Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Patogenez. Yoluxma yoluna görə sporozoit və şizont malya-

riyası ayırd olunur. Sporozoit infeksiyası – ağcaqanad vasitəsilə 

yayılan təbii yoluxmadır, insan orqanizminə sporo zoitlər tüpür-

cəklə  daxil  olur.  Bu  halda  törədici  şizoqoniyanın  toxuma  faza-

sını  (hepatositlərdə),  sonra  isə  eritrositar  fazasını  keçir.  Şizont 

m al  yariyası insanın qanına artıq hazır şizontların yeridilməsi ilə 

şərtlənir,  ona  görə  də  sporozoit  infeksiyasından  fərqli  olaraq, 

b urada toxuma fazası yoxdur, bu da həmin forma nın klinikasını 

və müalicənin xüsusiyyətini təyin edir. Toxuma şizoqoniyası z a-

manı  malyariyanın  kəskin  təzahürü  olmur,  infek siyanın  klinik 

təzahürü ancaq parazitin eritrositar inkişafı ilə bağlıdır. Malya-

riya qızdırmasının tutmalarının səbəbi bilavasitə morulaların d a-

ğılması zamanı qana merozoitlərin, yad zülal sayılan malyariya 

piqmentinin, hemoqlobinin, kalium duz la rı nın, eritrositlərin q a-

lıq larının daxil olması sayılır ki, bunlar da orqanizmin spesifik 

reaktivliyini dəyişir və istiliktən zim ləyici mərkəzə təsir göstərə-

rək temperatur reaksiyasını törədirlər. Qız dırma tutmalarının inki-

şafı hər bir halda təkcə törədicinin do zasından (“pirogen hüdud”) 

deyil, həm də insan orqanizminin reaktivliyindən asılıdır. Malya-

riya üçün səciyyəvi olan qızdırma tutmalarının növbələşməsi plaz-

513

modiumların bu və ya digər növünün aparıcı g e ne rasiyasında erit-

rositar şizoqoniyanın davamlılığı və dövrülüyü ilə şərtlənir.

Qanda  sirkulyasiya  edən  yad  maddələr  dalağın,  qaraciyərin 

retikulyar hüceyrələrini qıcıqlandırır, onların hiperplaziyasını t ö-

rə dir, uzun müddətli gedişdə isə birləşdirici toxumanın inkişafına 

səbəb  olurlar.  Bu  orqanların  sürətlə  qanla  dolması  onların  b ö -

yüməsinə  və  ağrılı  olmasına  gətirib  çıxarır.  Malyari yanın  pa  to -

genezində  orqa niz min  yad  zülalla  sensibilizasiyası  və  autoim-

munpatoloii reaksiyaların inkişaf etməsi vacib əhəmiyyət daşı yır. 

Eritrositar  şizoqoniya  zamanı  eritrositlərin  dağılması,  a u  to   an-

titellərin  əmələ  gəlməsi  nəticəsində  yaranan  hemoliz,  dalağın 

retikulendotel  sisteminin  yüksək  faqositozu  anemiyanın  səbəbi 

sayılır.

Bədxassəli  formaların  patogenezinin  əsasında  mikroda mar-

ların  trombohemorragik  sindromla  sistemli  zədələnməsi  durur: 

bunlar  kapillyarların  keçiriciliyinin  artması,  hemodinamik  poz-

ğun  luqlar,  qanın  laxtalanma  sistemindəki  dəyişikliklər,  vas ku-

litlər, başlıca olaraq, tropik malyariyada rast gəlinən hemor ra gi-

yalardır. Çox vaxt malyariyanın bu formasında müşahidə olunan 

baş beyin zədələn mələri onunla bağlıdır ki, P.falci pa rum-da erit-

rositar  şizoqoniya  əsasən  daxili  orqanların  kapillyarlarında  baş 

verir və orada sürətlə parazitlərin böyük miqdarı toplanır. Damar 

divarlarının  keçiri ci liyinin  pozulması  nəti cə sində  perivas kulyar 

ödem əmələ gəlir, qanın qatılığı yüksəlir, qan axını ləngiyir, bu 

isə parazitar trombların yaranmasına gəti rib çıxarır. Tropik mal-

yariyanın  bədxassəli  for malarının  inkişaf  etməsində  infeksion-

toksik  şokun  və  allergiyanın  təzahürləri  də  az  əhəmiy yət  daşı-

mır.  Malyariya  üçün  residivlər  səciyyəvidir.  Birincili  kəskin 

simptomların qurtarmasından sonra ilk 3 ayda y a xın re sidivlərin 

baş  verməsinin  səbəbi  eritrositar  şizontların  bir  hissəsinin  sax-

lanmasıdır, belə ki, immunitetin zədələnməsi ilə əla qə dar olaraq, 

onlar yenidən fəal surətdə çoxalmağa başla yırlar. Gecikmiş və ya 

uzaq residivlər (6-14 ay sonra) üçgünlük və oval-mal yariya üçün 

xarakterik  olan  bradisporozoitlərin  inkişafının  başa  çatması  ilə 

bağlıdır.  Malyariyanın  digər  nozoformalarında  dayanmayan  b i-

rin cili parazitemiya ilə əlaqədar olan infeksiyanın persistensiyası 

qeyd edilir.

514

Klinikası.  Malyariyanın  4  forması  mövcuddur:  üçgünlük, 

oval-malyariya, dördgünlük və tropik. Hər növ formanın öz x ü-

su  siyyəti vardır. Lakin onlar üçün qızdırma tutmaları, splenohe-

patomeqaliya və anemiya səciyyəvi sayılır.

Malyariya  –  polisiklik  infeksiyadır,  onun  gedişində  4  dövr 

ayırd olunur: inkubasiya dövrü (birincili latent), birincili kəskin 

təzahürlər,  ikincili  latent  və  residivlər  dövrü.  İnkubasiya  döv-

rünün uzunluğu törədicinin növündən və ştamdan asılıdır. İnku-

ba siya  dövrünün  sonunda  müəyyən  simptomlar  əmələ  gəlir: 

əzginlik, əzələ, baş ağrısı, üşütmə və s. İkinci dövr təkrarlanan 

qız  dırma  tut ma ları  ilə  xarakterizə  edilir,  onlar  üçün  mərhələli 

inkişaf – titrəmə, qızdırma və tərləmə mərhələlərinin növbə ləş-

məsi xarak terikdir. Titrəmə zamanı, 30 dəqiqədən 2-3 saata q ə-

dər davam edir, bədən temperaturu yüksəlir, xəstə qızına bilmir, 

ətraflar gö yərmiş və soyuqdur, nəbz tezləşmiş, tənəffüs sət hi dir, 

arterial təzyiq yüksəkdir. Bu dövrün sonuna doğru xəstə qızınır, 

tempe ratur 39-41

0

C-yə çatır, qızdırma dövrü başlayır: sifət qıza-

rır, dəri isti və quru olur, xəstə oyanıqlıdır, narahatdır, baş ağrı-

ları, sayıqlama, huşun tutqunlaşması, bəzən qıcolmalar qeyd edi-

lir.  Bu  dövrün  sonunda  hərarət  sürətlə  düşür,  bu  isə  profuz  tər 

ifrazı ilə müşayiət olunur. Xəstə sakitləşir, yuxuya gedir, apirek-

siya dövrü baş verir. Lakin tutmalar törədicinin növündən asılı 

olaraq müəyyən tsikliliklə təkrarlanır. Bir sıra hallarda başlanğıc 

(inisial) qızdırma qeyri-düzgün və ya daimi xarakter ala bilər.

Tutmalar  fonunda  dalaq,  qaraciyər  böyüyür,  anemiya  inkişaf 

edir, orqanizmin bütün sistemləri: ürək-damar (miokar dio dis tro fik 

pozğunluqlar),  sinir  (nevralgiyalar,  nevritlər,  yüksək  tərləmə, 

soyuğa davamsızlıq, miqren), sidik-cinsiyyət (nefrit simptomları), 

qanyaradıcı (hipoxrom anemiya, leykopeniya, neytropeniya, lim-

fomonositoz, trombositopeniya) və s. prosesə cəlb olunur. 10-12 

və  daha  artıq  tutmadan  sonra  infeksiya  tədricən  sönür,  i kin cili 

latent  dövr  baş  verir.  Qeyri-düzgün  və  ya  səmərəsiz  müalicə 

zamanı bir neçə həftədən, aylardan sonra yaxın (3 ay sonra), g e-

cikmiş və ya uzaq (6-9 ay sonra) residivlər meydana çıxır.

Üçgünlükmalyariya. İnkubasiya dövrünün davamlılığı üçgün-

lük  malyariyada  P.vivax-ın  ştamından  asılıdır.  P.vivax-ın  şimal 

515

ştammı  ilə  yoluxduqda  xəstəlik  6-14  aydan  sonra,  P.vi vax-ın 

cənub ştammı ilə yoluxduqda – 10-20 gündən sonra baş veir. İ n-

kubasiya  dövrünün  sonunda  müşahidə  edilən  prodromal  əla-

mətlər səciyyəvidir. İlk 5-7 günü qızdırma qeyri-düzgün x a rak-

ter ala bilər, sonra isə günaşırı növbələşən fasiləli tipli qızdırma 

tutmaları möhkəmlənir. Tutmalar üçün titrəmə, qız dırma və tər 

ifrazı  mərhələlərinin  bir-birini  ciddi  əvəz  etməsi  xasdır.  Q ız-

dırma  dövrü  2-6  saat,  az  hallarda  12  saat  uzanır. Tutmalar,  bir 

qayda olaraq, günün birinci yarısında baş verir. Dalaq və q a ra-

ciyər sürətlə böyüyür. 2-3-cü həftədə mülayim anemiya inkişaf 

edir. Bu forma üçün yaxın və uzaq residivlər xarakterdir. Üçgün-

lük malyariya ilə xəstəliyin davam etmə müddəti 2-3 ilə q ə dər dir.

Oval-malyariya. P.vivax tərəfindən törədilən üçgünlük maly a-

riyanın klinikası ilə oxşardır, ancaq daha yüngül gedişi ilə fərq-

lənir. İnkubasiya dövrü 7-21 gündür. Qızdırma tutmaları günaşırı, 

ancaq  əsasən  axşam  vaxtı  meydana  çıxır.  Erkən  və  uzaq  re si-

divlər mümkündür. İnfeksiyanın davamlılığı 3-4 ildir.

Dördgünlükmalyariya xoşxassəli gedişi ilə xarakterizə olu-

nur. 3-6 həftə davam edən inkubasiya dövründən sonra 2 gündən 

bir növbələşən qızdırma tutmaları baş verir. Spleno hepa to me qa-

liya zəif ifadə olunur, anemiya nadir hallarda baş ve rir. Bu forma 

zəif parazitemiya (hətta kəskin təzahürlər zamanı) və uzun müd-

dətli gedişi ilə (4-5 ildən 40-50 ilə qədər) fərqlənir. Bu müddətdə 

qanda plazmodiumlar olur, orada süst gedişli eritrositar şizoqo-

niya  inkişaf  edir.  Dördgünlük  malya riyada  böyrəklər  zədələnir, 

xronik nefrotik sindrom (çox vaxt uşaqlarda olur) inkişaf edir.

Tropikmalyariya ağır keçir. İnkubasiya dövrünün (8-16 sut-

ka) sonunda prodromal əlamətlər meydana çıxır; başlanğıc q ız -

dırma daimi və ya qeyri-düzgün xarakter kəsb edir, o, xəstə li yin 

bütün gedişində saxlana bilər. Tropik malyariya ilə xəstədə çox 

zaman tipik tutma simptomları yoxdur, titrəmə olmur və ya zəif 

təzahür edir; qızdırma dövrü 30-40 saat uzanır, hərarət kəs kin tər 

ifrazı olmadan düşür, əzələ və oynaq ağrıları qabarıq s u rət də üzə 

çıxır;  yuxusuzluq,  serebral  əlamətlər  (baş  ağrısı,  huşun  tutqun-

laşması) qeyd edilir, bəzən xolemiya ilə birlikdə hepatit inkişaf 

edir, respirator patologiya əlamətləri (bronxit, bronxial pnevmo-

516

niya əlamətləri) əmələ gəlir, böyrək lərin funksiyası p o zu lur, a b-

dominal  sindrom  (qarında  ağrı,  ürəkbulanma,  qusma,  diareya) 

kifayət  dərəcədə  tez-tez  ifadə  olunur.  Tropik  malyariyanın  d a-

vamlılığı – 6 aydan 1 ilə qədərdir.

İlk dəfə infeksiya ilə rastlaşan şəxslərdə, immuniteti olma yan, 

tropik  malyariyanın  ağırlaşmış  bədxassəli  formaları  (mal yariya 

koması,  hemoqlobinuriyalı  qızdırma,  kəskin  böyrək  çatışmazlığı, 

alhid forma) baş verə bilər, bunlar, adətən, kəskin p a ra zi te mi ya nın 

(1 mkl qanda 100 000 plazmodiumlar) inkişaf et məsi ilə bağlı olur.

Tropik  malyariya  zamanı  serebral  patologiya  sürətli,  bəzən 

isə ildırımvari inkişafı və ağır proqnozu ilə fərqlənir. Onun gedi-

şində üç dövr ayırd olunur: somnolensiya, sopor və dərin koma, 

bu zaman letallıq 100%-ə çatır.

Serebral patologiya çox vaxt kəskin böyrək çatışmazlığı ilə 

ağırlaşır.  Patogenetik  cəhətdən  damardaxili  hemoliz  ilə  bağlı 

olan hemoqlobinuriyalı qızdırma kifayət dərəcədə ağır gedişi ilə 

xarakterizə edilir. Çox zaman o, malyariya əleyhinə preparatla-

rın  qəbulu  fonunda  enzimopatiya  ilə  (Q-6-FD  defisiti)  genetik 

şərtlənən  şəxslərdə  inkişaf  edir.  O,  kəskin  böyrək  çatışmaz lı-

ğının inkişafı nəticəsində xəstənin anuriyadan ölməsi ilə nəti cə-

lənə bilər. Tropik malyariyanın alhid formasına nadir hallarda rast 

gəlinir və vəbayaoxşar gedişi ilə xarakterizə olunur.

Malyariyaya  görə  endemik  rayonlarda  parazitlərin  bir  neçə 

növləri ilə eynivaxtlı yoluxmaya rast gəlinir ki, bu da xəstəliyin 

qey ri-tipik  gedişinə  gətirib  çıxarır.  Bundan  başqa,  digər  etio lo-

giyalı, o cümlədən də infeksion, xəstələrin olması zamanı mal y a -

riya ilə yoluxmaq mümkündür; belə hallar diaqnostik baxım dan 

çətinlik törədir.

Malyariyanın  klinik  təzahürləri  xəstələnmiş  şəxsin  immun 

sta tusundan  asılıdır.  Məlumdur  ki,  yüksək  endemik  rayonlarda 

yaşayan şəxslərdə dəfələrlə yoluxma nəticəsində immunitet inki-

şaf edir, bu da infeksiyanın ağır gedişindən və yüksək parazite-

miyadan  müdafiəni  təmin  edir.  Qeyri-immun  şəxslərin  yolux-

duğu  hallarda  infeksiya  sürətlə  inkişaf  edir  və  ağır  gedişi  ilə 

xarakterizə olunur.

517

Malyariya  uşaqlarda  ağır  keçir.  O,  tropik  malyariyaya  görə 

endemik rayonlarda yüksək ölüm göstəricilərinin səbəblərindən 

biri sayılır.

Malyariya  infeksiyası  hamiləliyin  gedişinə  və  nəticəsinə  o l-

duq ca  əlverişsiz  təsir  göstərir.  O,  uşaqsalmaların,  vaxtından 

 q a  baq doğuşların, hamilə qadınların eklampsiyasının, letal son lu -

ğun səbəbi ola bilər.

Plazmodiumlar  olan  donor  qanının  istifadə  edilməsi  nəti cə-

sin də peyvəndşizontmalyariyasıilə yoluxma mümkündür. Çox 

vaxt dördgünlük peyvənd malyariyası hallarına rast gəlinir. Bu, 

xəstəlik  keçirmiş  şəxslərin  qanında  P.malariaenın  uzun  müddət 

saxlanması ilə şərtlənmişdir.

Şizont infeksiyası, bir qayda olaraq, xoşxassəli gedişi ilə x a-

rak   terizə  edilir,  qısa  inkubasiya  dövründən  sonra  inkişaf  edir, 

uzaq residivlər vermir, müalicəyə asan tabe olur. Lakin ədə biy-

yatlarda onun ağır gedişinin bir çox hallarının təsviri verilmişdir.

İmmunitet.  Təkamül  prosesində  insanda  malyariyaya  qarşı 

müxtəlif  davamlılıq  mexanizmləri  əldə  olunmuşdur:  1)  genetik 

amil lərlə bağlı anadangəlmə immunitet; 2) qazanılmış fəal; 3) q a-

za nılmış passiv immunitet. Anadangəlmə immunitet insan o r qa -

nizmində paraziti zədələyən maddələrin mövcud olması ilə bağ-

lıdır. Məsələn, afrikalıların əksəriyyətində (Qərbi Afrika sa  kin  ləri 

və  Amerika  neqrlərində)  eritrositlərdə  Duffy  qrup  anti genin,  P.

vivax üçün eritrositar reseptor rolunu oynayır, olmaması nəticə-

sində  onlar  üçgünlük  malyariya  ilə  yoluxmaya  qeyri-həs saslıq 

kəsb edirlər. İmmunitetin eritrositdaxili genetik amilləri sırasına 

hemo qlobinin  dəyişmələri  (S  hemoqlobinin  olması),  Q-6-FDH 

çatış mazlığı, ATF-in aşağı səviyyəsi aiddir. Belə genetik göstə ri-

ci ləri olan insanlar P.falciparum, P.vivax-a qarşı nisbi davamlılıq 

göstərirlər.

Qazanılmış  fəal  immunitet  keçirilmiş  infeksiya  nəticəsində 

yaranır. O, humoral yenidənqurma antitellərin ifrazı, zərdab i m-

mun  qlobulinlərinin səviyyəsinin yüksəlməsi ilə bağlıdır. Antitel-

lərin yalnız az hissəsi müdafiə rolunu oynayır; bundan başqa, a n ti-

tellər  ancaq  eritrositar  mərhələlərə  qarşı  hasil  edilir.  İmmunitet 

davamsızdır, orqanizmin törədicidən azad olmasından sonra sürətlə 

518

itir,  növ-  və  ştamspesifik  xarakterdədir.  İmmunitetin  əhəmiyyətli 

amillərindən biri faqositoz sayılır.

Tropik Afrikanın  yüksək  endemik  rayonlarının  yerli  sakin-

lərində, orada P.falciparum əsas törədici hesab olunur, dəfələrlə 

reinfeksiya nəticəsində parazitlərə və onların mübadilə məhsul-

la rına qarşı davamlı immunitet əmələ gəlir. Yoluxma son dərəcə 

zəif  parazitemiya  zamanı  və  aydın  klinik  təzahürlər  olmadıqda 

baş verir, bu isə həmin rayonlardan qayıdan əhali qrupları ara-

sında  parazitgəzdirənlərin  çətinliklə  aşkar  edilməsinin  başlıca 

səbəbi sayılır.

Yüksək  endemik  rayonlarda  üçaylıq  uşaqlar  hiperimmun 

a na   dan passiv immunitet alması hesabına malyariyaya ilə yolux-

murlar. Həyatının ikinci yarımilində olan uşaqların malyariya ilə 

yüksək dərəcədə xəstələnməsi immunitetin sönməsi ilə bağlıdır. 

Xəstəlik ağır gedişi və yüksək parazitemiya ilə xarakterizə edilir.

Attenuasiya  olunmuş  sporozoitlərlə  vaksinasiya  nəticəsində 

qazanılmış  fəal  immunitetin  yaranması  mümkündür.  İnsanların 

şüalandırılan sporozoitlərlə immunizasiyası onları 3-6 ay ə r zin-

 də yoluxmadan qorumuşdur.

Bununla bərabər, malyariyaəleyhinə merozoit və qamet vak-

sin lərinin yaradılması üzrə cəhdlər də edilir.

Müalicə. Malyariyanın müalicəsi xəstəliyin kəskin tutmala-

rının dəf edilməsindən, intoksiya sindromunun səmərəli surətdə 

aradan qaldırılmasını da nəzərə almaqla, residivlərin və qamet-

gəz dirmənin qarşısının alınmasından ibarətdir.

Parazitoloji müayinə və malyariya diaqnozunu vaxtında qoy-

maq  üçün  təcili  olaraq  etiotrop  müalicə  təyin  etmək  lazımdır. 

Mal yariya törədicilərinin dərman davamlılığı ilə bağlı olan prob-

lemlərə baxmayaraq, erkən diaqnostika və adekvat terapiya apa-

rılarsa, bu xəstəlik müalicə oluna bilər.

Malyariyaəleyhinə preparatlar, parazitin inkişafına bu və ya 

digər mərhələsində təsirindən asılı olaraq, toxuma və qan şizon-

to sidlərinə bölünür. Uzun illər malyariyanın müalicəsində tətbiq 

edilən xloroxin (delaqil) və primaxin əsas preparatlardan olmuş-

dur. Malyariyanın müasir müalicəsi dəyişikliklərə məruz qalmışdır.

519

Malyariyanın müasir müalicəsində işlədilən 

preparatların təsir obyekti

Preparataların 

qrupu

Təsir 

obyekti

Effektin tipi

Preparatlar

I. Sporozo itosid Sporozo itlər Məqsədli kimyəvi profilakti ka

Yoxdur

II. Histo şizon-

tosid

Preeri trositar 

mərhələ lər

Tropik malyariyanın radi kal 

kimyəvi  pro fi lak tikası,  qis-

mən 3 günlük malyariyanın 

r a dikal profi lak  tikası 

proquanil,

pirim etamin,

primaxin,

tetrasiklin

III. Hiptozo-

itosid

Hipno zoitlər

– Vivax  və  ova le-malya ri-

yanın radikal müalicəsi;

– Uzun inku basiyalı 3 gün-

lük malyari ya nın radikal

kim yəvi profilaktika

sı

Primaxin 

Tafenoxin=

WR 238 605

IV. Hemoşi-

zontosid

 Qeyri-cinsi 

eritro sitar 

mərhə lələr

– Vivax  və  ovale-malyari-

yanın klinik müalicəsi;

– Tropik və 4 gün lük mal-

ya riyanın ra dikal müa li cə si

Xinidin,  sin-

xo nin, xinin,

 xlo r o  xin, mef-

loxin,  artemi-

zi nin və s.

 V. Qameto-

sitosid

 P.falci pa-

rumun cinsi 

eritrosi tar 

mərhələ ləri

Ağcaqanadların  yoluxması-

nın  qar şı sını  alır  (infeksiya 

mən bəyinin zərərsiz ləş di ril-

məsi)

Primaxin

xinosid

 VI. Sporon-

tosid

Ağcaqanadın 

orqa ni zmində 

qametlər və 

ziqotlar

Keçiricinin orqa nizmində

p a ra zitin mayalanmasının və 

çoxalmasının  lən gi dilməsi 

(sporozoitlərin yaranmasının 

qar şı sının alınması) 

Proquanil,

pirime tamin

Malyariyanın kəskin təzahürlərini müalicə edərkən qan şizon-

tosidləri təyin olunur. Xəstədə P.vivax, P.ovale, P.malariae aşkar 

edildiyi hallarda 4-aminoxinolinlər qrupu preparatları tət biq edilir 

(cədvəl). Birmada, İndoneziyada, Papua-Yeni Qvi neyada və Vanu-

atuda  P.vivax-ın  xlorxinə  qarşı  rezistentliyi  haq qında  müxtəlif 

məlumatlar vardır, onun müalicəsində ağır laş  mamış tropik malya-

riyanın müalicə sxemi üzrə meflokin və ya xinin işlədilir. 

520

 Malyariyanın müalicə sxemi 

Preparat

Birinci doza, 

mq/kq

Növbəti 

dozalar, 

mq/kq

Dozalar 

arasındakı 

fasilə, saat

Kursun 

müddəti, 

günlər

Xloroxin

10 (əsaslı)

5

6-8

3

Fansidar (sul-

fadoksin+

pirimetamin)

2,5+1,25

-

-

1

Xinin sulfat, 

kinimaks

10 (əsaslı)

7,5

8

7-10

Meflokin

15 (əsaslı)

-

-

1

Halofantrin

8 (duzlar)

8

6

1

Artemetr

3,2

1,6

24

7

Artesunat

4

2

12

7

Xinin+

tetrasiklin

10+1,5

10+5

8+6

10+7

Koartem (arte-

metr+

lyumefantrin)

1,3+8,0

1,3±8,0

8

3

P.vivax və P.ovale tərəfindən törədilən malyariya zamanı radi-

kal müalicə (residivlərin qarşısını alan) məqsədilə xloroxin kursu 

başa çatdıqdan sonra toxuma şizontosidi primaxin tətbiq edirlər. 

Sonuncu 14 gün ərzində 0,25 mq/kq/sutka dozada (ə s as da) təyin 

edilir. Yaşlı xəstə üçün sutkalıq doza 1 həb təşkil edir ki, onun da 

tərkibi 15 mq əsas maddədən ibarətdir. Primaxinə qarşı rezistent 

olan  P.vivax  ştamlarına  (Çesson  tip  ştamlar  adlandırılan)  Sakit 

Okean adalarında və cənub-Şərqi Asiya ölkələrində rast gəlinir. 

Belə  hallarda  tövsiyə  olunan  sxemlərdən  biri  primaxinin  0,25 

mq/kq/sutka dozada (əsas maddə) 21 gün ərzində qəbulu sayılır. 

Bu  preparatın  təyin  edilməsi  zamanı  eritrositlərin  qlükoza-6-

fosfatdehidrogeneza fermentinin çatışmazlığı olan pasiyentlərdə 

521

damardaxili  hemolizin  inkişaf  etməsi  mümkündür.  Belə  xəstə-

lər də  zərurət  yarandıqda  primaxinlə  alternativ  müalicə  sxemini 

tət biq etmək olar: 0,75 mq/kq/sutka (əsas maddə) həftədə 1 dəfə 

8 həftə ərzində.

Xinin  (kinimaks,  kinoform)  indiyə  qədər  hamilə  qadınlarda 

tropik malyariyanın müalicəsində əsas vasitə olaraq qalır. H a milə 

qadınlarda  ağırlaşmamış  tropik  malyariya  hallarında  (I  üçaylıq 

istisna edilməklə) meflokin işlədilə bilər.

Tropik malyariyanın residivlərində əvvəllər qəbul edilməyən 

preparat seçilir, yaxud əvvəlki preparatdan, ancaq digər malya ri-

ya  əleyhinə vasitələrlə kombinasiyada istifadə olunur. Qamet gəz-

dirənlərin  müalicəsi  primaxin  və  ya  xloridinlə  1-3  gün  ərzində 

adi  terapevtik  dozalarda  aparılır.  Bununla  yanaşı,  malya riya-

əleyhinə təd birlərin mütəşəkkil surətdə yerinə yetirilmədiyi en de-

mik  rayonlarda  qametotrop  preparatların  təyin  edilməsi  özünü 

doğrultmur.

Malyariya ilə xəstənin, xüsusən tropik malyariya ilə, müali-

cəsi zamanı parazitemiyanın səviyyəsinə mütləq nəzarət vacib-

dir.  Əgər  etiotrop  terapiyaya  başladıqdan  48  saat  sonra  P.falci-

parum-un  sayı  azalmayıbsa,  onda  malyariyaəleyhinə  preparatı 

başqası  ilə  əvəz  etmək  və  ya  müalicə  sxemini  dəyişdirmək  l a-

zımdır.

Tropik malyariyanın təkrar qusma ilə birlikdə ağır və fəsad-

laşmış  gedişi,  həmçinin  preparatın  daxilə  qəbulunun  səmərəsiz 

olması və parazitemiyanın yüksək səviyyəsi parenteral etiotrop 

tera piya  üçün  əsas  sayılır. Ağırlaşmış  tropik  malyariya  zamanı 

letal nəticə adətən 96 saatdan sonra baş verir, ona görə də qanda 

malyariyaəleyhinə preparatların terapevtik konsent ra siyasını qısa 

müddətdə əldə etmək vacibdir.

Etiotrop  müalicə  qanda  parazitlər  yox  olduqdan  sonra  başa 

çatır.

Parazitəleyhinə terapiya ilə eyni vaxtda patogenetik terapiya 

aparılır. Sonuncu damarların divarının keçiriciliyinin, metabolik 

asidozun, hiperazotemiyanın azaldılmasına, serebral ödemin k ə-

nar  edilməsinə  yönəldilmişdir.  Bu  məqsədlə  5-10%-li  qlükoza, 

522

0,9%-li natrium xlorid, Ringer məhlulları, antihistamin və ürək-

damar preparatları, vitaminlər təyin edilir.

Tropik malyariya keçirmiş xəstələr üzərində 1-2 ay ərzində 

dispanser müşahidə qoyulur və 1-2 həftə fasilə ilə qanın parazi-

toloji müayinəsi yerinə yetirilir. P.vivax, P.ovale, P.malariae tərə-

findən törədilən malyariya keçirmiş xəstələrin dispanserizasiya-

sını  2  il  müddətində  aparmaq  lazımdır.  Bu  şəxslərdə  bədən 

t  em  peraturunun hər hansı səviyyədə yüksəlməsi qeyd olunarsa, 

on ların  qanı  malyariya  plazmodiumlarının  aşkar  edilməsi  üçün 

laborator müayinə edilməlidir.