Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

Fonetik dialektizmlər ədəbi dildən yalnız fonetik formasına 
görə fərqlənir. Bu zaman eyni semantikaya malik olan söz ədəbi 
dildə və dialektlərdə fərqli şəkildə tələffüz olunur. Fonetik dia-
lektizmlər səs dəyişmələri, səs artımı və düşümü, səslərin yerdə-
yişməsi nəticəsində meydana çıxır; məs.: hayat, ciyar, ışıx, qavın, 
bığda, boba, putax, tükan, çovan, yıl, haçar, murta və s.
Morfoloji dialektizmlər ədəbi dıldən morfoloji quruluşuna 
görə fərqlənir. Ədəbi dildə və dialektlərdə eyni mövqedə müxtəlif 
qrammatik formalar işlənir; məs.: alır (ədəbi dil) –aladu (dialekt), 
gəlib (ədəbi dil) -gəlibəni (dialekt) və s. Assimilyasiya hadisəsi 
də morfoloji dialektizmlərə uyğundur: yağırrıx, odunnar, qızdar, 
qıymatdı, quşdar, qardaşdıx, naxışdı, süddü və s.
Leksik dialektizmlər dedikdə, ədəbi dildə qarşılığı olan di-
alekt sözləri nəzərdə tutulur. Yəni eyni məna ədəbi dildə və dia-
lektlərdə müxtəlif sözlərlə ifadə olunur; məs.: gödək (ədəbi dil) 
-mimig (Qb.), tumurcuq- mıcır (Şam.), çovğun-silhan (Qərbi 
Azər.), nəsil- turun (Şş.), qoruq-xam (Qaz.) və s.
Semantik dialektizmlər o zaman meydana çıxır ki, ədəbi 
dildəki söz fonetik tərkibini dəyişmədən dialektlərdə başqa mə-
nalarda işlənir; məs.: zing ”üzüm salxımınin bir hissəsi” (B., S.), 
meşə ”gön qurudulan yer” (Ş.), hava ”evin örtüyü” (Bl.), ərik 
”alça” (Qb.) və s.
Dialekt leksikası ilə ədəbi dil leksikası yüzilliklər boyu bir-bi-
rinə qarşılıqlı təsir göstərmişdir. Ədəbi dilin lüğət tərkibinin 
formalaşmasında dialektlər əsas rol oynamış, daim onu zəngin-
ləşdirmişdir. Ədəbi dildə zərurət yarandığı halda, dialekt sözləri 
ədəbi dilə keçmiş ( daha çox bədii əsərlərin vasitəsilə), tədricən 
Leksika
Dialektlərin lüğət tərkibi. 
Dialektlərin lüğət tərkibi qədim və zəngindir. Dialektlərin lek-
sikası dedikdə, ədəbi dildə işlənməyən dialektlərə xas olan sözlər 
nəzərdə tutulur. Dialekt sözləri zaman -zaman ədəbi dilə keçmiş, 
norma səviyyəsinə yüksəlmiş, ədəbi dil leksikasını zənginləşdirən 
əsas mənbə olmuşdur. Dialektlərin lüğət tərkibinə daxil olan söz-
ləri iki qrupa bölmək olar: 
1.Ədəbi dillə ümumi olan leksika 
2. Spesifik leksika (xalis dialekt sözləri, məhəlli sözlər)
Ədəbi dillə ümumi olan leksika ümumxalq səciyyəli sözləri 
əhatə edir. Belə sözlərin işlənməsində ərazi məhdudluğu yoxdur; 
məs.:  mən, sən, əl, torpaq, su, get- mək, bilmək, danışmaq və s.
Spesifik leksikaya məhdud ərazidə işlənən, ədəbi dilin lüğət 
tərkibinə daxil olmayan məhəlli sözlər aid edilir; məs.: püsəx`”-
narın yağış”( Qaz.),arğaz “arıq” (Qaz., Tov.,Ş.), zirəzə “cəftə” 
(Qaz.,Tov.), bosağa “astana” (Lən.), qəzilləməx` ”aldat- maq” 
(Nax., Ord., Şr., Zən., Cəb.) və s. Spesifik dialekt sözləri işlənmə 
arealına görə iki qrupa bölünür: 
a) yalnız bir dialektdə işlənənlər; baxım’’ halal’’( Ş.), bəqah 
‘’igid’’ (Qb.), qəzim “tənək basdırılan yer’’ (S.), qətdəl ‘’xain’’ 
(Təb.), kəpirli ‘’daşlı’’ (Zən.), kəryə ‘’dost- tanış’’ (Qaz.), sar ‘’ 
böyük ağac’’ (Ord.) və s. 
b) bir neçə şivədə işlənənlər: törə “gödək” (Şam., Ord., Qaz., 
Şş., B.), ütüx` ”hiy- ləgər” (Ağ., Ord., Laç., Cəb.), dağar “lovğa” 
(B., Şam.,Tov., S., Sab.), dingə “başa bağlanan sarı parça” (Şam., G., 
Qaz., Ord.), yava “pis” (Sab., Sal., Şah., Cul., Kəl., Laç., Kr.) və s.
Dialekt sözlərinin əsas əlaməti məhdud ərazidə -bir və ya bir 
neçə yaşayış məntəqəsində yayılmasıdır. Bu cəhətdən şivələrdə 
müxtəliflik mövcuddur. Bir şivədə və ləhcədə işlənən dialekt sözü 
digər şivələrdə başqa məna ifadə edir və ya fonetik cəhətdən ondan 

---

286
287
Balıqçılığa və gəmiçiliyə aid terminlər Bakı, Muğan və Lənkəran 
şivələrində, bağçılığa aid terminlər Quba, Zaqatala və Qax şivələ-
rində, maldarlığa aid terminlər Qarabağ və Gəncəbasar şivələrin-
də, əkinçiliyə aid terminlər daha çox qərb şivələrində, ipəkçilik, 
baramaçılıq şimal-qərb şivələrində inkişaf etmişdir. Düzdür, bu 
sənət növləri ilə digər bölgələrdə də məşğul olsalar da, qeyd 
edilən ərazilərdən zəifdir.