Uot 81. 373. 47 BƏDİİ ƏSƏRLƏRİn diLİNDƏ DİalektizmləRİn yeri VƏ MÖvqeyi

 
6 
 
    
UOT 81.373.47   
 
BƏDİİ ƏSƏRLƏRİN DİLİNDƏ DİALEKTİZMLƏRİN YERİ VƏ MÖVQEYİ 
(S.Rəhimovun “Saçlı” romanı əsasında) 
 
QƏHRƏMANOVA ÇINARƏ MƏMMƏD qızı 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, f.ü.f.d.  
e-mail: 
[e-mail]
 
 
Açar sözlər:  dialektizm, semantika, etnoqrafiya, ədəbi dil 
Məhdud  ərazidə  yaşayanların  məişətdə  elə  əşya  və  hadisələr  olur  ki,  ümumxalq  məişətinə 
keçmədiyindən, ümumxalq məişətindən istifadə edilmədiyindən ümumxalq dilində onların adlarının 
qarşılığı, sinonimləri də olmur. Həmin məhdud ərazidən bəhs edən elmi və ya bədii əsərdə bu cür 
əşya və hadisələrin təsvirinə də yer vermək lazım g000000əlir.  Buna görə də dilçilikdə etnoqrafik 
dialektizm  adlandırılan  bu  cür  şivə  sözlərinin  bədii  dildə  işlənməsi  təbii  sayılır  və  məqbul  hesab 
edilir [1, s.40-47] 
Etnoqrafik dialektizmləri “Dəli  Kür” romanında  araşdıran Q.Kazımov  yazır ki,  romanda ilk 
baxışda  təəccüb  doğuran  məhdud  dairə  işlənmə  xüsusiyyətlərinə  malik  sözlərdir.  Belə  sözlərin 
əsasını  şivə  sözləri  təşkil  edir.  Bu  sözlərin  bir  qismi  əksər  dialekt  və  şivələrinə,  çox  hissəsi  Qərb 
dialekt  və şivələri qrupuna aiddir. Şübhəsiz, bu hal  romanda təsvir edilən hadisələrin baş verdiyi, 
cərəyan  etdiyi  ərazi  ilə  əlaqədardır.  Romanda  məhdud  ərazi  ünsiyyətinə  xidmət  edən  sözlərin 
işlənməsi  mühüm  səbəblərlə  bağlı  olub,  təsadüfi  xarakter  daşımır.  Bunların  bir  çoxunu  yazıçı 
bilərəkdən əsərə daxil etmişdir (1,45). 
T.Əfəndiyeva  etnoqrafik  dialektizmləri  leksik-semantik  mənalarına  görə  aşağıdakı  9  qrupa 
bölmüşdür:  1)  əkinçiliyə  aid;  2)  köhnə  alət  adları;  3)  maldarlığa  aid  adlar;  4)  geyim  əşyalarının 
adları; 5) yemək adları; 6) ot və bitki adları; 7) ev əşyalarının adları; 8) köhnə ölçü və çəki adları; 9) 
köhnə adət-ənənə adları[5, s.152]. 
Bunların bir çoxunun dəqiqləşdirməyə ehtiyacı var. Bu dialektizmlər hər bir bölgədə oxşar və 
fərqli  şəkildə  üzə  çıxır. Qubadlı  şivəsinə  məxsus  etnoqrafik  dialektizmlər  də  bu  qruplarda  birləşə 
bilər. Kənd təsərrüfatının müxtəlif tərəflərini əhatə edir. İndi köhnələrək sıradan çıxmış etnoqrafik 
dialektizmlər əsasən Qubadlının keçmişindəki həyat və məişətin təsviri zamanı, yəni tarixi koloritin 
yaradılması məqsədilə istifadə edilir. 
S.Rəhimovun  əsərlərinin  lüğət  tərkibində  tarixi  dövrlərin  izlərini  göstərən  etnoqrafik 
dialketizmlər  işlədilmişdir.  Bunlar,  əsasən,  köhnə  ay  adlarında,  köhnə  təsərrüfatla  bağlı  olan 
sözlərdə, qohumluq münasibətlərini bildirən adlarda və.s özünü göstərir: 
1) Köhnə ay adları.  S. Rəhimovun “Saçlı” romanında 2 köhnə ay adına rast gəlinir: quyruq 
doğan ay; qışın çilləsi. Çillə sözünü yazıçı əsərdə 2 cümlədə işlətmişdir: 
... Mən öz ailəmlə bu sərt qışlı dağların ətəyində bizim klubun hicra guşəsində qışın çilləsində 
donardım  (Ic.,  s.229).  ...  Zamanın  hökmü  belədir,  qışın  çilləsində  yayın  gününü  doğuzdurmaq 
olmaz! (IIc., s.71). 
Bu sözə dialekt və şivələrdə “böyük çillə və kiçik çillə” formasında təsadüf olnur. Çillə sözü 
Quba  dialektində  həm  qış,  həm  də  yay  fəslinə  aid  edilir  (2,  s.279).  Çillə  sözü  ümumiyyətlə,  qış 
məhfumu  ilə  bağlıdır.  Məsələn,  “Çillə  hələ  girməyib”  cümləsində  qışın  girmədiyi,  başlanmadığı 
ifadə olunur. Lakin maraqlı burasıdır ki, Quba dialektində çillə sözü yay fəslinə də aid edilir, onun 
müəyyən  dövrünü  bildirir.  Məsələn  “Yayın  çilləsində...”.  Burada  quyruğdoğan  ifadəsi  də  işlənilir 
(2, s200).  
Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi 
Cild 12                       № 2                   2016 
  

 
7 
 
Quyruq  doğan  ay.  Yazıçı  aşağıdakı  cümlədə  işlətmişdir:  Köçəri  dili  ilə  deyilsə,  “quyruq 
doğub”  (II  c.,  s.68).  H.Mirzəyev  yazır  ki,  quyruqdoğan  ay  (quyruk  döğən  ay)  –  Avqustun  ikinci 
yarısı. Ordubad rayonunun Nüsnüs kənd şivəsində “qurux doğan ay”, “yayın axır ayı” (6, s.279). 
2)  Qohumluq  münasibətini  bildirən  dialektizmlər.  S.  Rəhimovun  əsərlərinin  dilində 
qohumluq münasibətini bildirən bir sıra sözlərə təsadüf olunur. Bunlar aşağıdakılardır: 
Dədə romanda ata mənasında işlənir: - Ata, qurban olum. ...qurban olum, dədə! [III c., s.120]. 
Bu söz Şamaxı, Bakı dialektlərində və Lənkəran şivəsində də ata mənasında işlənir [7, s.326]. Onu 
da  qeyd  edək  ki,  dədə  sözü  qədim  Azərbaycan  dilində  “böyük,  ulu,  el  ağsaqqalı”  mənalarında 
işlənmişdir [4, s.270]. 
Yeznə  əsərdə  aşağıdakı  cümlələrdə  işlənmişdir:  O  biri  tərəfdən  də  Göyçənin  ata  tərəfi 
Yarməmmədə kömək edər, - biz qoymarıq yeznəmiz korluq çəksin [IIc, s.29]. 
Yeznə-kürəkən.    Bu  sözə  eyni  mənada  digər  dialekt  və  şivələrimizdə  də  təsadüf  edilir  [3, 
s.115]. Qubadlı şivələrində “bacının əri” mənasında işlənir (4, s.118). 
M.Kaşğarinin  lüğətində  yezna  (7,  260).  şəklində  “böyük  bacının  əri”  mənasında  qeydə 
alınmış  həmin  termin  L.A.Pokrovskayanın  yazdığına  görə,  başlıca  olaraq  qıpçaq  tipli  türk 
dillərində,  qismən  də  başqa  türk  dillərində  eyni  mənada  işlənir  (8,s.64-65).  Yeznə  sözü  qırğız 
dilində “jezde”, başqırd dilində “eznə” şəklində ifadə olunur. 
Dadaş. Əsərdə Meşinovun dilində işlədilmiş bu söz dosta müraciət mənasındadır:  - Axı,  nə 
barədə,  dadaş?  –  deyə  Meşinov  dostuna  tərəf  əyildi  [I  c.,  s.87].  Bu  söz  Ağdam,  Göyçay,  Qusar, 
Lənkəran, Ordubad, Şamaxı, Yardımlı, Zəngilan şivələrində 3 mənada işlənir: 
1. Ata (Zəngilan) – Bizdə dədə də derix, dadaş da derix; 2. Böyük qardaş (Ordubad); 3. Dayı 
(Yardımlı)  [3,  s.116].  Göründüyü  kimi,  bu  söz  S.Rəhimovun  əsərlərində  şivələrimizdən  fərqli 
mənada işlənmişdir. 
Günü. “Kişinin ikinci arvadına verilən ad” mənasında olan bu söz əsərdə aşağıdakı cümlədə 
işlədilmişdir: Mənsub hansı ağzı sulandırmayıb, hansı müavini sədrinə günü eləməyib [II c., s.106]. 
Mətndən  anlaşılır  ki,  bu  söz  “rəqib”  mənasında  işlənmişdir.  Türk  dillərində  günü  sözünə  qırğız 
dilində günü, qazax dilində gündez, başqırd dilində köndəz formalarında rast gəlinir [4, s.271]. 
Bəbə.  “Körpə uşaq, çağa” mənasında bu söz əsərdə aşağıdakı cümlədə işlədilmişdir; Təzədən 
yüz yaşına dönüb bəbə olamyacaq ki? [II, s.297]. Bakı dialektində bebə fonetik variantında təsadüf 
olunur: Mən belə görürəm ki, məni qorxıdırsan [3, s.39]. Gəncə, Füzuli, Kürdəmir, Qazax, Masallı, 
Mingəçevir,  Naxçıvan,  Oğuz,  Şəki  dialekt  və  şivələrində  bu  söz  2  mənada  işlənir:  1.  körpə  uşaq, 
çağa.  –  Sən  də  bəbəsən  (Füzuli);  -  Onun  bəbəsi  yaman  göyçəkdi  (Kürdəmir);  -  Gözünüz  aydın, 
eşitdim  sizə  təzə  bir  bəbə  gəlir  (Oğuz);  2.  gəlincik  (Gəncə).  –  A  qızım,  ala  sa  bir  yaxşı  bəbə 
almışam [3, s.41]. 
Qağa. Əsərdə “...iştahsız nə aparar, Qəşəm qağa?” [I c., s.241] cümləsində işlədilən bu sözün 
dialekt  və  şivələrdə  müxtəlif  mənaları  mövcuddur.  Bu  söz  Qazax  dialektində,  Tovuz,  Ağdam, 
Şirvan, Əli Bayramlı şivələrində qağa, Füzuli, Oğuz rayonu şivələrində qa formasındadır və bu söz 
“ata, böyük qardaş” mənalarında işlənir. Dərələyəz mahalında “ata” mənasında ağa sözü də işlənir. 
Dərələyəzin Qovuşaq kəndində bəzi evlərdə uşaqlar atalarına ata//atta deyirlər. Quba dialektində bu 
sözə “aba” formasında rast gəlinir [2, s.270]. Qubadlı şivələrində ataya, əmiyə, dayıya, əmoğluya, 
dayoğluya, biboğluya, mamoğluya “qağa” – deyə müraciət edirlər (4, s.118). 
3)  Yemək  adlarından  ibarət  dialektizmlər.    İnsanlar  yarandığı  gündən  onları  ilk  növbədə 
yemək-içmək, öz tələbatlarını ödəmək üçün qida məhsulları əldə etmək məsələsi düşündürmüşdür. 
Çünki  yemək  insanların  yaşaması  üçün  ən  vacib  faktorlardan  biri  olmuş  və  bunsuz  insan 
cəmiyyətinin  indiki  inkişaf  səviyyəsinə  gəlib  çatması,  maddi  nemətlər  istehsal  etməsi  qeyri-
mümkün  olardı.  Elə  buna  görə  də  demək  olar  ki,  qida  məhsullarının  əldə  edilməsi  insan 
cəmiyyətinin tarixi qədər qədimdir. Yemək adlarının tədqiqi xalqın tarixi, adət və ənənəsi, məişəti, 
keçmiş  yaşayış  tərzi  haqqında  geniş  və  dolğun  material  verir.  Bu  mənada  S.Rəhimovun  yemək 
adları ilə bağlı əsərlərində işlətdiyi  dialektizmlərin tədqiqi olduqca vacibdir. Yazıçı yemək adları 
Qəhrəmanova Ş.M. 
 

 
8 
 
ilə  bağlı  aşağıdakı  dialektlərdən  istifadə  etmişdir:  qovurğa,  fətir,  ağartı,  kömbə,  hoppa,  əppək, 
xamraşı, xəşil, qurut, saçarası, şoq, şilə, cad və s. 
Şilə.  Bəzi  bölgələrdə  bu  xörək  adına  “şiləaşı”  da  deyirlər.  Qərbi  Azərbaycanın  Amasiya 
rayonunda yarmadan hazırlanmış xörək “şiləaşı” adlanır (3, s.469). Qarabağ bölgəsində şilə xörəyi 
düyüdən hazırlanır. S.Rəhimov da “Üzsüz qonaq” hekayəsində bu mənada işlətmişdir: Bir balaca 
düyülü olsa bəd olmaz! – Yanı şilə? (8 c., 55). 
Şirə.  Dialektoloji  lüğətlərdə  “çay  qırağında  qumluqdan  süzülüb  çıxan  duru  su”  (Zəngilan) 
mənasında  izah  edilir  (2,  s.469).  Yazıçı  “Üzsüz  qonaq”  hekayəsində  bu  sözü  tamamilə  başqa 
mənada işlətmişdir. “-Bal” mənasında. Aşağıdakı cümlədə “şirə” sözü “bal” sözünün sinonimi kimi 
işlənmişdir. “-Bilmirəm bizdə də heç bir şirə varmı? – deyə Ocaqqulu arvadının üzünə baxdı. – Ay 
arvad, o küpənin dibində o palıd balından bir xəşillik varmı? (8 c., s.56). 
Cad.  Yazıçının  hekayələrində  (8  c.,  s.136)  işlənən  bu  dialektizmin  mənası  “darı  çörəyi”  (4, 
s.117) mənasındadır. Qubadlı şivələrində müşahidə edilən termin səciyyəli sözdür (4, s.117). 
Qovurqa.  Əsərdə  ...  –  məktəb  qovurqadır  məgər  cibinə  tökəsən?  [II  c.,  s.82]  cümləsində 
işlədilmişdir.  Bəzi  bölgələrdə  bahar  bayramında  sacın  içərisində  buğda  qovururlar.  Cəbrayıl 
şivəsində qovurğa sözü işləkdir. Buğdanı sajın üstə qovururlar. olur qovurqa. 
Fətir.  Əsərdə  “...  ağartısız  uşaqlarımız  dolanmaz”  cümləsində  işlədilmiş  bu  sözün  mənası 
“inəkdən,  qoyundan,  camışdan,  keçidən  alınan  süd  və  qatıq  məhsulları”  deməkdir.  Lüğətlərdə 
Ağdam şivəsində işləndiyi göstərilir (3, s.18). 
Kömbə. Əsərdə  “... hazırca kömbə tapanlar haradan başa düşər ki, hansı şey haradadır [II c., 
s.199] cümləsində işlədilmiş bu sözün mənası “yağda un ilə bulamadan və ya yumurtadan bişirilmiş 
yemək növü” (Qazax) deməkdir [11, s.253]. 
Horra.  Əsərdə  “...  baxanda  işləyə  elə  bil  horradır  axır...”  [II  c.,  s.442]  cümləsində 
işlədilmişdir.  Cəlilabad  şivəsində  balqabaqdan  hazırlanır  duru  xörək  adıdır  [3,  s.228].  Xanlar  və 
Tovuz  rayonlarında  tərkibində  yağı  az  olan  və  ya  yaxşı  qaynadılmayan  ayrandan  əmələ  gələn  pis 
keyfiyyətli şora deyirlər [1, s.227] 
Əppək    sözü  yazıçının  hekayətlərində  “çörək”  mənasında  işlənmişdir:  “Həm  əppəklərini 
yeyib,  sularını  içib,  allaha  şükür  edib,  sonra  da  yıxılıb  yatırdılar  (8  c.,  s.138).  “Azərbaycan 
dialektoloji  lüğəti”ndə  bu  sözün  2  mənası  göstərilir:  Ağdam,  Bolnisi,  Gədəbəy,  Göranboy, 
Qarakilsə,  Mingəçevir,  Şəki,  Tovuz,  Yevlax  dialekt  şivələrində  “çörək”,  Zəngilan  şivəsində  isə 
“aşığın hamar tərəfi” mənalarında qeydə alınmışdır (3, s.174-175). 
Xamralı.    Yazıçının  “Üzsüz  qonaq”  hekayəsində  “Şordan,  şoqdan,  caddan,  xamralıdan-
zaddan...”  cümləsində  işlətdiyi  bu  dialekt  sözünün  mənası  “sacda  bişirilən  çörək”  (6,  s.219) 
mənasındadır. 
Xəşil.    Bu  sözə  dialekt  və  şivələrimizdə  “xəşil-xaşıl-xasıl”  formalarında  “xəmir  xörəyi” 
mənasında rast  gəlirik (6, s.219). Yazıçı bu dialektizmi eyni  mənada “Üzsüz qonaq” hekayəsində 
işlədir: “Vallah, bir xəşil olsa heç bəd olmaz” (8 c., s.56). 
Qurut.    Bu  sözə  yazıçının  “Küp  qarısı”  hekayəsində  9  dəfə  rast  gəlirik.  Hekayədə  “...  qarı 
gözlərini  qurut  kimi  ağardıb”  (8  c.,  s.125)  cümləsində  “qurudulmuş,  dəyirmişəkilli  süzmə” 
mənasında işlədilmişdir. Onu da qeyd edək ki, Qazax, Şahbuz, Ordubad dialekt və şivələrində də 
eyni mənada işlədilir. 
4) Geyim adları ilə bağlı dialektizmlər. S.Rəhimov əsərlərində geyim adları ilə bağlı maraqlı 
dialekt sözləri işlədilmişdir. Bunlar aşağıdakılardır: 
Laçın    sözü  əsərdə  “ev  ayaqqabısı”  mənasındadır:  O,  boz  şinelinə  bürünmüş,  cod  qəzilli 
ayaqlarına  yastıdaban  lançın  keçirmişdi  [I  c.,  s.248].  Bu  sözə  Ağsu,  Gəncə,  Qazax,  Lənkəran, 
Sabirabad, Şəki dialekt və şivələrində lapçın şəklində təsadüf edilir (3, s.284). Lapçın sözünə eyni 
şəkildə  Ağsu,  Qafan,  Lənkəran,  Sabirabad,  Şahbuz,  Şamaxı  dialekt  və  şivələrində  [3,  s.256]  rast 
gəlinir: Lapçını – Lapçını gəti! (Qafan); - Xeyrənsə lapçını itirib (Sabirabad); -Başmaqçiyə üç cüt 
lapçın tapşırdım (Şamaxı) [3, s.356] 
Bədii əsərlərin dilində dialektizmlərin yeri və mövqeyi(S.Rəhimovun “Saçlı” romanı əsasında) 
 

 
9 
 
Arxalıq    sözü  “Üzsüz  qonaq”  hekayəsində  “yaxası  düymələnən,  uzun  ətək  paltar” 
mənasındadır. Bu sözə Bakı, Şəki, Qazax, Gəncə, Şuşa dialektlərində müşahidə olunur: - Koxa əlini 
döşünə atıb, möhürü arxalığının cibindən çıxardıb, İmamquluya tərəf tutdu (8 c.. s.61).  
Daqqa  sözü “Üzsüz qonaq” hekayəsində “qaragül dərisindən papaq” mənasında işlənmişdir: 
-  Yüzbaşıdan  qalma  göy  mahud  çuxasını  geydi,  daqqa  divan  papağını  başına  qoydu  (8  c.,  s.72). 
Lüğətdə bu sözün dialekt və şivələrimizdə 4 mənada işləndiyi göstərilir: 1. neft, mazut və su qabı 
(Kürdəmir,  Qazax,  Şəmkir,  Tovuz);  2.  buğda,  arpa  saxlamaq  üçün  taxtadan,  ağacdan  hazırlanmış 
qab, boçka (Gəncə, Qax, Şəki); 3. lovğa, ədabaz (Bərdə, Hamamlı, Qazax, Yevlax) (3, s.117-118). 
Dizlik.    Lüğətlərdə  qeydə  alınmayıb.  “Dizə  qədər  uzanan  corab”  mənasındadır.  Bəxti 
ömründə heç bir dizlik geyməzdi (8 c., s.166). 
Qılıcı.    Bu  söz  də  lüğətlərdə  qeydə  alınmayıb.  Mənası  “qılınc  kimi  düz  şalvar”  deməkdir: 
Arvadına yer saldırdı, özü də tüklü qılıcı şalvarda yerə girdi (8 c., s.166). 
Patava    “corabın  üstündən  ayağa  bükülən  yun  parça”  mənasında  “Malyeməz”  hekayəsində 
işlənmişdir: -Bəxtinin çarıq-paltavası islandı. Bu dialektizm lüğətlərdə qeydə alınmayıb. 
Bafta  sözü dialektoloji lüğətdə 2 mənada qeydə alınmışdır: 1. əlvan parçadan tikilən haşiyə 
(Qazax);  2.  zərli  parça  adı  (Hamamlı)  [3,  s.27].  Bu  söz  əsərdə  aşağıdakıcümlədə  işlədilmişdir: 
Göyçək üst tumanının ayağına enli qara bafta tutardı [II c., s.29]. 
Yaşmaq    sözü  əsərdə  “qadınların  ağzını,  burnunun  və  üzünün  bir  tərəfini  gizlətmək  üçün 
başlarına saldıqları yaylıq, örtüyün bir hissəsi, örtük” mənasındadır: Qara kalağayısını başına atdı, 
üzünə xırda yaşmaq tutdu [I c., s.304]. Bu söz Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələrində 
“yemşək//yaşmax” formasındadır [3, s.188] 
Qırdıma    sözü  əsərdə  “gödək”  mənasındadır:  -  Öyrənərəm,  öyrənərəm,  ay  Xanım  bacı 
öyrənərəm,  -deyə  qırdıma  tuman  Gülöymə  fır-fıra  kimi  fırlanırdı[I  c.,  s.69].  Bu  söz  Cəbrayıl 
şivəsində “gödək” mənasında işlənir. –Sumuzar bir qızdırma don tikif [3, s.330] 
Botin  sözü  əsərdə  “qısa  böğazlı  və  ya  boğazsız  ayaqqabı”  mənasındadır:  Qulam  müəllim 
botinlərinin  dabanları  əyilmiş  bu  uşaqlara  daim  belə  baxırdı  [III  c.,  s.15].  Bu  da  fransız  dilinə 
məxsus söz olub,ədəbi dilimizdən şivə və dialekt kimi yayılmışdır 
Qanavuz    sözü  əsərdə  “parça  növü”  mənasındadır.  Lüğətlərdə  qeydə  alınmamışdır.  Yazıçı 
aşağıdakı cümlədə işlətmişdir: O, ağ köynəyi üstündən qırmızı qanavuzdan enliqol köynək, onun da 
üstündən döşü açıq, qolu qırçınlı arxalıq geyib, gümüş kəmər bağladı [II c., s.129]. 
Beləliklə,  dialekt  keyfiyyətləri  yazıçılara  öz  qəhrəmanlarının  həyatını,  məişətini  və 
görünüşünü  daha  realistik  təsvir  etməkdə  kömək  edir.  Məhz  buna  görə  etnoqrafik  və  leksik 
dialektizmlərdən geniş istifadə edilir. 
S.Rəhimovun “Saçlı” romanı və hekayələrinin leksik tutumu zəngin və müxtəlifdir. Məqalədə 
yazıçının “Saçlı” romanının və hekayətlərinin dilindəki etnoqrafik dialektizmlər ilk dəfə olaraq elmi 
nəticəsini  əldə  etmişdir  və  ədəbi  dildə  Azərbaycan  dilinin  dialektləri  arasında  müqayisələr 
aparılmışdır. 
Araşdırmada nəzəri olaraq Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında S.Rəhimovun rolu, mövqeyi, 
canlı  danışıq  dilinin  ədəbi  dilə  təsiirndə  belə  sənətkarların  xidməti,  ədəbi  dil  normalarının 
formalaşmasında yazıçının fərdi yaradıclığının əhəmiyyəti sübut edilmişdir. 
Elmi  yeniliyi:  Məqalədə  bədii  əsərlərdə  işlənən  dialektizmlərin  mövqeyindən  bəhs  edilir  və 
onların üslubi imkanları göstərilir.  
Tətbiqi  əhəmiyyəti:  Məqalədən  dialektlərin  tədrisində  köməkçi  vasitə  kimi  istifadə  etmək 
olar.    Bundan  əlavə  məqalədə  göstərilən  dialektizmlər  dialektoloji  lüğətlərin  tərtibi  üçün  mənbə 
hesab edilə bilər.  
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Ankara: 1999, 568 s. 
2.
 
AbbasovaR. Azərbaycan dilinin Qubadlı şivələri. Bakı: Çinar,  2006, 203 s. 
Qəhrəmanova Ş.M. 
 

 
10 
 
3.
 
Əfəndiyeva T. Azərbaycan ədəbi dilinin üslubiyyət problemləri. Bakı: Elm , 2008, 230 s. 
4.
 
MirzəyevH.Dərələyəz folkloru. Bakı: Elm, 2006, 360 s. 
5.
 
Древнетюркский словарь, Л.: Наука, 1969, с. 677  
 
РЕЗЮМЕ 
ЗНАЧЕНИЕ ДИАЛЕКТИЗМОВ В ЯЗЫКЕ ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ПРОИЗВЕДЕНИЙ
 
 
(на основе романа С.Рагимова «Сачлы») 
Гахраманова Ч.M. 
 
Ключевые слова: диалектизм, семантика, этнографии, литературный язык 
В статье рассматривается  словарный состав  произведений  С. Рагимова  В  них автор 
широко  использует  лексические  и  этнографические    диалектизмы.  Дана  классификация 
этнографических  диалектизмов  по  лексико-семантическому  значению  исследователя 
С.Эфендиевой.  Следуя этой классификации, автор статьи приводит подробные  примеры из 
произведений  С.Рагимова    Отмечается,  что  диалектизмы  в  художественной  литературе 
используются для  того, чтобы передать особенности местного колорита, жизнь, быт  героев 
или  как средство речевой характеристики персонажей. 
 
 
SUMMARY 
THE DİALECTİCİSM’S SITE AND POSITION IN THE LITERARY WORKS 
LANGUAGE  
Qahramanova Ch.M. 
 
 Key words: dialektizm, semantics, ethnography, literary language  
Ethnographical  dialecticisms  in  the  vocabulary  structure  of  S.  Rachimov’s  works  show  the 
tracks of the historical times Dialectical qualities of the literary works help their authors describing 
the life, the way of life and appearance of the heroes more realistic. Just therefore, in the realistic 
works are widely used the ethnographical and lexical dialecticisms. 
 
 
 
Daxil olma tarixi: 
İlkin variant 
25.04.2016 
 
Son variant 
01.06.2016 
 
 
 
Bədii əsərlərin dilində dialektizmlərin yeri və mövqeyi(S.Rəhimovun “Saçlı” romanı əsasında) 
 

 
11 
 
 
UOT 808.5 
 
AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ TƏLƏFFÜZÜNDƏ VURĞU 
 
EMİNLİ BÖYÜKXANIM İBRAHİM qızı 
Sumqayıt Dövlət Universiteti, baş müəllim 
e-mail:[e-mail] 
 
Açar sözlər: fonetika, orfoepiya, tələffüz, fonosemantika, vurğu 
İnkişaf  etmiş  bir  ölkədə  insanlar  arasında  ən  mühüm  ünsiyyət  vasitəsi  olan  dilin  rolu  və 
əhəmiyyəti  daha  da  artır.  Azərbaycan  ədəbi  dilinin  şifahi  qolundan  respublikamızın  iqtisadi, 
ictimai-siyasi  həyatının  bütün  sahələrində  geniş  istifadə olunur. Elm  və texnikanın sürətli  inkişafı, 
çoxsaylı  radio  və    televiziya  kanallarının  meydana  gəlməsi  şifahi  ədəbi  dilin  imkanlrını  xeyli 
genişləndirmişdir.  Qəzet  və  jurnalların  sayca  üstünlük  təşkil  etməsinə  baxmayaraq,  radio  və 
televiziyanın (xüsusilə televiziyanın) əhatə dairəsi, auditoriyası daha genişdir. Məhz buna görə də 
ədəbi dilimizin başqa normaları kimi, tələffüz normalarını da müəyyənləşdirmək və onları qorumaq 
nitq mədəniyyəti baxımından aktual məsələ kimi qarşıda durur. 
Respublikamızda  orfoepiya  məsələlərinin  sistemli  şəkildə  öyrənilməsinə  keçən  əsrin      40-cı 
illərindən  başlanmışdır.  Keçən  dövr  ərzində  dilimizin  orfoepiyasına  dair  dəyərli  əsərlər  yazılmış, 
dissertasiya  müdafiə  edilmiş,  orfoepiya  lüğəti  tərtib  edilərək  çap  edilmiş,  nəhayət,  dilimizin 
orfoepik qaydaları yaradılmışdır. Akademik M.Şirəliyev dilimizin orfoepiya məsələsinin çox aktual 
məna kəsb etməsindən bəhs edərək yazırdı: “Mədəniyyətimizin inkişafı elə bir səviyyəyə çatmışdır 
ki, artıq orfoepiya qaydalarını vermək günün vacib məsələlərindən biri olmuşdur.” [5, 15]  
Şifahi  ədəbi  dilin  ən  çox  işlənən  sahələrindən  biri  şifahi  kütləvi  informasiya  vaistələridir. 
Kütləvi  informasiya  vaistələrində  (əsasən,  televiziya  və  radioda)  informasiyaların,  mətləblərin 
çatdırılmasında  şifahi  dil  normalarına  əməl  olunması  şəksizdir.  Televiziyada  və  radioda  müxtəlif 
elm və istehsal sahələrinə aid daha çox ayrı-ayrı əcnəbi mənşəli söz və terminlərin tələffüzündə bir 
çox  çətinliklər  onlarda vurğunun düzgün  deyilib-deyilməməsi ilə də bağlıdır. Bəllidir ki, dillərin 
milli təbiətini əks etdirən hadisələrdən biri də vurğudur.  Başqa dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan 
dilinin sözlərini də fonetik cəhətdən formalaşdıran sözlərimizdə vurğu sonuncu heca üzərinə düşür. 
[6, 3, 4] 
Vurğu  dildə  fonosemantik  əhəmiyyət  kəsb  edən  və  səs  qurğusuna  daxil  olan,  informativlik 
yükü  ilə  müəyyənləşən  vahiddir.  Onu  da  qeyd  edək  ki,  müasir  Azərbaycan  dilində  vurğu, 
avazlanma (intonasiya), durğu işarələri mühüm rol oyanyır və bunlar fonosemantik əlamətlər kimi 
çıxış  edir.  Ancaq  tarixən  fonosemantik  əlamətlər  sırasında  ton,  zil,  bəm  və  s.  kimi  tələffüz 
çalarlarının  da  xüsusi  rolu  olmuşdur.  Təbii  ki,  dil  inkişaf  etdikcə,  onun  qrammatik  quruluşu 
zənginləşdikcə  fonosemantik  əlamətlər  də  cilalanmış,  müəyyən  qaydaya,  sistemə  düşmüşdür. 
Hazırda  fonosemantik  elementlər  sırasında  vurğunun,  avazlanmanın  (intonasiyanın),  səs 
durğusunun (durğu işarələrinin) rolu göz qabağındadır. Xüsusilə, müasir Azərbaycan dilində vurğu, 
avazlanma  (intonasiya),  durğu  işarələri  fonosemantik  elementlər  kimi  mövcuddur.  Müqayisə  üçün 
qeyd  edək  ki,  birhecalı  dillərdə  fonosemantik  elementlərin  rolu  daha  böyükdür.  Məsələn,  cənub- 
şərqi  Asiya  dillərindən  olan  tibet,  koreya,  yapon,  çin  dillərində  fonosemantik  elementlərin  rolu 
əvəzsizdir.  Yeri  gəlmişkən  onu  da  qeyd  edək  ki,  dilimizdəki  omonimləşmə,  yəni  omonim  sözlər 
fonosemantik  elementlərin    sırasına  daxildir.  Omonimləşmə  türk  dillərinin  əski  çağlarında  daha 
güclü  olmuş,  yəni  omonim  sözlərin  sayı  üstünlük  təşkil  etmişdir.  Omonimləşmə  dildə  ağırlıq 
yaratdığına  görə  getdikcə  omonim  sözlərin  sayı  azalmışdır.  Odur  ki,  omonimləşmə 
Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi 
Cild 12                       № 2                   2016 
  

 
12 
 
fonosemantikanın əlaməti kimi dilimizdə qorunub saxlanmışdır. Bir sözlə, omonimləşmə, omonim 
sözlər  birhecalı  dillərdə  indi  də  mövcuddur.  Birhecalı    (kök  quruluşlu,  amorf)  dillərdə 
omonimləşmə,  vurğu  fonosemantikanın  ilk  əlamətləri  kimi  indi  də  özünü  göstərir.  Bir  qisim 
omonim  sözlərdə  vurğunun  məna  fərqi  yaratması  sübut  edir  ki,  vurğu  ilə  omonimləşmə    prosesi 
arasındakı  əlaqənin  tarixi  kökləri  qədimdir.  Məsələn,  alma  (isim)  –  alma    (feil),  vurma  (isim)  – 
vurma (feil), alın (isim) – alın (feil), gəlin (isim) – gəlin (feil) 
Cümlədəki  sözlərdən,  sözdəki  hecalardan  birinin  digərinə  nisbətən  daha  güclü  deyilməsinə 
vurğu  deyilir.  Bu  tərifdən  də  görünür  ki,  vurğunun  hüdudu  söz  və  hecadır.  Belə  ki,  sözlərdəki 
hecalardan, cümlədəki sözlərdən biri digərinə nisbətən aydın, səlis və güclü tələffüz olunur. Bu da 
nitqin məzmun, məna çalarlığına xidmət edir. Həm də bu zaman nitq prosesi dalğalı axına bənzəyir. 
Vurğu, onun xarakteri, növləri ilə bağlı tədqiqatlar  az olmamışdır. Məsələn, M.Kazımbəy vurğunun 
əhəmiyyətindən,  vurğu  qəbul  etməyən  bəzi  şəkilçilərdən  bəhs  etmişdir.  N.Aşmarin  Azərbaycan 
dilində  vurğunu  Nuxa  (Şəki)  şivəsinə  aid  topladığı  dil  faktları  əsasında  izah  etmişdir.  O, 
Azərbaycan  dilində  vurğunun  sözün  son  hecasının    üzərinə  düşməsi  və  bəzi  alınma  sözlərdə 
vurğunun  sözün  son  hecasının  üzərinə  düşməməsi  məsələsinə  diqqət  yetirmişdir.  Vurğudan 
S.Mayzel  də  bəhs  etmişdir.  S.Mayzel  türk  dillərində  vurğunun  sözün  son  hecasının  üzərinə 
düşməsini qeyd etməklə  yanaşı,  istisna halları da,  yəni  son hecasının üzərində vurğu olmayan dil 
faktlarını da (alınma sözləri) nəzərdən keçirmişdir. Vurğudan xüsusi olaraq bəhs edənlərdən biri də 
Ə.Dəmirçizadə  olmuşdur.  Ə.Dəmirçizadə  vurğusu  son  hecaya  düşən  və  vurğusu  son  hecaya 
düşməyən  sözlərdən,  o  cümlədən  Azərbaycan  dilində  vurğu  qəbul  edən    və  qəbul  etməyən  
şəkilçilərdən,  vurğunun  növlərindən  xüsusi  olaraq  bəhs  etmişdir.  Bundan  başqa,  B.Çobanzadə  və 
F.Ağazadə,  S.Cəfərov  mürəkkəb  sözlərdə  vurğu,  M.Hüseynzadə  təyini  söz  birləşmələri  ilə 
mürəkkəb  sözlərin  fərqlənməsində  vurğunun  rolu,  A.Axundov  vurğunun  növləri,  vurğu  qəbul 
etməyən  şəkilçilər,  təyini  söz  birləşmələrində  vurğu,  A.Bəşirova  təyini  söz  birləşmələrində  vurğu 
məsələlərinə  xüsusi  tədqiqiat  əsərləri  həsr  etmişlər.  Vurğu  türk  dillərində  də  tədqiq 
olunmuşdur.Məsələn, A.N.Kononov mürəkkəb isimlərdə vurğunu, M.Resenin mürəkkəb söz və söz 
birləşmələrində  vurğunu,  E.N.Nəcib  söz  birləşmələrində  vurğunu,  N.K.Dmitriyev  və  digərləri 
sözlərdə vurğunu tədqiq etmişlər. Vurğunun akustik təbiəti həm də onun xüsusiyyətləri kimi özünü 
göstərir. Bunlar aşağıdakılardır: 
Birincisi,  Azərbaycan  dilində  vurğunun  akustik  təbiəti  vurğulu  hecadakı  saitin  kəmiyyətcə 
uzun  olması  ilə  bağlıdır.  Belə  ki,  vurğulu  hecadakı  saitin  kəmiyyəti  vurğusuz  hecadakı  saitin 
kəmiyyətindən  uzun  olur.    Sözdəki  hecalar  üzrə  aparılmış  təcrübənin  nəticələri  də  təsdiq  edir  ki, 
sözlərdəki vurğulu saitin uzunluğu əsas rol oynayır. Vurğusu ikinci hecada olan ikihecali sözlərdə “ 
vurğulu saitin  uzunluğu vurğusuz saitin uzunluğundan orta hesabla 0,5-0,4 dəfə çoxdur”. (3. 161) 
Deməli, Azərbaycan dilində vurğunun akustik təbiətindən biri onun mövcud olduğu hecadakı 
saitin kəmiyyətcə uzun olmasıdır. 
İkincisi, Azərbaycan dilindəki vurğunun akustik təbiəti saitin səs tonu ilə bağlı olur. Belə ki, 
vurğulu  hecadakı  saitin  səs  tonu  vurğusuz  hecadakı  saitin  səs  tonundan  yüksək  olur.  Yenə  də  bu 
sahədə  aparılmış  təcrübi  işlərin  nəticələri  göstərir  ki,  “...  vurğulu  saitin  əsas  sən  tonu  160-225, 
vurğusuz saitin əsas səs tonu isə 100-180 hers təşkil edir” (3.162) 
Deməli,  Azərbaycan  dilindəki  vurğunun  akustik    təbiətindən  biri  də  onun  mövcud  olduğu 
hecadakı saitin səs tonunun yüksək olmasıdır. 
Üçüncüsü,  Azərbaycan  dilindəki  vurğunun  akustik  təbiəti  vurğulu  hecadakı  saitin 
intevsivliyinin  daha  qüvvətli  olması  ilə  fərqlənir.  Belə  ki,  vurğulu  hecadakı  saitin  intensivliyi 
vurğusuz hecadakı saitin intensivliyindən daha qüvvətli olur. 
Deməli,  Azərbaycan  dilindəki  vurğunun  akustik  təbiətindən  biri  də  onun  mövcud  olduğu 
hecadakı saitin intensivliyindən daha qüvvətli olmasıdır. 
Azərbaycan ədəbi tələffüzündə vurğu 
 

 
13 
 
Hər bir dilin fonetik sistemində vurğu mühüm yer tutur. Sait və samit fonemlər kimi, vurğu da 
sözləri fərqləndirməyə xidmət edir. Məsələn, a'lma -alma', dondurma' - dondu'rma, gə'lin-gəlin' və s. 
Vurğu ədəbi tələffüz üçün əsasdır. Heca vurğusu sahəsində  olan əsas səhvlər, demək olar ki, yalnız 
alınma sözlərin deyilişində özünü göstərir. Bu səhvlərin meydana çıxmasının müxtəlif səbəbləri ola 
bilər. Fikrimizcə bu, hər şeydən əvvəl, psixoloji səbəbdən irəli gəlir. Bəllidir ki, Azərbaycan dilində 
vurğu bir qayda olaraq, sözün və ya söz formasının son hecasına düşür. Bununla bağlı olaraq, başqa 
dillərdən, xüsusilə Avropa dillərindən alınma sözləri, sanki öz sözlərimiz kimi vurğulayıb tələffüz 
edirik.  Məsələn,  relye'f  -  re'lyef,  ya'rmarka  -  yarma'rka,  ka'fedra  -  kafe'dra,  allergiya'  -  alle'rgiya, 
İngi'ltərə - İngiltə'rə. 
Dünya  dilləri  içərisində  alınmalarsız,  yalnız  öz  sözlərindən  ibarət  olan  bir  dil  təsəvvürə 
gətirmək qeyri-mümkündür. P.L. Çernıx doğru olaraq göstərir ki, “Çox çətin təsəvvür etmək olar ki, 
bir dil, hətta özünün ən qədim vəziyyətində belə, başqa bir dilin heç bir təsirinə məruz qalmamış 
olsun”.  [8.  16]  L.P.Krısin  belə  bir  fikir  irəli  sürmüşdür  ki,  sözlərin  bir dildən  başqa  dilə  keçməsi 
üçün  əsas  şərait  ikidillilikdir.  İkidillilik  şəraitində  əcnəbi  söz  əvvəlcə  danışıq  dilində  işlənməyə 
başlayır, sonra ümumxalq dilinin bütün sahələrinə keçir. [7, 17] 
Beləliklə, əcnəbi sözlər, hər şeydən əvvəl, danışıq dilində  işlənir və dildə  yaşamaq hüququ 
qazanır, deməli, dilin lüğət tərkibinə daxil olur. İlk dəfə nitqdə işlənən bu sözlər dilimizin fonetik –
qrammatik  qayda-qanunlarına  tabe  edilir,  yəni  alınan  sözü  dil  mənimsəyir.  Ona  görə  də  alınma 
sözlərin düzgün tələffüz qaydalarının – orfoepik norma və prinsiplərin yaradılması bütünlükdə dilin 
özü,  habelə  yazı  üçün  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Sözün  tələffüzünə  şüurlu  münasibət  düzgün 
yazıya  yiyələnməyin  zəruri  şərtlərindəndir.  Bəzi  alınma leksik vahidlər mənbə dildəki  vurğularını 
saxlayır : dire’ktor, do’ktor, no’rma, o’pera, fe’rma, tempera’ment və s. Müəyyən qrup sözlər də var 
ki, Azərbaycan dilinin fonetik təbiətinə tam uyğunlaşdığı üçün alındığı dildəki vurğularının yerini 
dəyişir,  vurğu  son  heca  üzərinə  keçir:  bomba’,  vanna’,  tabo’r,  yubka’,  kofta’,  pipetka’,  plyonka’, 
sosiska’,  bundesta’q,  budka’  və  s.  Dilimizdə  həmçinin    müəyyən  fonetik  şəraitə  görə  morfoloji 
məqam,  eləcə  də  məna  təsiri  ilə  vurğusu  son  hecada  deyilən  əsl  Azərbaycan  sözləri  də  vardır. 
Məsələn ; a’ncaq, ba’yaq, dü’nən, ya’lnız, ye’nə və s. 
Sözlərin  vurğularının  düzgün  deyilməməsi  bəzən  sözlərin  mənasının  yaxşı  dərk  olunma-
masından irəli gəlir.  Məsələn rus dilində -oviç şəkilçisi yerinə görə həm ata adını, həm də soyadı 
bildirir. Birinci halda şəkilçi tamam vurğusuz deyilir, ikinci halda isə vurğu şəkilçinin birinci hecası 
üzərinə düşür: Serafi'moviç - Serafimo'viç, Ada'moviç - Adamo'viç və s.
 
Bəzən həyəcanlı vurğu ilə 
deyilən sözlərdə  heca vurğusu, adətən, öz həqiqi  yerini dəyişir. Məsələn,  Va'qif! Ey sərvərim,  ey 
facidarım  ifadəsində  həmin  sözdə  vurğu  sonuncudan  birinci  hecaya  düşür.  Vurğu  intonasiya  ilə 
müşayiət  edilən  sözün,  söz  birləşməsinin  və  cümlənin  informativliyinə  təsir  göstərən 
ekstrolinqvistik  göstəricilərdən  biridir.  Dil  vahidlərinin  kommunikasiyasında  vurğu  ilə  məna  bir  –
birini tamamlayan amillər kimi qrammatik quruluşa da təsir göstərir.
 
İstər fonetik tərkibi  eyni  olan bəzi  oxşar vahidləri mənaca bir-birindən  fərqləndirmək və  ya 
cümlənin hər hansı bir üzvünü məntiqi cəhətdən nəzərə çarpdırmaq, istərsə də müəyyən emosional 
incəlikləri vermək üçün vurğunun müxtəlif növlərindən istifadə olunur. 
Elmi yeniliyi:Vurğu aktual dilçilik problemlərindən biridir. Məqalədə vurğu mühüm prosodik 
vasitə kimi tədqiq edilmişdir. 
Tətbiqi əhəmiyyəti: Məqalədən fonetika kursunun tədrisində, vurğu ilə bağlı tədqiqat işlərində 
istifadə oluna bilər