bir turi bajaradigan funksiyasini k o ‘rsatish kerak. 
Masalan, mahsulot (tovar, ish, xizmat)lami sotishdan tushgan yalpi 
daromadning bajaradigan funksiyasi orqali mahsulotlaming shartnoma 
bahosiga nisbatan qo‘yiladigan ustama baho darajasini o ‘zgarishini 
nazorat qilishimiz mumkin. Fermerlaming asosiy faoliyatdan olgan
123 “M a h su lo t (ish , x iz m a t)la r ish la b c h iq a ris h v a so tis h x a ra ja tla ri ta rk ib i h a m d a m o liy a v iy n a tija la m i s h a k lla n tiris h
tartib i t o ‘g ‘ris id a ”gi n izo m . 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i V a z irla r M a h k a m a s in in g 1 9 9 9 -y il 5 -fe v ra ld a g i 5 4 -so n Q aro ri 
b ila n ta s d iq la n g a n ( q o 's h im c h a v a o 'z g a r tis h la r k iritilg a n ).
549

---

foydasi (operatsion foyda) bajaradigan funksiyasi orqali mahsulot (ish, 
xizmat)lami sotishdan tushgan foyda miqdorini, davr xarajatlarining, 
boshqa operatsion daromadlar va xarajatlaming o‘zgarishini nazorat 
qilish 
imkoni 
tug‘iladi. 
Fermer 
xo‘jaliklarining 
umumxo‘jalik 
faoliyatidan k o ‘rilgan foydasi funksiyasi orqali moliyaviy faoliyatdan 
yuzaga keladigan foyda (zarar) o‘zgarishi ustidan nazorat o ‘matishimiz 
mumkin.
Shunday qilib foyda olish har qanday iqtisodiy formatsiyaning 
pirovard natijasi ekan. Shu bois har bir xodimning foyda olishga bo‘lgan 
manfaatdorligi 
obyektiv 
zaruriyat 
hisoblanadi. 
Iqtisodiyotni 
modemizatsiyalash sharoitida foydaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, 
shakllanishi va taqsimlanishi xususida o ‘z yechimini kutayotgan 
muammolar talaygina ekan.
17.1-rasm.