Ayələrin Tərcüməs(n)i

Ayələrin Tərcüməs(n)i

208- Ey iman edənlər, hamınız topluca Allaha təslim olun və şeytanın addımlarını izləməyin. Çünki o, sizə açıq-aşkar düşməndir.

209- Sizə açıq-aşkar sənədlər gəldikdən sonra yenə ayağınız sürüşsə, bilin ki, Allah həqiqətən üstün və güclüdür. Hikmət sahibidir.

210- Onlar, bulud kölgələri içində Allahın mələklərlə onlara gəlməsinimi müşahidə edirlər? Halbuki əmr reallaşdırılmışdır və bütün işlər Allaha dönər.

ayələrin şərhi

"Ey iman edənlər" deyə başlayan bu ayələr qrupundan "Diqqət yetirin, şübhəsiz Allahın köməyi çox yaxındır." ifadəsiylə sona çatan qisimə qədərki yeddi ayənin bütünündə, insan birliklərində dini birliyi, bütünlüyü qorumanın yolu, üsulu açıqlanır. Buna görə inanc əsaslı ictimai birlik və bütünlüyün üsulunun ilk şərti Allaha təslim (silm) olmaqdır. Həyat sistemini təyin edərkən uca Allahın söylədikləriylə kifayətlənməkdir, ONun göstərdiyi hərəkət metodunun xaricinə çıxmamaqdır. Allaha təslim olunmuşluq çərçivəsi xaricinə çıxılmadıqca, ONun ayələri üzərində art niyyətli qənaətlərdə ol/tapılmadıqca, sözlərin yerlərini dəyişdirib təhrif istiqamətinə gedilmədikcə dini birlik, inanc əsaslı ictimai bütünlük parçalanmaz, dünya və axirət xoşbəxtliyi əldən qaçmaz, hər hansı bir xalqın yurduna ölümcül fəlakətlər yağmaz. Bunun nümunələrini İsrailoğullarının və digər bəzi keçmiş xalqların tarixlərində müşahidə edə bilərik. Şübhəsiz nümunələri, bu ümmətin həyatında da görüləcək. Lakin uca Allah İslam ümmətinə zəfər vəd edir: "Diqqət yetirin, şübhəsiz Allahın köməyi çox yaxındır."

208) Ey iman edənlər, hamınız topluca Allaha təslim olun və şeytanın addımlarını izləməyin. Çünki o, sizə açıq-aşkar düşməndir.

"Silm", "islam" və "təslim" məsdərləri eyni mənanı verər. İfadənin orijinalında keçən "kaaffeten" sözü isə, "topluca" mənasını verər və cümlə içindəki işləri təkiddir, gücləndirmədiyər. Xitab möminlərə istiqamətli olduğuna görə, bu səbəbdən topluca Allaha təslim olunmuşluq çərçivəsi içinə girmələri, əmr edildiyinə görə, bu vəziyyət bütünü maraqlandırdığı kimi, tək-tək hər parçanı, hər fərdi də maraqlandırmaqdadır. Demək ki, Allaha təslim olunmuşluq çərçivəsi içində hərəkət etmək hər mömin üçün bir öhdəçilikdir. Bütün möminlərin bu barədə fərqli görüş və rəftarlar sərgiləməmələri də söz mövzusu öhdəçiliyin imtina edilməz gərəyidir. Möminlər Allahın və onun elçisinin (s. a. a) əmrinə təslim olmaq vəziyyətindədirlər.

Ayrıca xitab xüsusilə möminlərə yönəldilmişdir. Buda göstərir ki, möminlərin çağırıldıqları və "silm" anlayışı ilə ifadə edilən praktik vəziyyətin, inandıqdan sonra Allaha təslim olmadıyar. Çünki möminlərin onun əmrinə təslim olmaları, fərdi görüşlərinin fəaliyyətiylə, nəzərdə tutduqları bir məsləhət üçün nəfslərinə, fərdi arzularına boyun əyməmələri, Allah və Rəsulundan hər hansı bir şərh olmadığı halda, öz fərdi fikirləri istiqamətində bir yol, bir hərəkət metodu təyin edib onu izləməmələri zəruridir. Tarixdə görülmüşdür ki, xalqlar heva və həvəslərə, fərdi ehtiraslara uyğun gəldikləri üçün həlak olmuşlar, bir məlumata söykən/dözmədən həyat sisteminə və hərəkət metoduna bağlı görüşlər ifadə etdikləri üçün dağıtmaya uğramışlar. Bir xalq, fərdi ehtirasların, heva və həvəslərin arxas(n)ı sıra, Allahın dini barəsində ixtilafa düşdüyü zaman həyata haqqını, xoşbəxtliyə istiqamətli səylər sərf etmə missiyasını itirər.

Beləcə anlayırıq ki, bu ayələrdə işarə edilən "şeytanın addımlarına uyğun gəlmə" faktından məqsəd, onun batilə bağlı bütün çağırışlarına uyğun gəlmə deyil. Tərsinə, yalnız dini məsələlərə bağlı çağırışlarına, söz gelimi dinə bağlı batil bir üsulu bəzəyib haqq xüsusiyyətli olaraq təqdim etməsinə və dindən olmayan rəftarları dindənmiş kimi təqdim etməsinə uyğun gəlmədiyər, insanın hər hansı bir məlumata söykən/dözmədən, bunları al/götürüb mənimsəməsidir nəzərdə tutulan. Şeytanın bu təklif və taktikalarının dinlə uyğun gəlmədiyini təsbit faktorun/etmənin yolu, Allah və Rəsulunun dini təlimlər daxilində bunlardan danışıb etmədiklərini təyin etməkdən keçər.

Xüsusilə, ifadənin axışı və cümlələrin daxilində iştirak edən qeydləndirici ünsürlər, bu gerçəyi vurğular xüsusiyyətdədir. Belə ki: Addım atma, getmə, ancaq izləniləcək bir yol söz mövzusudursa reallaşa bilər. yolu gedəcək adam möminsə əgər, izləyəcəyi yol ancaq iman yoludur. Bu halda, burada iman görünüşlü şeytanı bir yol söz mövzusudur. Bir mömin üçün, Allaha təslim olma zəruriliyi olduğuna görə, bu çərçivənin xaricində tutdurduğu hər hansı bir üsul, şeytanın addımlarını izləmə mənasını verər. Şeytana uyğun gəldiyi qəbul edilir.

Bu baxımdan, təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayəs(n)i kəriməni bu ayələrə bənzədə bilərik: "Ey insanlar, yer üzündə olan halal və təmiz olaraq yeyin və şeytanın addımlarını izləməyin. Gerçəkdə o sizin üçün açıq-aşkar bir düşməndir. O, sizə yalnız, pisliyi, çirkin həyasızlığı və Allaha qarşı bilmədiyiniz şeyləri söyləmənizi əmr edər." (Bəqərə, 169) Bu ayələ əlaqədar olaraq daha əvvəl lazımlı şərhdə ol/tapıldıq.

"Ey iman edənlər, şeytanın addımlarına uyğun gəlməyin. Kim şeytanın addımlarına xəbərdar etsə, bilsin ki, şeytan çirkin utanmazlıqları və pisliyi əmr edər." (Nur, 21) "Allahın sizə ruzi olaraq verdiklərindən yeyin və şeytanın addımlarına uyğun gəlməyin. Çünki o, sizin üçün açıq-aşkar bir düşməndir." (Ən'am, 142)

Təfsirini təqdim etməyə çalışdığımız ayəs(n)i kərimə ilə, nümunə olaraq təqdim etdiyimiz bu ayələr arasındakı fərq, bu ayədə iştirak edən "kaaffeten (=top-luca)" sözündən ötəri xitabın birliyə istiqamətli olması, buna qarşı nümunə olaraq təqdim etdiyimiz ayələrinsə, ümumi xüsusiyyətli olmalarıdır. Bu baxımdan şərhə işlə/çalışdığımız ayəs(n)i kərimə, bu ayələrin mənasını xatırlatmaqdadır: "Allahın ipinə hamınız sıx sarılın. Dağılıb ayrılmayın." (Al/götürü İmran, 103) "Bu mənim dümdüz olan yolum. Bu halda ona yatıl. Sizi ONun yolundan ayıracaq yollara uyğun gəlməyin." (Ən'am, 153) Bu ayəs(n)i kərimədən bu nəticəs(n)i də çıxarırıq: İslam dini, insanlığın ehtiyac duyduğu və mənfəətinə olan bütün hökm və təlimləri zəmanət etməkdədir.

209) Sizə açıq-aşkar sənədlər gəldikdən sonra yenə ayağınız sürüşsə, bilin ki, Allah həqiqətən üstün və güclüdür. Hikmət sahibidir.

Ayənin orijinalında keçən "əz-zelletu" ayaq sürüşməsi, deməkdir. Nəzərdə tutulan məna isə budur. Əgər topluca, Allaha təslim olunmuşluq çərçivəsi içinə girməsəniz və ayağınız sürüşsə -ayaq sürüşməsi, şeytanın addımlarına uyğun gəlmə, mənasını verməkdədir- bilin ki, Allah güclüdür, üstün iradəlidir, əmri geri çevrilə bilməz, alt edilə bilməz. Hər etdiyi yerindədir, hikmət əsaslı qərarlarının xaricinə çıkılamaz. sizin haqqınızda ver-diği bütün qərarlar, əngin hikmətinə söykən/dözər. Bu qərarını da sizin haqqınızda tətbiq edər və heç kim buna maneə ola bilməz.

210) Onlar, bulud kölgələri içində Allahın mələklərlə onlara gəlməsinimi müşahidə edirlər?

İfadənin orijinalında keçən "əz-zulel" sözü, "əz-zelle" sözünün çoxluğudur və kölgəlik mənasını verər. Ayədən açıqca qəbul edildiyi kimi "əl-melaiketu (=melekler)" sözcüyü, "Allah" sözcüyünə ətf edilmişdir. Yenə ayədə, həmsöhbət kipinden (ayağınız sürüşsə) gayıp (gözlü-yorlar) kipine doğru bir ifadə çevrilməsinə (iltifat) müraciət edilmişdir. "Onlar" yerinə, Rəsulullaha (s. a. a) xitab yönəldilmişdir, onlarla həmsöhbət olmağa ehtiyac duyulmamışdır: İşdə bunların halı, qəza və qədər daxilində özləri üçün nəzərdə tutduğumuz hadisələri, əzabları gözləyənlərin vəziyyətini xatırlatmaqdadır. Bu əzablar azad iradələri və sərbəst seçkiləriylə şeytanın addımlarına uyğun gəlib ayrılıq və parçalanma müddətini yaşamalarına uyğundur. Onların gözlədikləri, uca Allahın mələklərlə birlikdə bulud kölgələri içində gəlib, fərqində olmayacaqları bir şəkildə hökmü qüvvəyə qoymasıdır ya da hazırlıqlı olmayacaqları, gözlədikləri həlaka uyğun gəlməyəcək tərzdə bir aqibətlə qarşı-qarşıya qalmalarıdır. "Hər işin dönüşü Allahadır." ONun hökmündən, nəzərdə tutduğu qədər və ön dizaynından qaçış mümkün deyil. Bu baxımdan ayənin axışı "müşahidə edirlər?" ifadəsinin əvvəlki ayədə iştirak edən "Allah, həqiqətən üstün və güclüdür. Hikmət sahibidir." cümləsində ifadəsini bulan təhdidə istiqamətli bir işarə olmasını tələb edici xüsusiyyətdədir.

Ayrıca, kitab və sünnədə vurğulandığı kimi, uca Allahın cisimlərin xüsusiyyətləriylə xarakterizə edilməyəcəyi bilinməsi zəruri və qəti bir gerçəkdir. Mümkün xüsusiyyətli varlıqlara xas və sonradan olma vəziyyətini xatırladan bir xüsusiyyətlə təyin oluna bilməz. Çünki mümkün xüsusiyyətli varlıqlara xas sifətlər yoxsulluğu, möhtaclığı və əskikliyi özündə daşıyar. Halbuki uca Allah, öz şəxsi ilə əlaqədar olaraq belə buyurur: "ONun bənzəri heç bir şey yoxdur." (Şura, 11) "Allah, heç bir şeyə ehtiyacı olmayandır" (Fatır, 15) "Allah, hər şeyin yaradıcısıdır." (Zumər, 62) Buna bənzər bir çox ayələri nümunə vermək mümkündür.

Bunlar, möhkəm ayələrdir. Mənaları açıq və aydın olardır. Quranın təşbehli ayələri bunlara görə açıqlanar. Bu səbəbdən, kimi ayələrdə, sonradan olma varlıqlara xas xüsusiyyət və hərəkətlərin uca Allaha isnad edildiyini gördüyümüz zaman, bunları açıq və aydın olar mənalı (möhkəm) ayələri əsas al/götürərək qiymətləndirməmiz, uca sifətlər ilə, gözəl adlarıyla ziddiyyət təşkil etməyən bir məna əldə etməmiz lazımdır. Bu halda: "Rəbbim gəldiyi və mələklər cərgə-cərgə dayandığı zaman" (Fəcr, 22) "Allah, onlara hesaba qatmadıqları bir istiqamətdən gəldi." (Həşr, 2) "Allah, onların qurduqları strukturların təməllərinə gəldi." (Nəhl, 26) kimi ayələr də uca Alaha nisbət edilən gəlmə və bənzəri hərəkətləri uca Allahın müqəddəs şəxsinə və uca adlarına yaraşar şəkildə, məsələn "əhatə etmə" və bənzəri məcazi hadisələrlə açıqlamaq lazımdır. Buna görə, "Allahın gəlməsi..." ifadəsindəki "gəlmə"dən məqsəd, uca Allahın özlərinə bağlı hökm və qərarını tətbiq etmək üzrə onları ətraflı əhatə etməsidir.

Ayrıca uca Allahın kitabının bəzi ayələrində, hər hansı bir nisbəti ya da hərəkəti, səbəblərin müstəqilliyindən və vasitələrin vasitəçiliyindən mücərrədlərkən, bəzən bunları şəxsinə, bəzən də əmrinə nisbət etdiyini görərik. Məsələn: "Allah canları al/götürər." (Zumər, 42) "Ölüm mələyi həyatınıza son verəcək." (Səcdə, 11) "Elçilərimiz onun həyatına son verərlər." (Ən'am, 61) Görüldüyü kimi uca Allah "can alma" işini, bəzən şəxsinə nisbət etmiş, bəzən də mələklərə nisbət etmişdir. Mələklərin hərəkətləri ilə əlaqədar olaraq da bir ayədə belə buyurur: "Onun əmriylə edib etməkdədirlər." (Ənbiya, 27)

Bu ayəs(n)i kəriməni də eyni kateqoriyada qiymətləndirmək lazımdır: "Şübhəsiz Rəbbin, aralarında hökm verəcək." (Yunus, 93) Bir ayədə isə belə buyurur: "Allahın əmri gəldiyi zaman haqq ilə hökm verilər" (Mömin, 78) Bu anda üzərində dayandığımız ayəs(n)i kəriməni də bu çərçivədə ələ ala bilərik. Burada, uca Allahın bulud kölgələri içində gəlməsindən danışılır. Bir başqa ayədə isə belə buyurulur: "Ken idilərinə mələklərin gəlməsindən və ya rəbbinin əmrinin gəlməsindən başqa bir şeymi müşahidə edirlər." (Nəhl, 33)

Buradan hərəkətlə deyirik ki; "Rəbbin gəldi." və "Allah onlara gəlir." növü uca Allahın ululuğu ilə uyğun gəlməyən nisbətlərin söz mövzusu olduğu yerlərdə "əmr" sözcüyünü təqdir etmənin doğru bir qiymətləndirmə olacağı açıqdır. Bu vəziyyətdə, bənzəri yerlərdə "Rəbbinin əmri gəldi." və "Allahın əmri onlara gəlir." demək lazımdır.

Təfsirçilərin böyük əksəriyyətinin də nəzərdə tutduğu kimi mövzumuzu meydana gətirən bu tərz nisbətlər üzərində ediləcək sadə bir araşdırma ilə belə bir qiymətləndirmənin zəruriliyi özbaşına ortaya çıxar. Ancaq, uca Allahın kəlamı üzərində irdələyici bir gözlə dayandığımız zaman, bu tərz nisbətlərlə son dərəcə incə və son dərəcə lətif bir mesajın verilmək istəndiyini hisslərik. Belə ki: "Allah, heç bir şeyə ehtiyacı olmayandır." (Fatır, 15) "Güclü və üstün olan, qarşılıqsız bağışlayandır." (Sad, 9) "Hər şeyə yaradılışını verən, sonra doğru yolu göstərəndir." (Taha, 50) bənzəri ayələr bizə bu mesajı verərlər: Yaratdığı varlıqları maraqlandıran hadisələrə və rəftarlara malikdir uca Allah. Varlıqlara bol bol bahşedilenler,Oin yanında olan sonsuz şeylərin əks olunmalarıdır. Hərçənd bizim anlayışımızın, davamlı maddə ilə içli xaricli olmasından, maddənin konkreti nəzərdə tutan mühakimələriylə dolub daşmasından ötəri, uca Allahın qullarına bəxş etdiyi bəzi xüsusiyyətlərlə özünü xarakterizə etməsi, bunları özünə nisbət etməsini qavraması gücdür.

Ancaq söz mövzusu mənaların maddi qeydlərdən və sonradan olma varlıqların xüsusiyyətlərindən mücərrədləndirildiyi zaman, uca Allaha nisbət edilmələrinin bir qorxusu yoxdur. Çünki, hər kəs kimi bir mənanın uca Allaha nisbət edilişinin mənfi qarşılanmasının özü, o mənanın əskiklik və möhtaclıq ünsürlərini saxlamasıdır. Bu səbəbdən bir məna əskiklik və möhtaclıq ünsürlərindən mücərrədləndirildiyi zaman, onu uca Allaha nisbət etmək doğru və müsbət qarşılanar. Daha doğrusu belə bir nisbət bir zərurət olaraq da qəbul edilə bilər. Çünki "varlıq" adını haqq edən hər şey ulu Allahın ucalığına və əzəmətinə yaraşar bir tərzdə ONdan qaynaqlanmışdır.

Bu halda, bizim bucağımızdan, bir cisimin özü ilə başqa bir cisimin arasındakı məsafəni hərəkət etmək surətiylə qat etməsi, ona yaxınlaşması mənasını ifadə edən "gəlmə" hərəkətinin, yaxınlığın reallaşması və iki şey arasındakı maneə və manelərin bir şəkildə ortadan qaldırılması kimi maddi xüsusiyyətlərdən mücərrədləndirildiyi zaman, gerçək olaraq -məcaz mənasında istifadə edilmədən- uca Allaha nisbət edilməsi doğru və müsbət qəbul edilir. Bu halda, uca Allahın insanlara gəlməsi, ONun insanlara bağlı olaraq nəzərdə tutduğu qərarı ilə insanlar arasındakı maneələrin aradan qaldırılması mənasını ifadə edər. Bu isə, Qurana xas bir gerçəkdir və kanıtsal araşdırmalar, ancaq uzun irdələmə və dərslərlə bunu qəbul edə bilər. Çətini asanı qulaq ardı edib üzərində sıxlaşması ilə qavraya bilər. Təməl varoluşsal gerçəyin şiddət və zəiflik olmaq üzrə mərtəbəli və mərhələli (teşkiki qəbul etdiyini) olduğunu isbat etməklə ancaq qəbul edə bilər.

Herhalukarda, təfsirini təqdim etdiyimiz ayə, əvvəlki ayədə iştirak edən: "Allah, həqiqətən üstün və güclüdür, hikmət sahibidir." ifadəsi ilə diqqət çəkilən təhdidi əhatə etməkdədir. Bunun yanında, adı çəkilən birliyin qiyamət günü qarşılaşacağı qorxunc aqibətə bağlı bir təhdidin də nəzərdə tutulmuş olması mümkündür. Bunu "Özlərinə mələklərin gəlməsindən və ya rəbbinin əmrinin gəlməsindən başqa bir şeymi müşahidə edirlər?" (Nəhl, 33) ayəsindən də qəbul edə bilərik. Dünya həyatında olması gözlənilən bir inkişafa istiqamətli bir təhdid də ola bilər. Bunu, Yunus Surəsində iştirak edən: "Hər ümmətin bir Elçisi vardır." (Yunus, 47) ifadəsinin sonrasına və Rum Surəsində iştirak edən: "Sən yüzünü Allahı birleyen olaraq dinə çevir." (Rum, 30) ifadəsinin sonrasına və Ənbiya Surəsindəki ifadələrə müraciət etdiyimizdə qəbul edə bilərik. Buna görə haqqında danışılan axirət/son, bu yaşadığımız dünyanın gələcəyidir və dünyada reallaşan hadisələrin əskiksiz olaraq diqqətə çarpanlaşmasıdır.

Eyni şəkildə bu təhdidin, həm dünyada, həm də axirətdə meydana gələcək bir qorxunc aqibətə istiqamətli olması da mümkündür. Bu mənalardan hansı nəzərdə tutulsa edilsin, "bulud kölgələri içində..." ifadəsi, içində iştirak etdiyi ayələr qrupunun axışına uyğun bir mənas(n)ı əhatə etməkdədir.

Halbuki əmr reallaşdırılmışdır və bütün işlər Allaha dönər.

Əmr reallaşdıranın kim olduğunu ifadə etmir. Halbuki "bütün işlər Allaha dönər." ifadəsindən, bunun uca Allah olduğunu bilirik. Bu cür bir ifadə tərzinin istifadə edilmiş olması, failin ululuğunu vurğulamağa dönükdür. böyüklərin verdikləri hökmlərdən, dilə gətirdikləri əmrlərdən xəbər verildiyi zaman bu cür bir ifadə tərzinə müraciət edilər. Quranda bunun nümunələri çoxdur.

AYƏLƏRİN hədislər İŞIĞINDA ŞƏRHİ

"Ey insanlar, yer üzündə olan şeyləri halal və təmiz olaraq yeyin." ayəsini şərhə işlə/çalışdığımız zaman, yuxarıda, şeytanın addımlarını izləməyə bağlı olaraq işarə etdiyimiz mənas(n)ı dəstəkləyən bir neçə rəvayəti köçürdük. Məsələni yaxşıca qavramaq üçün bir dəfə daha oraya müraciət edə bilərik. Bəzi rəvayətlərdə isə, ayənin orijinal mətnində keçən "silm" anlayışının "vəlayət" mənasını verdiyi vurğulanar. Bənzəri yerlərdə dəfələrlə söylədiyimiz kimi bu ümumi bir anlayışı, əhatəsinə girən faktlardan birinə uyğunlaşdırmadıyar.

et/ət-Tevhid[86] və əl-Maani adlı əsərlərdə, İmam Razılığın (ə.s) "Onlar, bulud kölgələri içində Allahın mələklərlə onlara gəlməsinimi müşahidə edirlər?" ifadəsi ilə əlaqədar olaraq belə dediyi rəvayət edilər: Bu ayədə uca Allah deyir ki: "Allahın mələkləri bulud kölgələri içində gətirməsinimi müşahidə edirlər? (Hel yenzurune... bil-melaiketi...) Ayə bu şəkildə enmişdir. "Rəbbin gəldi və mələklər saf saf düzülmüşdür..." ifadəsi ilə əlaqədar olaraq da: Uca Allah üçün inkişaf et və gediş xüsusiyyətləri kulanıla-maz. Allah bir yerdən bir yerə getməkdən münəzzəhdir. Burada nəzərdə tutulan məna budur: "Rəbbinin əmri gəldi və mələklər saf saf düzülmüşdür." dediyi rəvayət edilər.

Mən deyərəm ki: İmam Razılığın (ə.s): "Deyir ki..." sözünün mənas(n)ı "demək istəyir ki..."dır və bu bir növ təfsirdir. İmam dəyişik bir qiraətdən danışmış deyil.

İmamın sözünü etdiyi xüsus, bizim də uca Allahın gəlişini, ONun əmrinin gəlişi şəklində izah edərək yaxınlaşdığımız xüsusun eynisidir. Çünki mələklər nə etsələr və hər nə zaman ensələr əmrlə enərlər. Uca Allah bu xüsusa bu şəkildə diqqət çəkir: "Xeyr, onlar ikrama layiq görülmüş qullardır. Onlar sözdə ONun qabağına keçməzlər və onlar ONun əmriylə edib etməkdədirlər." (Ənbiya, 26-27) "Mələkləri əmrindən olan ruh ilə endirər." (Nəhl, 2)

Burada bəzi təfsir alimlərinin ehtimal verdikləri bir başqa məna da söz mövzusudur. Buna görə "Hel yenzurune mütləq..." deyə başlayan ifadənin başındakı sual (hel hərfi) inkarıdır. Bu səbəbdən bu ədat yalnız başına gəldiyi sözü deyil, bütün cümləni mənfi etməkdədir. Bu yanaşmas(n)ı əsas al/götürdüyümüzdə belə bir məna əldə etmiş oluruq: Bu insanlar, qeyri-mümkün bir hadisənin reallaşmasını, uca Allahın hər hansı bir cisim kimi bulud kölgələri arasında, bərabərində mələklər olduğu halda gəlməsini, özlərinə əmr və qadağan edər yönəltməsini gözləyirlər, ki bu, qeyri-mümkündür. Bu baxımdan ayəs(n)i kərimə kafirlərin özlərinə yönəldilən öyüd və xəbərdarlıqlardan faydalanmalarının da qeyri-mümkün olduğunu kinayəli bir ifadəylə vurğulamaqdadır.

Bizə görə, bu qiymətləndirmə ayələrin axış birliyinə sahib olduqlarına bağlı şərhimizlə uyğun gəlməməkdədir. Çünki ayələrin axış birliyinə sahib olması, ifadənin möminlərə istiqamətli olmasını tələb edir. Halbuki möminlərin vəziyyəti, bu cür bir şərhlə üst-üstə düşməməkdədir. Qaldı ki ayəs(n)i kərimənin bu mənas(n)ı vurğulamağa dönük olduğunu qəbul etsək ifadənin daxilində kafirlərə istiqamətli bir cavab söz mövzusu olması lazım idi. Quranın bu kimi vəziyyətlərdə müraciət etdiyi bir ifadə tərzidir bu (yəni qarşı tərəfin sözünü rədd edər), bu ayələrdə olduğu kimi: "Bizə qovuşmağı ümid etməyənlər, dedilər ki: bizə mələklərin endirilməsi ya da rəbbimizi görməmiz lazım deyil idimi? And olsun, onlar öz nəfslərində böyüklüyə qapıldılar və böyük bir azğınlıqla baş qaldırdılar." (Furqan, 21) "Rəhman olan Allah uşaq əldə etdi, dedilər. O, ucadır." (Ənbiya, 26)

Ayrıca bunu qəbul etməmiz vəziyyətində "bulud kölgələri içində" ifadəsini izah etməmiz mümkün olmaz. Yenə ifadənin geri qalan qisimindən də dəqiq bir mesaj qəbul edilməz. Bunu ayənin bütününə baxdığımızda müşahidə edə bilərik.