Uot 81. 373. 47 BƏDİİ ƏSƏRLƏRİn diLİNDƏ DİalektizmləRİn yeri VƏ MÖvqeyi

ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Bayramov  A.  Tarixi  faciələrimiz:  deportasiya,  represiya  və  soyqırım.  Sumqayıt:  AM  965, 
2015, 416 c. 
2.
 
Əlibəyov G. Axtarışlar və kəşflər (R.Rzanın həyat və yaradıcılığı), Bakı: Azərnəşr, 1970, s.5 
3.
 
Rza R. Namərdlik. Seçilmiş əsərləri. 5 cilddə, II cild. Bakı: Öndər, 2005, s.48. 
4.
 
Rza R. Dana və balaca qız. Duyğular, düşüncələr şeirlər. Bakı: Azərnəşr, 1964, s.54 
 
РЕЗЮМЕ 
ОТТЕНКИ СМЫСЛОВОГО ЗНАЧЕНИЯ ПОДТЕКСТА  
В ТВОРЧЕСТВЕ РАСУЛА РЗЫ 
Байрамова Г.А.  
 
Ключевые слова: поэзия, подтекст, факт, финал, общечеловеческие ценности. 
В  статье говорится о значении подтекста в стихотворениях Расула Рзы, посвященных 
общественно-политическим  событиям,  отраженным  в  таких  произведениях  как  «Веролом-
чы», «Маленькая девочка и бычок» и другие, и приводятся конкретные примеры.  
 
SUMMARY 
SHADES OF SUBTEXT MEANING IN CREATIVITY RASUL RZA 
Bayramova G.A. 
 
Keywords: poetry, descending meaning, fact, final, human values. 
The importance of shades of subtext meaning in the poems of Rasul Rza, as a socio-political 
ents, reflected in the works “Betrayer”, “A little girl and calf” and others are analyzed in the article 
by giving concrete examples.  
 
 
Daxil olma tarixi: 
İlkin variant 
25.12.2015 
 
Son variant 
01.06.2016 
 
Rəsul  Rza yaradıcılığında sətiraltı məna çalarları 
 

 
47 
 
 
UOT 165.2 
 
SİNERGETİK PARADİQMA: İPOSTASİYALARI VƏ METODOLOJİ  PRİNSİPLƏRİ 
(məntiqi-qnoseoloji  təhlil) 
 
HÜSEYNOV ELXAN BAHADUR oğlu  
Sumqayıt  Dövlət Universiteti, professor 
e-mail: [e-mail]  
 
Açar  sözlər:  sinergetika,  özünütəşkiletmə,  nizam,  xaos,  qeyri-xəttilik,  açıqlıq,    dissipativ,  
homeostatik, iyerarxiyalılıq 
  Məqalədə  sinergetikanın  ipostasiyalarından  (cəhətlərindən)  və  metodoloji  prinsiplərindən 
bəhs  olunur  və  müəyyən  meyarlar  əsasında  onların  təsnifatı  verilir.  İşdə  reallaşdırılan  təhlil 
sinergetik paradiqmanın bir sıra yeni aspektlərinin başa düşülməsinə imkan yaradır.  
 
Elmin  iyirminci  yüzilliyin  sonuncu  rübündən  etibarən    inkişafı,  onun    funksiyalaşmasının  
yeni,  post-qeyriklassik  mərhələsinin  başlanmasından  xəbər  verən  bir  sıra  xüsusiyyətlərilə 
xarakterizə olunur. Tanınmış rus filosofu, akad.V.S.Stepinə görə   elmin  inkişafının  bu mərhələsi  
onun  əsaslarında,  elmi  fəaliyyətin  xarakterində,  elmi  tədqiqatların  fənlərarası  və  problem  – 
istiqamətləndirici formalarında baş verən  fundamental dəyişikliklər ilə müşayiət olunur. V.Stepinin 
qeyd etdiyi kimi, bütün bu hallarda tədqiqatların obyektini daha tez-tez “açıqlıq və özünütəşkiletmə 
ilə  xarakterizə  olunan  unikal  sistemlər  təşkil  edir” 

1,  s.628

.  Bu  qəbildən  olan  obyektlərin  dərki 
kontekstində mühüm yerlərdən biri sinergetikaya – müxtəlif təbiətli sistemlərin, o cümələdən sosial 
sistemlərin özünütəşkiletməsi  proseslərinin əsasını təşkil edən ümumi prinsiplərin idrakını özünün  
strateji  vəzifəsi  sayan  tədqiqatlar  fənlərarası  istiqamətinə  məxsusdur.  Sinergetikanın  sosial 
sistemləri öz tədqiqat obyektinə çevirmək təşəbbüsü belə bir obyektiv faktdan irəli gəlir ki, bu elm 
təbii  proseslərlə  yanaşı  (fiziki,  kimyəvi,  bioloji,  geoloji  və  s.)  insan  ölçülü  sistemləri  də  özünün 
spesifik tədqiqat obyektinə cevirir. 
Sinergetikanın  çoxşaxəli  və  rəngarəng  problemləri  içərisində  onun  ipostasiyalarının  və 
kateqorial aparatının da öyrənilməsi mühüm yer tutur. Məqalədə qarşımıza qoyduğumuz məqsədə 
keçməzdən əvvəl sinergetikanın yaranma tarixinə qısaca da olsa nəzər salaq. 
Müxtəlif  təbiətli  mürəkkəb  sistemlərin  inkişafı  və  özünütəşkiletmə  prosesləri  haqqında  elm 
kimi  formalaşan  sinergetika  özünün  sələflərinin  elmlərarası  yanaşmalarını:  A.İ.Boqdanovun 
tektologiyasını,  L.  fon  Bertalanfinin  sistem  nəzəriyyəsini  əxz  və  inkişaf  etdirsə  də,  onun  dili  və 
metodları  qeyri-xətti  riyaziyyata  və  mürəkkəb  sistemlərin  təkamül  proseslərini  öyrənən  təbii  və 
texniki elmlərin nailiyyətlərinə söykənmişdir. 
Sinergetik  metodların  təşəkkül  tarixi  XX  əsrin  bir  çox  görkəmli  alimlərinin  adı  ilə  bağlıdır. 
Bu  sırada  birincilik  şərəfi,  sözsüz  ki,  XIX  əsrin  sonunda  qeyri-xətti  dinamikanın  və  diferensial 
tənliklərin  keyfiyyət  nəzəriyyəsinin  əsasını  qoymuş,  dövrüyyəyə  ilk  dəfə  “attraktor”  (açıq 
sistemlərin  hallar  məkanında  cəzbedici  çoxluq),  “bifurkasiya”  nöqtəsi  (alternativ  həlli  olan  
məsələnin  parametrlər  qiyməti),  “qeyri-tarazlıqlı  trayektoriyalar”  və  “dinamik  xaos”  anlayışlarını 
daxil etmiş böyük fransız riyaziyyatçısı və fiziki Anri Puankareyə məxsusdur. 
XX  əsrin  birinci  yarısında  qeyri-xətti  dinamikanın    metodlarının  inkişaf  etdirilməsində 
riyaziyyatçıların  və  fiziklərin  Sovet  məktəbinin  nümayəndələrinin:  A.M.Lyapunovun, 
N.N.Boqolyubovun,  L.İ  Mandelştamın,  A.A.Andropovun,  N.S.Krılovun,  A.N.Kolmoqorovun, 
A.N.Tixonovun, İ.B.Zeldoviçin böyük xidmətləri olmuşdur. 
Sinergetika  tarixində  morfogenez  model  (A.M.Tyurinq)  və  EHM  vasitəsilə  kəşf  edilmiş 
solitonlar (E.Fermi) – təcrid olunmuş dalğalar müstəsna rol oynamışdır.  
Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi 
Cild 12                       № 2                   2016 
  

 
48 
 
Keçən əsrin 60-70-ci illərində təbiət və texnikanın ən müxtəlif hadisələrində özünütəşkiletmə  
proseslərinin  başa  düşülməsinə  əsl  hücum  başlandı:  Q.B.Basov,  A.M.Proxorov  və  Q.Taunsinin 
lazerin generasiyası nəzəriyyəsi; B.P.Belousov və A.M.Jabotinskinin canlının bioritmlərinin əsasını 
təşkil  edən  rəqsi  kimyəvi  reaksiyaları;  İ.Priqojinin  dissipativ  strukturlar  nəzəriyyəsi; 
A.N.Kolmoqorov və İ.L.Klimontoviçin turbulentlik nəzəriyyəsi; A.P.Rudenkonun təkamüllü kataliz 
nəzəriyyəsi  bu  dövrün  mənəvi  dəyərləri  kimi  yarandı,  1963-cü  ildə  E.Lorens  iqlimin  
proqnozlaşdırılması məsələlərində dinamik xaosu kəşf etdi, daha sonra isə D.Ryuel və F.Tankensin 
işlərində qəribə attraktorların öyrənilməsi başlandı. Bu illərdə R.Tomas və V.İ.Arnold katastrofların  
(dinamik  sistemlərin  halının  sıçrayışlı  dəyişməsi)  riyazi  nəzəriyyəsini  yaratdılar  və  bu  nəzəriyyə 
tezliklə  canlı  aləm  haqqında  elmlərdə,  psixologiyada  və  sosiologiyada  öz  geniş  tətbiqini  tapdı. 
U.Maturani  və  F.Varella  canlı  sistemlərin  avtopoezisinin  xarakteristikasının  postqeyri-klassik 
nəzəriyyəsini  yaratdılar.  Bütün  bu  tədqiqatlar  əsasında  özünütəşkiletmə  proseslərinin  mahiyyətcə 
yeni  səslənən  paradiqması  formalaşdı  və  1970-ci  ildə  alman  fiziki  G.Haken  elmi  dövrüyyəyə 
özünütəşkiledən sistemlərin tədqiqinin yeni fənlərarası istiqaməti kimi sinergetik neologizmini daxil 
etdi. 
Özünütəşkiletmə  proseslərinin  rəngarəngliyinə  və  çoxcəhətliyinə  baxmayaraq  sinergetika 
möhtəşəm bir elm, yeni paradiqma, yeni dünyagörüşü kimi keçən əsrin yetmişinci illərində alman 
alimi  G.Haken  və  ondan  asılı  olmayaraq  belçika  alimi,  Nobel  mükafatçısı  İ.Priqojin  tərəfindən 
yaradıldı.  
Sinergetikanın  Ştuthard  məktəbinin  banisi  G.Hakenə  görə  sinergetikanın  başlıca  məqsədi 
özünütəşkiledən  mürəkkəb  strukturların  və  funksiyaların  yaranmasını  idarə  edən  ümumi 
qanunauyğunluqları  öyrənməkdirsə,  sinergetikanın  Brüssel  məktəbinin  təsisatçısı  İ.Priqojinin  və 
onun  əməkdaşlarının  izlədiyi  məqsəd  qeyri-tarazlıq  termodinamikası  çərçivəsində  zamanın 
geriyədönməzliyi  problemini  və  öz  tədqiqini  sinergetikanın  sürətli  inkişafında  tapan  yeni 
dünyagörüşü məsələlərinin təhlilini izləməkdir 

2; s.3

. 
“Sinergetika”  sözü  qədim  yunan  dilindən  götürülmüşdür,  azərbaycan  dilində  səslənməsi 
“kooperativ”,  “kollektiv”  və  “birgə  fəaliyyət”  mənalarına  uyğun  gəlir 

4,  s.82-84

.  Prof.G.Haken 
özünütəşkiletmə  nəzəriyyəsinin  əsaslarına  verdiyi  “Sinergetika”  kitabının  girişində  sinergetikanın 
predmetini aşağıdakı sözlərlə səciyyələndirir: “Mən öz təlimimi öna görə “sinergetika” adlandırdım 
ki,  onda  sistemin  bir  çox  elementlərinin  birgə  fəaliyyəti  tədqiq  olunur,  həm  də  ona  görə  belə 
adlandırdım ki, özünütəşkiletməni idarə edən ümumi prinsiplərin tapılması müxtəlif təlimlərin birgə 
fəaliyyətini tələb edir” 

3, s.24-25

. 
G.Hakenin sözlərindən belə anlaşılır ki, biz sinergetika terminini iki mənada başa düşməliyik: 
birincisi, sistemi təşkil edən və mühüm qarşılıqlı təsirləri sistemin strukturunu yaradan elementlərin 
birgə,  kollektiv  fəaliyyəti  kimi,  ikincisi,  bir  sıra  mürəkkəb  elmi  problemlərin  həllində  müxtəlif 
ixtisas  sahiblərinin  birgə  fəaliyyəti  kimi.  Sinergetikanın  məna  çalarlarına  söykənərək  G.Haken 
sinergetikanın tədqiqat obyektini aşağıdakı cizgilərlə səciyyələndirir:  
1.
 
Sinergetik  sistemlər  bir-biri  ilə  qarşılıqlı  təsirdə  olan  çoxlu  sayda  eyni  və  yaxud  müxtəlif 
elementlərdən təşkil olunmuşdur. 
2.
 
Sinergetik sistemlər qeyri-xətti sistemlərdir. 
3.
 
Fiziki,  kimyəvi  və  bioloji  sistemlər  nəzərdə  tutulduqda  söhbət  termodinamik  tarazlıq 
halından  uzaq  yerləşən  açıq  sistemlərdən  gedir.  Deməli,  sinergetik  sistemlər  qapalı  deyil, 
açıq sistemlərdir. 
4.
 
Sinergetik sistemlərdə daxili və xarici rəqslər baş verir. 
5.
 
Sinergetik sistemlər qeyri-sabit ola bilir. 
6.
 
Sinergetik sistemlərdə keyfiyyət dəyişmələri baş verir.  
7.
 
Sinergetik  sistemlərdə  emercent  xarakterli  (yeni  yaranan,  elementlərdə  olmayan) 
keyfiyyətlər müşahidə olunur.  
8.
 
Sinergetik sistemlərdə məkan, zaman, məkan-zaman və yaxud funksional strukturlar yaranır.  
Sinergetik paradiqma: ipostasiyaları və metodoloji  prinsipləri (məntiqi-qnoseoloji  təhlil) 
 

 
49 
 
9.
 
Sinergetik sistemlərdə yaranan strukturlar nizamlanmış və yaxud xaotik ola bilər.   
10.
 
Sinergetik sistemlər bir çox hallarda riyazi təsvir oluna bilər. 
G.Hakenin təsvirinə əsaslanaraq biz sinergetikanın çoxaspektli təbiətini və elmi mahiyyətini 
əks  etdirən,  lakin  elmi  ədəbiyyatda  öz  əksini  bütünlüklə  tapmayan  aşağıdakı  ipostasiyalarını, 
sifətlərini (cəhətlərini) açıqlaya bilərik: 
Sinergetika – yeni elmi istiqamətdir. Bu, o deməkdir ki, müxtəlif elmlərin (məs. fizika, kimya, 
biologiya,  sistematexnika,  termodinamika,  fəlsəfə,  sosiologiya,  iqlimşünaslıq  və  s.) 
inteqrasiyasından  bu  elmin  ali  məqsədi  “xaos-qayda”  keçidlərinin  mexanizmini  araşdırmaq, 
sistemin təkamülündə qeyri-müəyyənlikdən müəyyənliyə, qeyri-strukturluqdan strukturluğa, qeyri-
sistemlilikdən  sistemliliyə,  nizamdan  xaosa  və  əksinə  xaosdan  nizama  doğru  istiqamətlənən  real 
keçidlərin  qanunauyğunluqlarını  öyrənməkdir.  Buna  görə  də  sinergetikanın    ümumi 
problematikasında  təkamül  proseslərinin  və  onların    ümumi  qanunauyğunluqlarının  öyrənilməsi 
mühüm yer tutur. 
Sinergetika  –  yeni  elmi  dünyagörüşüdür.  Bu,  o  deməkdir  ki,  sinergetika  dünyanı  nizam  və 
xaosun harmoniyası,  qarşılıqlı  əlaqəsi  şəklində əks etdirməklə insanın maddi  və mənəvi  proseslər 
haqqında baxışlarının sərhədlərini genişləndirir. 
Sinergetika  –  yeni  metodologiyadır.  Bu  ondan  irəli  gəlir  ki,  sinergetika  təbiət,  cəmiyyət  və 
təfəkkürə  yeni  yanaşma  üsuludur.  Sinergetika  köhnə  metodoloji  proqramların  varisi  olmayıb, 
tamamilə  yeni  keyfiyyətli  metodologiyadır.  Sinergetik  metodologiyanın  yeniliyi  və  orijinallığı 
ondadır  ki,  o  müxtəlif  elmlərin  inteqrasiyasından  deyil,  dünyanın  sintetik  elmi  mənzərəsinin  
yaradılması təşəbbüsündən irəli gəlmişdir 

5, s. 66-73

. 
Sinergetika  –  özünütəşkiletmə  nəzəriyyəsidir.  Bu,  o  deməkdir  ki,  bir  elm  olmaq  etibarı  ilə 
sinergetikanın  predmetini  mürəkkəb  sistemlərdə  baş  verən  özünütəşkiletmə  prosesləri  təşkil  edir. 
Belə  proseslərdən  biri  fizikada  fransız  alimi  Benar  tərəfindən  kəşf  edilmiş  “Benar  effekti” 
hadisəsidir.  Bu  effektin  qısa  təsviri  belə  səslənir:  fərz  edək  ki,  evdar  qadın  kərə  yağını  əritmək 
istəyir və bu məqsədlə  o, içərisinə yağ qoyulmuş qabı yanar odun üzərinə yerləşdirir. Yağ maddə 
olduğu  üçün  o,  görünməz  xırda  hissəciklərdən  –  ölçüləri  10
-5 
sm  olan  molekullardan  təşkil 
olunmuşdur.  Qızdırılan  yağın  temperaturu  ərimə  nöqtəsinə  (“bifurkasiya  nöqtəsi”)  çatdıqda  o, 
aqreqat  halını  dəyişərək  mayeyə  çevrilir  və  daha  sonra  qaynamağa  başlayır.  Bu  zaman  yağın 
səthində arı şanını xatırladan altıüzlü prizmalar yaranır. Nə baş vermişdir? Mayenin saysız-hesabsız 
molekullarının  (mikrostrukturlar)  birdən-birə  birgə,  kooperativ  fəaliyyəti  sayəsində  onun 
özünütəşkiletmə  prosesi  baş  vermiş  və  bunun  nəticəsində  maye  səthində  yeni  strukturlar 
yaranmışdır. Qızdırılan yağ birdən-birə özəklərə ayrılmış və onun səthində yeni strukturlar təşəkkül 
tapmışdır.  Beləliklə,  temperatur  qradiyentinin  böhran  qiymətindən  böyük  qiymətlərində  qızdırılan 
özlü mayenin səthində yeni strukturların yaranması açıq sistem kimi götürülən maye molekullarının 
özlərini təşkil etməsindən xəbər verir. 
Bu haqda tarazlıqlı faza keçidlərindən olan fərq də (məs. suyun buza və buxara faza keçidləri) 
göz  qarşısındadır,  belə  ki,  yağa  istilik  verilməsi  dayandırıldıqda  onun  səthində  yaranan  yeni 
strukturlar da ani yox olur. Buna görə də bu növ faza keçidləri qeyri-tarazlıqlı çevrilmələr adlanır. 
Misal gətirdiyimiz təcrübə göstərir ki, qızdırılan mayedə benar özək strukturlarının yaranması üçün 
xarici  mühitdən  heç  bir  göstəriş  alınmamış,  özəkləri  necə  qurmağı  mayenin  özü  “həll  etmiş”, 
mineral  yağ təbəqəsinin  xaricdən qəbul  etdiyi enerji isə onun özünü təşkil etməsi  üçün  yalnız bir 
vasitə  olmuşdur.  Qeyd  edək  ki,  belə  özünütəşkiletmə  proseslərini  lazerlərdə,  mayelərdə  laminar 
axının  turbulent  axına  keçməsi  proseslərində,  Belousov-Jabotinski  reaksiyalarında  da  müşahidə 
etmək mümkün olmuşdur. 
Sinergetika  –  yeni  elmi  paradiqmadır.  Fəlsəfədə    paradiqma  konsepsiyasına  başlanğıc  vermiş 
amerikan fiziki və filosofu T.Kunun təbirincə “paradiqma  – konkret  elmi  ictimaiyyətin bütün üzvləri 
tərəfindən qəbul edilən baxışlar, qaydalar, dəyərlər və fəaliyyət nümunələri sistemidir 

6, s.279

. 
T.Kunun  bu  tərifinə  söykənib  sinergetika  haqqında  deyə  bilərik  ki,  onun  paradiqma  kimi 
Hüseynov E.B. 
 

 
50 
 
dəyərləndirilməsinin  səbəbi  sinergetik  müddəaların  hazırda  dünyanın  bütün  qabaqcıl  alimləri 
tərəfindən  qəbul  edilməsi,  bu  elmin  prinsip  və  ideyalarının  elmi  biliyin  inkişafının  naməlumdan 
məluma doğru istiqamətləndirilməsi ilə bağlıdır 

7, s.55-62

. 
Sinergetika – müasir elmi biliklər arasında tətbiq olunan yeni dildir. Məlum olduğu kimi, dil 
fundamental  antropoloji  konstant,  təfəkkürün  abstraktlaşdırma  fəaliyyətinin  mühüm  vasitəsidir. 
Insanlar  sosial  həyatda  təbii  dillə  yanaşı  elmi  dildən  də  istifadə  edirlər.  Hər  bir  elm  qərarlaşma 
prosesində özünün məxsusi dilini formalaşdıraraq onu müvafiq  anlayış  və kateqoriyalar vasitəsilə 
ifadə  edir.  Bu  baxımdan  müasir  elmlər  içərisində  xüsusi  çəkisi  olan,  insanın  təbiət,  cəmiyyət  və 
təfəkkürlə yeni dialoqu kimi dəyərləndirən sinergetika elmi də istisnalıq təşkil etmir. Digər  təbiət 
və sosial elmləri kimi sinergetikanın da təkrarsız, özünə məxsus dili, yeni terminləri, onun təbiətini, 
mahiyyətini  və  strukturunu  əks  etdirən  anlayış  və  kateqoriyalar  sistemi  vardır.  Idrak  prosesində 
sinergetik  anlayışlardan  (özünütəşkiletmə,  bifurkasiya,  attraktor,  qəribə  attraktor,  fraktal  və  s.) 
getdikcə  geniş  istifadə   olunması  və onun struktur elementlərinin  yaradıcılıqla inkişaf etdirilməsi, 
sözsüz ki, müasir elmlərin tərəqqisi üçün yeni imkanlar açır 

8

. 
Sinergetika  –  yeni  ideologiyadır.  Hazırda  sinergetika  iki  istiqamətdə  inkişaf  etməkdədir:  bu 
istiqamətlərin birincisi sosial, iqtisadi və mənəvi proseslərin tədqiqi ilə, ikincisi isə sinergetikanın 
təmsilçisi olan alimlərin yaradıcılıq mübarizəsi ilə bağlıdır. 
Sinergetikanın  mühüm  ipostasiyalarından  birini  də  onun  fəlsəfə  ilə  qarşılıqlı  əlaqəsi  təşkil 
edir. Nəzəri idrakın inkişafının müasir mərhələsində hər birinin təkrarsız özəllikləri olan fəlsəfə və 
sinergetikanın  qarşılıqlı  əlaqəsi  məsələsi  xeyli  mürəkkəb  səciyyə  daşıyır.  Sinergetika  və  fəlsəfə 
özlərinin metodologiyalarına görə bir-birinə çox yaxındırlar. Onların genetik fərqi isə bundadır ki, 
fəlsəfənin nüvəsində “əlaqə-hərəkət-inkişaf” geni, sinergetikanın mərkəzində isə “xaos-nizam” geni 
yerləşir 

9, s.252

. 
Sinergetikanın fəlsəfi xarakteristikasına bunu da əlavə etmək lazımdır ki, sosial və koqniotiv 
sistemlərin  təkamülünün  və  özünütəşkilinin  ümumi  qanunauyğunluqlarının  axtarışlarına 
istiqamətlənən  sinergetika  dünyanın  yeni  anlamının,  insanın  təbiətlə  yeni  dialoqunun  əsasını 
qoymaqla  müasir  təbiətşünaslığın,  o  cümlədən  fizikanın  paradiqmalarından  biri  kimi  çıxış  edir. 
Buna görə də özünün məzmun çalarlarına və ümumilik dərəcəsinə görə sinergetika fəlsəfəyə daha 
yaxın  olub,  özünütəşkiledən  mürəkkəb,  açıq  sistemlərin  təsvirinə  nəzəri  və  metodoloji  yanaşma 
kimi mövcuddur 

10, s.284-292

. 
  Biz  sinergetik  sistemlərə  metodoloji  yanaşmaya  əsaslanıb  təbiəti,  cəmiyyəti  və  təfəkkürü 
yeni  rakursdan  öyrənən  bu  elmin  bütöv  xarakteristikasını  belə  müəyyənləşdirə  bilərik:  sinergetika 
özünütəşkiledən  mürəkkəb,  açıq,  qeyri-xətti,  dissipativ,  termodinamik  tarazlıq  halından  uzaqda 
yerləşən  sistemlərin  ümumi  qanunauyğunluqlarını  öyrənən  elmdir.  Sinergetikanın  tədqiqat 
obyektini  təşkil  edən  və  yuxarıda  göstərilən  əlamətlərlə  xarakterizə  olunan  sistemlər  sinergetik 
sistemlər adlanır. 
Bir  elm  olmaq  etibarilə  sinergetikanın  özünə  məxsus  prinsipləri  vardır.  Ən  sadə  variantda 
sinergetikanın  7  əsas  prinsipini  təklif  etmək  olar.  Bu  prinsiplərdən  ikisi  varlığa,  beşi  isə 
qərarlaşmaya aiddir 

11

. 
Sinergetiaknın varlığı əks etdirən prinsipləri homeostatiklik və iyerarxallıq qərarlaşmanı ifadə 
edən prinsiplər isə qeyri-xəttilik, açıqlıq, dayanıqsızlıq, dinamik iyerarxiyallıq və müşahidəlilikdir. 
Məqalənin həcm məhdudluğunu nəzərə alıb sinergetikanın bu prinsiplərini qısaca nəzərdən keçirək. 
1.
 
Homeostatiklik  prinsipi.  Homeostaz  –  sistemin  öz  məqsədi  naminə    funksiyalaşması 
proqramını  müəyyən  çərçivədə  qoruyub  saxlamaq  qabiliyyətidir.  Kibernetikanın  banisi  Norbert 
Viperin təbirincə hər cür sistem öz mahiyyətinə görə teleoloji olub, müəyyən mövcudluq məqsədi 
daşıyır.  Belə  sistemlər  məqsəddən  –  etalondan  (real  və  ya  təsəvvür  olunan)  ona  öz  kursundan 
kənara  çıxmağa  imkan  verməyən  korrektəedici  siqnallar  qəbul  edir.  Sistemdə  bu  korrektəetmə 
xarici mühitin təsiri ilə onun davranış proqramında yaranan ixtiyari kənaraçıxmaları aradan qaldıran 
mənfi  əks-əlaqə  hesabına  baş  verir.  Canlı  sistemlər  özlərinin  həyat  sürəkliliyinin  əksər  hissəsini 
Sinergetik paradiqma: ipostasiyaları və metodoloji  prinsipləri (məntiqi-qnoseoloji  təhlil) 
 
 

 
51 
 
məhz  bu  şəraitdə  keçırırlər.  Məsələn,  istiqanlı  heyvanlar    xarici  mühit  temperaturunun,  hətta  ən 
geniş  diapazonu  üçün  də  öz  daxili  temperaturlarını  sabit  saxlayırlar;  atmosferdə  güclü  külək 
cərəyanlarının  və  hava  çalarlarının  olmasına  baxmayaraq  hidrokompasdan  istifadə  edən  pilot 
təyyarənin  kursunu  və  üçüş  hündürlüyünü  sabit  saxlamağı  bacarır.  Sinergetikada  homeostaz 
vəziyyətdə  sistemin  məqsədli  davranış  proqramı  attraktor  (cazibə  mərkəzi)  adlanır.  Attraktor 
sistemin hal məkanında ölçüsü məkan ölçüsündən kiçik olan və zaman ötdükçə yaxın halları özünə 
cəzb  edən  çoxluqdur.  Attraktorun  cazibə  sahəsi  onun  hovuzu  adlanır.  Qeyd  edək  ki,  attraktorlar 
yalnız  açıq  dissipativ  sistemlərdə,  yəni  aktiv  xarici  mühitdən  qəbul  etdikləri  maddə,  enerji  və 
informasiyanı sistemin elementləri arasında səpələyən sistemlərdə mövcud olur. 
Homeostatiklik  prinsipi  kibernetikanın  sistem  təhlili  ilə  sinergetikanın  bir  sıra  ideyalarını 
birləşdirmək funksiyasını da yerinə yetirir. 
2.
 
İyerarxiyalılıq prinsipi. Mövcud elmi informasiyalara söykənib bu gün qətiyyətlə təsdiqləyə 
bilərik  ki,  dünyamız  məkan,  zaman  və  enerji  miqyaslarına  görə  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə 
iyerarxiyalaşmışdır.  Bu,  o  deməkdir  ki,  kainatın  baza  strukturu  enerjinin  istənilən  qiymətlərini  deyil, 
kvarklardan tutmuş canlı orqanizmlərədək yalnız nisbi pilləvari qiymətlərini alır. 
Struktur iyerarxiyasının mənası aşağı səviyyələrə nisbətən yuxarı səviyyələrin tərkibinin  daha 
mürəkkəb olmasından ibarətdir. Belə ki, iyerarxiyal strukturun aşağı səviyyələrində struktur-nizam 
hesab  edilən  münasibət  onun  daha  yüksək  səviyyələrində  struktursuz  xaos    rolunu  oynaya  bilir. 
Buna  görə  də  biz  deyirik  ki,  maddə  molekullardan,  molekullar  atomlardan,  atomlar  nüvədən  və 
elektronlardan,  nüvə  nuklonlardan,  nuklonlar  kvarklardan,  cəmiyyət  insanlardan  təşkil  olunur. 
Maddi  olmayan  iyerarxiyalar  da  mövcuddur:  dil  sözlərdən,  cümlələrdən,  mətnlərdən;  ideyalar 
fikirlərdən, baxışlardan, ideologiyalardan, paradiqmalardan ibarətdir. 
Iyerarxik  sistemin  mühüm  əlamətlərindən  birini  onda  tam  reduksiyanın  mümkün  olmaması, 
yəni mürəkkəb iyerarxik səviyyələrin strukturunu daha sadə səviyyələrin strukturuna müncər edilə 
bilməməsi  ilə  bağlıdır.  Iyerarxik  sistemin  hər  bir  səviyyəsinin  mürəkkəbliyinin  artırılmasının 
mümkünsüz olan daxili bir həddi vardır. 
Sistemlərin iyerarxiyasında zaman faktoru da mühüm rol oynayır. Hakenin tabeçilik prinsipi 
məhz  zaman  iyerarxiyası  üçün  formula  edilmişdir.  Bu  iyerarxiyaya  görə  kainat  zamanı  mikro-, 
makro-  və  meqa-  zaman  səviyyələrinə  bölünüb.  Elmdə  artıq  belə  bir  ənənə  qəbul  edilmişdir  ki, 
tərtib  parametrləri  uzun  sürəkliliyə  malik  kollektiv  dəyişənlərdir.  Bu  dəyişənlər  nisbətən  aşağıda 
yerləşən  mikrosəviyyələrin  dilini  təşkil  edən  qısaömürlü  parametrləri  idarə  edirlər.  Makrosəviy-
yədən  yuxarıda  yerləşən  meqasəviyyə  ifrat  dərəcədə  zəif  dəyişənlərdən  təşkil  olummuşdur. 
Makrosəviyyə  üçün  qayda  parametri  funksiyasını  yerinə  yetirən  bu  sonuncu  dəyişənlər  idarəedici 
parametrlər adlanırlar. Idarəedici parametrləri tədricən dəyişməklə daha aşağı səviyyələrin sistemini  
dəyişmək olar. Bu dəyişmələr bəzi hallarda çox kəskin böhran xarakteri də ala bilir. Belə hallarda 
idarəedici parametrlərin böhran (bifurkasiya) qiymətindən danışma imkanı yaranır. Varlıq fazasında 
yerləşən  iki  qonşu  səviyyə  nəzərdən  keçirildikdə  məlum  olur  ki,  uzunsürəkliliklə  dəyişənlər 
qısasürəklikli dəyişənləri, üst  qatda yerləşən səviyyələr isə nisbətən alt qatda yerləşən səviyyələri 
təyin  edirlər.  Yeri  gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  iyerarxiyada    tabeçilik  prinsipi  heç  də  həmişə  doğru 
olmur və buna görə də həmin prinsipi mütləqləşdirmək doğru olmaz.