Azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ MÖvzu 1 azərbaycan diLİ VƏ Nİtq məDƏNİYYƏTİ FƏNNİNİN Əsaslari azərbaycan dilinin təşəkkülü tarixindən

Sözün sətirdən-sətrə keçirilməsi

36. Sözlər yeni sətrə hecalarla keçirilir: və-tən, mək-təb-li-lər

Bir saitdən ibarət hecalar istisnadır: ai-lə-li...

MÖVZU 9

AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNİN LEKSİK NORMASI

“Söz” anlayışının nitq mədəniyyətşünaslığında necə mühüm yer tutduğunu sübut etməyə, yəqin ki, xüsusi ehtiyac yoxdur; yalnız onu demək lazımdır ki, sözün düzgün tələffüzü nitq mədəniyyətinin “xarici”, leksik-semantik mənasından düzgün istifadə isə “daxili” təbiətinə aiddir.

Dilin səsləri (fonemləri), qrammatik göstəriciləri (morfemləri, sintaksemləri) kəmiyyətcə nə qədər yiğcam və ya məhduddursa, sözləri (leksemləri) sayca o qədər çoxdur. Müasir Azərbaycan dilində bir neçə yüz min söz vardır ki, nitq praktikasında bunların yalnız bir neçə on minindən fəal istifadə olunur.

Hər bir dildə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də nitqin leksik-semantik əsasında ümumişlək sözlər dayanır. Bunlar o sözlərdir ki, cəmiyyətdə kifayət qədər populyar olmaqla dilin əsas lüğət fondunu təşkil etməkdədir.

Əlbəttə, elə bir azərbaycanlı təsəvvür etmək mümkün deyil ki, ata, ana, ev, ailə, məktəb, vətən , xalq, dövlət, dünya, həyat, yaşamaq, oxumaq, yazmaq, ağlamaq, gülmək kimi minlərlə sözü əsas məna çalarları, leksik-semantik miqyas genişliyilə bilməsin.

Və bu dil-ünsiyyət hazırlığı, bir tərəfdən, nitq mədəniyyətinin fundamentlərindən birini təşkil edirsə, digər tərəfdən, onun dərəcədə mükəmməl olması sonrakı mərhələlərin keyfiyyətinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Hər şeydən əvvəl o baxımdan ki, ədəbi dilin ümumişlək leksikasının tələb olunan səviyyədə mənimsənilməsi (qeyd edək bu, orta təhsilin son illərində başa çatır) həm mədəni nitq üçün təhlükə yaradan amillərin (dialektizmlərdən, yabançı sözlərdən, loru və ya biədəb sözlərdən istifadə və s.) qarşısını alır, həm də arxaizmlər, neologizmlər, intellektual və ya professional leksika ilə fərdi nitq təcrübəsini zənginləşdirmək üçün şərait yaradır.

Müşahidələr göstərir ki, insanın söz ehtiyatının ( burada kəmiyyətlə yanaşı, keyfiyyət də nəzərdə tutulur) aktiv müəyyənləşməsi prosesi, əsasən, üç mərhələdən keçir:

1) 11-12 yaşından 17-18 yaşlarına qədər;

2) 17-18 yaşından 27-28 yaşlarına qədər;

3) 27-28 yaşından 37-38 yaşlarına qədər.

Birinci mərhələdə ədəbi dilin ümumişlək leksikası, ikinci mərhələdə subyektin marağından, peşə yönümündən irəli gələrək professional leksika, üçüncü mərhələdə isə daha çox universal-fəlsəfi məzmun daşıyan sözlər mənimsənilir.

Əgər bu mərhələlər lazımi keyfiyyətlərdə keçirilirsə, fərdin həm dil təfəkkürü mükəmməl olur, həm də nitq mədəniyyəti tələb edilən səviyyəyə yüksəlir.

Ədəbi dilin ümumişlək leksikonunun mənimsənildiyi ilk mərhələdə yeniyetmə tədricən (və əsasən, inersiya ilə) dərk etməyə başlayır ki, eşitdiyi (və ya özünün də işlətdiyi) sözlərin hamısı eyni bir sosial sfera, yaxud mühit üçün deyil. Və ilk növbədə, təbii ki, “ədəbli söz”lə “ədəbsiz söz”ün bütün mümkün nüanslarına qədər fərqləndirilməsi özünü göstərir. Bunun ardınca isə hansı ədəbi sözlərdən ailədə, hansılardan məktəbdə, hansılardan isə digər ictimai mühitlərdə istifadə etməyin təcrübəsi formalaşır.

Qrammatikanın “neytrallığ”ından fərqli olaraq sözün “idealılığ”ı və ya “emosionallığ”ı tələb edir ki, onunla “ehtiyatla davranılsın. Və nitq mədəniyyətinə riayət etməyin kifayət qədər həssas tələbləri hələ çox gənc yaşlarından insanın psixologiyasına o dərəcədə təsir göstərir ki, beyində xüsusi “olar” və ya “olmaz” sferaları yaradır.

Ümumişlək leksikanın insanın dil təfəkküründə müəyyənləşməsinə, daha doğrusu, mükəmməl bir leksik-semantik sistem təşkil etməsinə semasioloji münasibətlər olduqca əhəmiyyətli təsir göstərir. Belə ki, sözlərin çoxmənalılığı, omonimliyi, sinonimliyi və antonimliyi hər bir dil daşıyıcısı tərəfindən qavranılmaqla nitq praktikasında geniş istifadə olunur.

Çoxmənalılıq (polisemiya) sözün daxili təbiətini (mahiyyətini) əks etdirən əlamətlərdən biridir.

Sözün çoxmənalılığı həm linqvistik, həm də stilistik ( üslubi) səciyyə daşıyır. Lakin bu gün linqvistik çoxmənalılıq kimi tanıdığımız hadisənin də kökündə və ya mənşəyində üslubilik, başqa sözlə, məcazlaşma dayanır.

Müşahidələr göstərir ki, çoxmənalı sözlərin müxtəlif məna nüanslarını, adətən, bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənən anlayışlar kimi təsbit etmək mümkün olmur. Və bunun özü də çoxmənalılığın (polisemiyanın) əlamətlərindən biridir.

Məsələn:

Yol

1) hərəkət etmək üçün bu və ya digər dərəcədə münasib olan yer, məkan;

2) hərəkət edilən istiqamət və ya məsafə;

3) zaman məsafəsi ( məsələn: ömür yolu, yaradıcılıq yolu və s.);

4) üsul və ya üslub ( məsələn: demokratiya yolu, doğru yol, səhv yol və s.);

5) dəfə, kərə ( məsələn: yüz yol, əlli yol və s.) və i.

Omonimlik müəyyən mənada çoxmənalılığın davamıdır, belə ki, çoxmənalılıqda sözün müxtəlif məna çalarları arasındakı assosiativ əlaqələr mühafizə olunduğu, bir-birini “yada saldığı” halda, omonimlikdə həmin əlaqələr “itmiş”, yaxud “unudulmuş” olur.

Azərbaycan dilində omonimləşmə hesabına lüğət tərkibinin zənginləşməsi prosesi onun qədim dövrlərindən mövcud olmuşdur. Bu hadisə, xüsusilə bu gün, isim və feillərə mənsub olan omonim sözlərdə özünü daha çox göstərir.

Azərbaycan dilinin omonimlərində əsas yer tutan bu xüsusiyyət rus dilinə aid ola bilmir. Həmin dildə müxtəlif nitq hissəsinə mənsub məfhumları ifadə edən omonim sözlər yoxdur.

İsim-feil ( əslində, feil-isim) omonimliyi Azərbaycan dili leksikonu üçün genotipoloji hadisədir; ümumiyyətlə isə, təsadüfi omonimlik fərqli olaraq, bu cür genotipoloji və ya etnolinqvistik mənşəli omonimlər nitq mədəniyyəti baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, düzmək feili əsasında düz sifəti, onun əsasında isə düz ( “çöl” mənasında) ismi yaranır. Və hər biri müəyyən miqyasda çoxmənalılıq qazanan həmin omonimlər kökü bir mənbədən gələn kifayət qədər çoxşaxəli, qol-budaqlı bir leksik-semantik şəbəkə təşkil edir ki, onun bütöv bir idrak ardıcıllığı üzrə qurulduğuna şübhə yoxdur.

Sinonimlik iki və ya daha çox sözün eyni bir anlayışı bildirməsindən ibarətdir. Lakin buradakı “eyni bir anlayış-müxtəlif sözlər” münasibətində həmişə aydın duyulan şərtilik vardır. Və həmin şərtiliyin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, “eyni bir anlayış”ın bir dildə “ müxtəlif sözlər”lə verilməsinə ehtiyac yoxdur. Odur ki, “müxtəlif sözlər”, əslində, “eyni bir anlayış” ətrafında fərqli məna çalarlarını saxlamaqla birləşə və ya qruplaşa bilər. Məsələn, “vətən” anlayışı vətən sözündən başqa, yurd, ana torpaq, el-oba... kimi çoxlu sayda söz və ya söz birləşmələrilə ifadə olunur. Yaxud “getmək” anlayışı birbaşa getmək sözü ilə yanaşı, çıxmaq, tərk etmək, hərəkət etmək... kimi leksemlərlə verilir.

Bəzən sinonim sözlərin eyni mənaya da malik olduğunu göstərirlər. Lakin belə sözlər sinonim deyil, dubletlər adlanır. Dubletlər dili lazımsız sözlərin təkrarı hesabına ağırlaşdırır və ifadənin səlisliyini pozur.

Dubletlər forma və mənşəyi müxtəlif olan sözlərdir, onlar mətnə görə neytral olur, çünki mənaca bir-birinin tam eyni olan sözlərdir. Buna görə də müxtəlif şəraitdə ( mətn, nitq, situasiya) məna fərqi yaratmır və bir-birini əvəz edə bilər.

Məsələn, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dilində aşağıdakı paralellər mövcud oımuşdur:

universitet-darülfünun, eynək-çeşmək-gözlük, ağ-bəyaz, bahar-yaz, ad-san, dava-dərman, sağ-salamat, bica-yersiz, künc-bucaq, şərəf-şan.

Sinonim dubletlərin bir hissəsi arxaikləşmiş də ola bilər:

Ayaq-qədəm, aydır-deyir, nəsnə-şey, dün-gecə, sayru-xəstə, tuş-yuxu, tanıq-şahid, sağ-əsən və s.”

Hazırda müasir Azərbaycan ədəbi dilində nə universitet-darülfünun, nə də, məsələn, tuş-yuxu, tanıq-şahid, sağ-əsən şəklində dubletlik yoxdur. Yəni komponentlərin ikinci tərəfi tamamilə arxaikləşmişdir, yalnız ötən dövrlərin təəssüratı olaraq müəyyən məqamlarda ( və ara-sıra) işlənir. Ağ-bəyaz, ad-san, sağ-salamat... tipli leksik-semantik, münasibətlərə gəldikdə isə burada dubletlikdən və ya mütləq sinonimlikdən danışmaq ümumiyyətlə mümkün deyil. Çünki sinonim tərəflərin hər biri eyni zamanda kifayət qədər geniş əlavə məna çalarlarına malikdir.

Bununla belə son zamanlar Azərbaycan dilində xüsusilə beynəlxalq alınmalar hesabına terminoloji paralellik miqyas almışdır; məsələn: bəsit-primitiv, üzvi-orqanik, təcrübə-praktika, sürət-temp, təcavüzkar-aqressor, müasir-modern, əlamət-simptom, dövr-epoxa, mərhələ-etap, müvari-paralel, yoluxma-infeksiya, fəal-aktiv, oftolmoloq-göz həkimi, kardioloq-ürək həkimi və s.

Sinonimlərdən istifadənin nitq mədəniyyəti baxımından əsas funksiyası “eyni mənalı” sözlər içərisindən vəziyyətə, şəraitə, məqsədə və s. ən uyğun olanı seçib işlətməkdən ibarətdir ki, bu, danışandan və ya yazandan ( adresantdan) dilin sinonimiya imkanlarına bələdlik tələb edir.

Antonimlik əks mənalı sözlərin münasibətini ifadə etməklə dildə leksik-semantik vahidlərin müəyyən sistemini yaradır.

Bütün dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də antonimliklə sinonimlik tez-tez qarşılaşdırılır. Və bu zaman müəyyən məna çalarlıqlarının aktuallaşması meydana çıxır. Məsələn, yaxşıdır yerinə pis deyil, yaxud maraqlıdır yerinə maraqsız deyil və ya əksinə, pisdir yerinə yaxşı deyil, maraqsızdır yerinə maraqlı deyil işlətmək artıq normativləşmiş üslub hadisəsidir.