A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov
0 ‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
178
0 ‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar 1. Naqd pulsiz hisob-kitoblar deganda nimani tushunasiz? 2. Naqd pulsiz hisob-kitoblaming qanday turlari mavjud? 3. Pul mablag‘lari harakatining hisobi qaysi hujjatlarda rasmiylashtiriladi? 4. Kassa muomalalarini hisobga olish xususiyatlari nimalardan iborat? 5. Hisob-kitob schyoti bo‘yicha muomalalar hisobi qanday yuritiladi? 6. Banklarda ochilgan maxsus hisobvaraqlarda bajariladigan pul muomalalarining hisobi qanday tashkil qilinadi? 7. Valyuta muomalalari hisobining xususiyatlari nimalardan iborat? 8. Pul mablag‘lari inventarizatsiyasi qaysi muddatlarda o ‘tkaziladi? 9. Kassa operatsiyalarini hujjatlashtirish tartibini aytib bering. 10. Pul m ablagiarini inventarizatsiya qilish tartibini tushuntiring. 11. Naqd pulsiz hisob-kitoblami amalga oshirish tartibini yoritib bering. 12. Yo‘ldagi pul mablag‘lari deganda nimani tushunasiz? 13. Valyuta operatsiyalari bilan bog‘liq xo‘jalik jarayonlari qanday aks ettiriladi? 14. Buxgalteriya balansining m a’lumot manbalari qaysi hujjatlar asosida shakllanadi? 15. Pul ekvivalentlari va ulam ing hisobini yuritish tartibini izohlang. 179 8-BOB. MEHNAT VA ISH HAQI HISOBI 8.1. Mehnat va ish haqini hisobga olishning asosiy vazifalari Korxonaning ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyati jonli mehnatni iste’mol qilish bilan birga yuz beradi. Uning miqdori ishlagan kishi- soatlar bilan oMchanadi. Mehnat jarayonida har bir xodimning bajargan ishi, tayyorlagan mahsuloti, iste’molchilarga ko‘rsatgan xizmatlari uchun sarflangan mehnatiga haq to ‘lash miqdorini asoslash hamda aniqlashni tatbiq qiladigan o ‘zaro munosabatlar vujudga keladi. Ishlab chiqarish faoliyatida markaziy o ‘rinni mehnat va uning natijalari egallaydi, chunki uning yordami bilan mahsulot yaratiladi. Bu holat mehnat munosabatlarini belgilaydiki, hech bir korxona kerakli miqdordagi va tasnifdagi mehnat resurslarisiz o ‘z maqsadiga erisha olmaydi. Mehnat resurslari esa ishlaganliklari uchun mehnat haqi bilan ta’minlanadilar. Mehnat haqi - bu mehnatning bahosi yoki narxidir. Uning miqdori va dinamikasi bozor omillariga, birinchi navbatda esa unga bo ‘lgan talab va taklifga bog‘liq. Mehnat haqi - bu tovam ing puldagi ifodasi “ishchi kuchi” yoki “ ishchi kuchining narxi”. Uning miqdori ishlab chiqarish sharoiti hamda bozor omillari - talab va taklif, y a’ni bu omillar ta’sirida bozorda ishchi kuchi narxi va ish haqi o ‘rtasida tafovut yuzaga keladi (ish haqi haqiqiy narxidan oshishi yoki kamayishi mumkin). Mehnat haqi - bu jam iyat koMamida milliy daromadning ishchilar va xizmatchilar o ‘rtasida ular mehnatining miqdori va sifatiga muvofiq taqsimlanadigan hamda shaxsiy iste’moli maqsadlari uchun foydalaniladigan qismidir. 0 ‘zbekiston Respublikasida fuqarolaming mehnat qilish huquqi 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan mustahkamlangan. Unga 180 ko‘ra, har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatii mehnat sharoitlarida ishlab va qonunda ko‘rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir29. Mehnat haqining miqdorini belgilash ish beruvchi bilan xodim o ‘rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Mehnat haqi qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam miqdordan oz b o iish i mumkin emas va uning eng ko‘p miqdori biron-bir tarzda cheklanmaydi30. Mehnat va ish haqi hisobi - hisob ishlarining aniq va operativ m a’lumotlar talab qiluvchi eng muhim hamda qiyin sohalaridan biridir. Unda xodimlar sonining o ‘zgarishi ish vaqtining sarflanishi, mehnatga haq to‘lash fondi, to‘lov turlari va xodimlar toifa bo‘yicha hamda mehnatga haq to ‘lash fondidan tashqari amalga oshiriladigan boshqa to‘lovlar korxonaning har bir xodimi bilan hisob-kitoblar aks ettiriladi. Shu munosabat bilan korxonaning buxgalteriya xizmati oldida mehnat m e’yori va uni haq to ‘lashni hisobga olish, nazorat qilish vazifalari ham belgilanadiki, bu esa: • ishbay ishlovchilar va boshqa xodimlaming ish sifatini to ‘g ‘ri va o‘z vaqtida hujjatlar bilan rasmiylashtirishni, shuningdek, ish haqini hsoblash va uni belgilangan muddatlarda to ‘lash; • soliqlar va boshqa ish haqidan ushlanmalar q o ‘shilgan holda korxona xodimlari bilan mehnatga haq to ‘lashga doir hisob - kitoblami o ‘z vaqtida o ‘matilgan muddatlarda olib borish; • hisoblangan mehnat haqi summasini va ijtimoiy sug‘urta fondlariga ajratmalar summasini mahsulot tannarxiga to ‘g ‘ri hamda o ‘z vaqtida o ‘tkazish; • operativ boshqarish va zamriy hisobotlami tuzish hamda ijtimoiy sug‘urta fondlari bilan hisob - kitob qilish maqsadida mehnat va unga haq to ‘lash ko ‘rsatkichlarini tezkor yig‘ish va guruhlash; 29 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i K o n s titu ts iy a sin in g 3 7 -m o d d a s i. 30 0 ‘z b e k isto n R e s p u b lik a s i M e h n a t K o d e k si. IX b o b , 153 m o d d a. 181 • ish haqidan byudjetga majburiy to ‘lovlami, shuningdek, korxonaga yetkazilgan moddiy zarami ayrim tashkilotlar va jismoniy shaxslar foydasiga to ‘g ‘ri hamda o ‘z vaqtida ushlab qolish va o'tkazish; • xodimlar sonini va ish vaqtidan foydalanishni nazorat qilishni ta’minlash; • ish vaqtining to ‘g ‘ri sarflanishi ustidan nazorat olib borish; • sarflangan mehnat yoki ishlab chiqarilgan mahsulotni tegishli hujjatlarda o ‘z vaqtida va to ‘g ‘ri aks ettirish; • hisoblangan ish haqini kalkulyatsiya obyektlari o ‘rtasida to ‘g ‘ri taqsimlash; • ish haqi va mehnatga haq to ‘lashning ilg‘or usullarini amalda qo‘llash; • mehnatga haq toMash fondini to ‘g ‘ri sarflanishi ustidan nazorat olib borish. Asosiy bo ‘lmagan faoliyatda band bo‘lgan xodimlar toifasiga uy- joy va kommunal x o ‘jaligiga xizmat ko‘rsatish, savdodagi, tibbiyot muassasalari hamda maktabgacha tarbiya muassasalarida band bo‘lgan xodimlar kiradi. Korxonada xodimlar bajaradigan vazifalariga ko ‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi: - ishchilar; - xizmatchilar. Ishchilar tarkibiga moddiy ne’matlami yaratish, tuzatish, yuklami ko‘chirish, y o ‘lovchilar tashish, moddiy xizmatlar ko‘rsatish bilan bevosita band bo‘lgan xodimlar kiradi. Xizmatchilar tarkibiga rahbarlar, mutaxassislar va boshqa xodimlar kiradi. Boshqa xodimlar toifasiga hujjatlami tayyorlash, rasmiylashtirish ishlarini olib boruvchi, xo‘jalikka xizmat qiluvchi boshqa xodimlar (kassirlar, nazoratchilar, tabelchilar, ish yurituvchilar va hokazolar) kiradi. 182 |