Azərbaycan Respublikası “ÇAĞ” Öyrətim İşlətmələri

«TƏRCÜMƏŞÜNASLIQ VƏ ONUN MÜASİR DÖVRDƏ ROLU»   IV Respublika tələbə elmi-praktik konfransı 
 
 
242 
larımızı daha yaxşı təmsil edə bilirlər. Vacib olan odur ki, xarici dil doğma dilimi-
zin hesabına yox, ona əlavə olaraq tədris olunmalı və öyrənilməlidir. 
 
ƏDƏBİYYAT 
Azərbaycan dilində 
1)  F.Veysəlli. "Müstəqillik və xarici dil: Nəzəriyyələr və problemlər" 20 may 1995, Xəzər universi-
tetində keçirilən konfransdakı məruzənin qısa xülasəsi. 
2)  Psixologiya. Ali məktəbin bakalavr pilləsi üçün dərslik (prof. S.İ.Seyidovun və prof. M.Ə.Həm-
zəyevin elmi redaktorluğu ilə). Bakı. Nurlan 2007. 
Rus dilində 
1)  Артемов В.А. «Психология обучения иностранным языкам». Москва 
2)  Белянин В.П. «Психолингвистика», Москва 
3)  Беляев Б.В. «Очерки по психологии обучения иностранным языкам » Москва, 1965. 
4)  Выготский Л.С. «Соб.соч. I, II. Мышление и речь» Москва, 1982. 
5)  Елизарова Т.В. «Культура и обучение иностранным языкам» Санкт-Петербург,2005. 
6)  Зимняя  И.А. «Психологические  аспекты  обучения  говорению  на  иностранном  языке» 
Москва, 1978. 
Saytlar 
1)  http://ru.wikipeida.org/wiki 
2)  http://www.translit.az 
 
 
MİLLƏTLƏRARASI
 MÜNASİBƏTLƏRDƏ                         
TƏRCÜMƏNİN ROLU 
Nuray QASIMZADƏ 
Bakı Slavyan Universiteti Tərcümə fakültəsi 
Elmi rəhbər: Hacıyeva Almaz 
 
Bütün xalqların həyatında, etnosların, millətlərin inkişafında mədəniyyətlərin 
qarşılıqlı  əlaqələri, onların arasında dialoq, mədəni dəyərlərin, təcrübənin qarşılıqlı 
mübadiləsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Lakin hər dövrdə mədəniyyətlərin aktiv, qarşı-
lıqlı  təsirinə dil məsələləri güclü maneə olmuşdur. Ona görə də mətnlərin şifahi və 
yazılı tərcüməsi, xarici dillər üzrə tərcüməçilərin hazırlanması, müxtəlif dillərdə danı-
şan xalqların ünsiyyətinin səmərəliliyinin artırılması  hər dövrdə aktual mahiyyət 
daşıyır. 
Mirzə  İbrahimov tərcüməyə belə münasibət bildirmişdir: “Tərcümənin xalqlar 
arasında böyük, yıxılmaz mədəni körpü olduğunu qeyd edib deyirəm ki, o, insanın ruhi 
aləmini, hissiyat və anlayışlarını  zənginləşdirən güclü amillərdəndir. Tərcümə  hər 
xalqın eyni zamanda dilini zənginləşdirə bilər. Bir şərtlə ki, gözəl olsa, səlis olsa, oy-
naq olsa”. 

Materiallar 
                                                                                                                             07 may 2011-ci il
 
 
243 
Tərcümənin tarixinə nəzər yetirdikdə mədəniyyətlərin formalaşmasında və inki-
şafında onun rolu aydın görünür, çünki tərcümə nümunələrinin əsas vəzifəsi mədəniy-
yətlərarası münasibətlərin qarşılıqlı təsirini həyata keçirməkdən ibarətdir. 
Yaxın  Şərqdə çox qədim dövrlərdə “müdriklik evləri”ndə  tərcümə  məktəbləri 
fəaliyyət göstərirdi. Bu məktəblərdə digər mədəniyyətlərdən alverişli hesab olunan 
mətnlər fars dilinə tərcümə olunurdu. Belə  mərkəzlər Buxarada və Bağdadda möv-
cud idi. Bu şəhərlərdə çox zəngin kitabxanalar qorunub saxlanılmışdır. Bütün antik 
mətnlər əvvəlcə fars dilinə, sonra isə ərəb dilinə tərcümə edilmişdir. İsgəndəriyyə 
kitabxanası yandıqdan sonra antik müəlliflərin əsərlərinin tərcüməsi Avropa dillərinə 
ərəb dili vasitəsilə  həyata keçirilmişdir. Yaxın,  Şərq mədəniyyəti mümkün olan 
mətnləri ərəb dilinə çevirsə də, öz dəyərlərini tərcümə vasitəsilə translyasiya etməyə 
can atmamışdır. Avropa mədəniyyəti buna maraq göstərmirdi, çünki Qərbin linqvo-
mədəniyyəti yad norma və  mədəniyyətləri mənimsəməyə ehtiyac hiss etmirdi. О 
daha çох öz dəyərlərini yaymağa cəhd edirdi. Şərqin mərkəzi mətni Qurandır. Quran 
məqsədyönlü səkildə müsəlmanların mövqeyinə əsasən uzun bir dövrdə xarici dil-
lərə tərcümə edilməmişdir. Ərəb dilinə tərcümələr çox olmuşdur, ərəb dilindən isə, 
demək olar ki, heç nə tərcümə edilməmişdir. Hesab olunurdu ki, dindar insan sakral 
mətni orijinalın dilində öyrənməli, qavramalıdır.  Вu linqvomədəniyyətdə  mərkəzi 
mətn funksiyasını orijinal icra edir, tərcümələr isə onun solğun surəti kimi qəbul 
edilirdi.  İslamın  əldə etdiyi nailiyyətlər tərcümənin inkişafına təsir göstərə bilmə-
mişdir. Müsəlmanlığa müraciət edən şəxs mətni orijinalın dilində oxumalıdır. Lakin 
sonrakı dövrlərdə Quranın tərcüməsi sayəsində islam mədəniyyəti qısa bir zaman 
çərçivəsində müxtəlif mədəniyyətləri əhatə edə bilmişdir. Bir məsələni qeyd etmək 
lazımdır ki, Quranın tərcümə olunmasında islam alimləri arasında hər zaman, elə  
indi də mübahisəli fikirlər mövcuddur. Onlar belə fikirləşirlər ki, Quran Allah kəla-
mından ibarət olunduğuna görə  bəndələri onu tərcümə etmək qabiliyyətinə malik 
deyil. Eyni zamanda Quranda işlənmiş ifadələrin, sözlərin, vəznin, üslubunun başqa 
dillərdə qarşılığı yoxdur. Ona görə də Quran başqa dillərdə qarşılığı yoxdur. Ona 
görə də Quran başqa dillərə tərcümə edilərsə orijinalda olduğu kimi səslənə bilməz. 
Bu da müqəddəs kitaba hörmətsizlikdir. Digər alimlər isə Quranın tərcüməsini zə-
ruri hesab edirlər. Onlar hesab edirlər ki, Quranın ehkam və qanunları bütün bəşə-
riyyət üçün gəlmişdir. Bu gün Quranın tərcüməsinə böyük əhəmiyyət verilir. Onun 
mətninin bir çox dillərə  tərcümə edilməsinə  təşəbbüslər göstərilir. Quranın dünya 
dillərinə tərcüməsi haqqında əldə edilən statistik məlumata görə o artıq 50-dən çox 
dillərə tərcümə edilmişdir. Onun daha çox tərcümə olunduğu dilləri qeyd edək. Azər-
baycan dili (12 dəfə), alman dili (13 dəfə), urdu dili (98 dəfə), ispan dili (17 dəfə), 
indoneziya dili (13 dəfə, ingilis dili (74 dəfə), italyan dili (10 dəfə), benqal dili (25 
dəfə), Osmanlı türkcəsi (58 dəfə) və s. 
Yad mədəniyyət hər bir mədəniyyətin özünün mədəni dəyərləri mövqeyindən 
qiymətləndirilir. Qərb mədəniyyəti əzəldən tərcümə vasitəsilə öz dəyərlərini, inan-
cını, dünyaya baxışını və s. yaymağa istiqamətlidir. Bu mənada Şərq mədəniyyəti bu 
gün az başa düşülür, çünki yayılmır. Bütün bunlara baxmayaraq, translyasion möv-

«TƏRCÜMƏŞÜNASLIQ VƏ ONUN MÜASİR DÖVRDƏ ROLU»   IV Respublika tələbə elmi-praktik konfransı 
 
 
244 
qelərdə mövcud olan müxtəliflik qlobal linqvomədəniyyətin və siyasətin qurulma-
sında mütləq nəzərə alınmalıdır. 
Mədəni əlaqələrin genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq cəmiyyətdə müxtəlif profil-
lər üzrə xarici dilləri bilən mütəxəssislərə ehtiyac artır. Abbas Səhhət “Məğrib 
günəşləri” kitabına müqəddimədə bu barədə  dəyərli fikirlər söyləmişdir: “Qərbin 
tarixi ədəbiyyatı bizə göstərir ki, onların ədəbiyyatda bu dərəceyi-kəmalə yetişmə-
sinin səbəbi qədim Roma və yunan ədəbiyyatını öz dillərinə  tərcümə etmələri ol-
muşdur. Hal-hazırda rusların bu qədər parlaq və geniş ədəbiyyatına aşina olanlar bilir 
ki, Puşkin və Lermontovun əsərlərində bayronizm deyə İngiltərə şairlərindən Lord 
Bayron məktəbinin nə qədər nüfuz və təsiri olmuşdur. Və lakin bizlər isə, hər şeydə ol-
duğu kimi, ədəbiyyatımızda da haman qüruni-vüsətayə yavuq bir halda qalmışıq”. 
Lakin mədəni  əlaqələrin müvəffəqiyyətlə  həyatakeçirilməsində başqa dillərin 
kodlarına yiyələnməklə bərabər, qeyd edildiyi kimi, onun tarixi ənənələrlə, adətlərlə, 
həyat tərzi ilə determinə olunmuş digər mədəni fonunun konsepsiyalarına da bələd 
olmaq tələb olunur. 
Tərcüməni mədəniyyətlərarası kommunikasiya aktı kimi nəzərdən keçirdikdə 
onun kulturoloji aspektləri maraq doğurur.  Ənənəvi olaraq tərcüməşünaslıqda bu 
problemə böyük diqqət yetirilib, lakin yeni mədəni konsepsiya ilə əlaqədar olaraq 
bu məsələlər daha çox mahiyyət kəsb etməyə başlamışdır. 
Müasir dövrdə tərcümə iqtisadiyyat, siyasət, elm və texnika sahələrində də mü-
hüm əhəmiyyət kəsb edir. Xalqlar arasında iqtisadi, siyasi, sosial həyatın bütün sa-
hələrində genişlənən əməkdaşlıq tərcümə fəaliyyətinə yeni çalarlar verir. Bu sahə-
lərdə tərcümənın mahiyyəti bədii ifadə ilə bitmir, burada daha çox tərcümə olunan 
mətnin məna yükünün ətraflı ifadə olunması önəm daşıyır. 
XXI  əsr bəşəriyyətin informasiya məkanında yeni problemlərin həllini irəli 
sürür. İnformasiyanın kütləviliyinin artması ilə əlaqədar olaraq tərcümənin bəşəriy-
yətin həyatında rolu durmadan artır. Tərcümə əlaqələri bu gün insan fəaliyyətinin 
bütün sahələrini  əhatə edir. İnformasiya axını  nə  sərhəd, nə zaman, nə  də  məkan 
tanımır. 
Hər bir mədəniyyətin bir çox xüsusiyətləri onun tərcüməyə olan münasibətilə, 
tərcümə üçün seçdiyi mətnlə, hansı tərcümə strategiyasını (adaptasion və ya
 
oriji-
nalın xüsusiyətlərini ifadə edən) üstün tutması ilə və onun nüfuzlu hesab etdiyi mə-
dəniyyətlə müəyyən edilir. Bütün mədəniyyətlər tərcüməyə eyni münasibət göstər-
mirlər. Belə ki, onlardan bəziləri bir mədəniyyətlə  tərcümə  əlaqələri saxladıqları 
halda, digər mədəniyyətlərlə heç bir əlaqəyə malik deyillər. Bu hal hər zaman dil və 
ya ərazi yaxınlığı ilə izah olunur. Orta əsrlərdə Avropa üçün nüfuzlu hesab olu-nan 
və  tərcümələrin böyük hissəsini təşkil edən Roma mədəniyyəti idi. Müasir dövr-də 
isə Amerika mədəniyyəti nüfuzlu hesab edildiyindən ingilis dilindən tərcümələrin 
total  şəkil alması da bununla izah olunur. Sözsüz ki, mədəni təsirin mühüm 
mənbəyi kimi tərcümə mətninin seçilməsi məsələlərinin ayrıca və ciddi bir problem 
kimi öyrənilməsinə ehtiyac var.
 

Materiallar 
                                                                                                                             07 may 2011-ci il
 
 
245 
İkinci Dünya müharibəsindən sonra beynəlxalq əlaqələrin genişlənməsi tərcü-
məyə və tərcüməçiyə tələbatın artmasına səbəb oldu. Bu şərait öz növbəsində tər-
cümə fəaliyyətinin nəzəri tədqiqatlarına xüsusi önəm verilməsinə təkan verdı. 
Müasir tərcüməşünaslıq elmini müstəqil tədqiqat sahəsi kimi xarakterizə etmək 
olar. Bunu həyata keçirmək üçün bir sıra elmlərin tədqiqat metodlarından istifadəyə 
ehtiyac yaranır. Müasir dövrdə tərcümənin ədəbiyyatşünaslıq, psixologiya, etnoqra-
fiya, tarix, semiotika, hermenevtika və s. elmlərə istinadən öyrənilməsi bu sahənin 
əhatəli təhlilində əhəmiyyətli rol oynaya bilər. Lakin, qeyd etmək lazımdır ki, məhz 
linqvistik tədqiqatlar tərcümənin elmi tədqiqinə əsaslı zəmin yarada bilmişdir. Müa-
sir dünyada tərcümənin rolu getdikcə daha çox əhəmiyyət kəsb  etməyə başlayır. 
Çünki artıq beynəlxalq  əlaqələr artmış, çoxlu sayda beynəlxalq təşkilatlar, ümum-
dünya hərəkatları, dövlətlərin regional ittifaqları yaranmışdır. Elmi-texniki tərəqqi 
müxtəlif xalqlar arasında elmi informasiya mübadiləsinə geniş  şərait yaratmışdır. 
Beynəlxalq ticarətin, diplomatik fəaliyyətin, beynəlxalq yazışmaların həcmi qat-qat 
artmışdır. Xalqlar arasında mədəni əlaqələr genişlənmiş, beynəlxalq turizm kütləvi 
xarakter almışdı. Təbii ki, xalqların bir-birinə getdikcə daha çox yaxınlaşması, müx-
təlif dillərdə danışan insanlar arasında ünsiyyət zərurəti tərcümə və tərcüməçilərsiz 
mümkün ola bilməz. 
 
 
TƏRCÜMƏ QANUNLARI VƏ PRİNSİPLƏRİ 
Günel QOCAYEVA
 
Bakı Slavyan Universiteti, Tərcümə fakültəsi 
Elmi rəhbər: dos. Hacıyev. K 
 
Tərcümə - həm böyük coğrafi məkanlarda yaşayan, müxtəlif dillərdə danışan, 
fərqli dünya görüşünə, fərqli psixoloji təbiətə malik olan ölkələr və xalqlar, həm də 
keçmişlə bu gün arasında əsas ünsiyyət vasitəsi, “gediş – gəlişi” təmin edən mötəbər 
dostluq – qardaşlıq körpüsüdür. Elə buna görə də tərcüməyə hər zaman hər yerdə 
böyük ehtiyac duyulur. Tərcümə bir yerdə və ya bir dövrdə əldə olunmuş məlumat-
ları, elmi – texniki nailiyyətləri, bədii özəllikləri başqa yerə və ya başqa dövrə daşıyan 
zəhmətkeşdir. Tərcüməçilik ağır və  məsuliyyətli peşədir. Hər cür çətinliyə hazır 
olaraq tərcüməçi gərək işinin mahir ustası olsun. Tərcümədə söz, cümlə, cümlədən 
kiçik dil vahidlələri və mətnlərin tərcüməsinə tətbiq edilən müəyyən üsul və prose-
duralardan əlavə əsrlər boyu formalaşmış bəzi qaydalar da mövcuddur. Sözü gedən 
bu qaydalar isə “tərcümə qanunları və tərcümə prinsipləri” kimi tanınır. Tərcümə-
çinin qarşısında duran əsas tələblərdən biri də bu qayda – qanunlara bələd olmaq, 
onlardan məharətlə istifadə etməkdir. Bu qayda, yaxud prinsiplər haqqında məlu-
matları isə ilk dəfə olaraq A.F. Tytler özünün “An Essay on the Prinsiples of Trans-
lation ” kitabında aşagıdakı kimi əks etdirmişdir: 

«TƏRCÜMƏŞÜNASLIQ VƏ ONUN MÜASİR DÖVRDƏ ROLU»   IV Respublika tələbə elmi-praktik konfransı 
 
 
246 
1. Tərcümə məxəz mətndəki ideyaları tam surətdə əks etdirməlidir; 
2. Tərcümənin ifadə tərzi və üslubu məxəz mətndəki ilə eyni səciyyə daşıma-
lıdır; 
3. Tərcümə əsl orijinal əsər kimi oxunaqlı olmalıdır. 
Sonralar Th.Savory bu qaydaları özünün “The Art of Translation” kitabında tezis 
və antitezis şəklində bu cür təqdim edir: 
1. Tərcümə orijinalın sözlərini özündə əks etdirməlidir. 
2. Tərcümə orijinaldakı ideyaları əks etdirməlidir. 
3. Tərcümə orijinal əsər kimi oxunmalıdır. 
4. Tərcümə tərcümə kimi oxunmalıdır. 
5. Tərcümə orijinalın üslubunu verməlidir. 
6. Tərcümənin mürtəcimə xas olan üslubu olmalıdır. 
7. Tərcümə orijinalın müasiri kimi oxunmalıdır. 
8. Tərcümə tərcümənin müasiri kimi oxunmalıdır. 
9. Tərcümə orijinalda olmayan hansısa məlumatları əlavə edə, yaxud orada olan 
müəyyən məqamları ixtisar edə bilər. 
10. Tərcümə orijinala nə əlavə edə, nə də oradan nəyisə ixtisar edə bilər. 
11. Nəzm nəsrlə tərcümə olunmalıdır. 
12. Nəzm nəzmlə tərcümə olunmalıdır. 
E.Nida isə tərcüməyə verilən tələbləri belə formalaşdırmışdır: 
1. Tərcümə anlaşıqlı olmalıdır. 
2. Orijinalın ruhunu və ifadə tərzini özündə əks etdirməlidir. 
3. Tərcümənin dili təbii və asan olmalıdır. 
4. Tərcümə də orijinal kimi eyni təsir yaratmalı, eyni səmərəyə malik olmalıdır. 
Bütün bu deyilənlər bizə imkan verir ki, söhbət açdığımız tərcümə qanunları və 
prinsipləri haqqında bildiklərimizi daha da genişləndirək. Həmçinin bu məlumatlar 
tərcümənin qanun və prinsiplərinin mahiyyətini ümumi surətdə açıqlamağa xidmət 
edir. Bu qanunlarda başlıca məqam orijinaldakı informasiyanı ötürməkdən, üslub və 
ifadə tərzini isə eynilə saxlamaqdan ibarətdir. Əvvəldə də qeyd etdiyim kimi bütün 
bu qayda – qanunları bacarıq və ustalıqla həyata keçirmək isə tərcüməçinin üzərinə 
düşür. Ona görə də bu məsuliyyətli işlərin öhdəsindən layiqincə gəlmək üçün tərcü-
mənin bütün sirlərinə, onun qayda – qanunlarına yaxından bələd olmaq lazımdır. 
Onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, bütün dövrlərdə tərcümə, tərcümə işi və tər-
cümə  sənəti yüksək qiymətləndirilmişdir. Dahi Puşkinin gözəl kəlamları bunu bir 
daha təsdir edir: “Tərcüməçilər maarifin poçt atlarıdır.” 
 
 

Materiallar 
                                                                                                                             07 may 2011-ci il
 
 
247 
TƏRCÜMƏ TARİXİ VƏ PRAKTİKASI 
Miranə RZAYEVA 
Gəncə Dövlət Universiteti 
Xarici Dillər Fakultəsi İngilis Dili 
Elmi rəhbər: Mövsümova Pərvanə 
 
Hər hansı bir xalqın mədəniyyətində və ədəbiyyatında bəşəri duyğuları, ideya-
ları özündə təcəssüm etdirən nə kimi möhtəşəm, gözəl sənət əsəri varsa, o materik-
lər kimi kəşf olunur - tərcümə edilib digər xalqların mənəviyyatında özünə müəy-
yən yer qazanır. Ayrı-ayrı ölkə xalqlarının ədəbiyyatlarının, bu ədəbiyyatların yara-
dıcılarının biri-birinə  təsiri,  əlaqəsi  ədəbi  əlaqələri  şərtləndirən başlıca amillərdən 
sayılır. 
Hər bir xalqın dili, mədəniyyəti və  ədəbiyyatı onda güclü, qüdrətli olur ki, o 
xalqın böyük tərcümə ədəbiyyatı vardır. O xalq ona görə güclü mədəniyyət və ədə-
biyyat sahibidir ki, başqa xalqların mənəvi, mədəni nailiyyətlərini öz doğma dilinə 
çevirir, onlardan bəhrələnir. 
Dünya mədəniyyətinin və ədəbiyyatının tərcümə olunduğu dil və bu tərcümə-
lərlə zənginləşən ədəbiyyat dünya dili və dünya ədəbiyyatına qovuşur. Daha doğrusu, 
dünya  ədəbiyyatını  tərcümə edən hər hansı dil böyüklüyündən-kiçikliyindən asılı 
olmayaraq ədəbi əlaqələrin mənəvi körpüsünü yaradır və zənginləşir. Bu cəhətdən 
Azərbaycan dili də istisna deyil. 
Klassik Azərbaycan  ədəbiyyatının Qərbi Avropa dillərinə, o cümlədən ingilis 
dilinə əhatəli tərcüməsinin XVII əsrdən etibarən başlandığını, XVIII əsrdən isə daha 
intensiv şəkil aldığını söyləmək olar. Bu vaxtdan etibarən Xaqani, Nizami, Nəsimi, 
Füzuli kimi klassiklərin əsərləri Avropada öyrənilməklə bərabər, eyni zamanda əc-
nəbi xalqların dillərinə də tərcümə edilməyə başlanmışdır. 
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏN İNGİLİS DİLİNƏ (VƏ ƏKSİNƏ)              
TƏRCÜMƏ TARİXİNDƏN 
Azərbaycan Ədəbiyyatına və tarixinə Böyük Britaniyada müxtəlif illərdə xüsusi 
maraq olduğu üçün bu ölkədə Azərbayjanın tarixi, iqtsadiyyatı barədə  məqalə  və 
kitablar nəşr olunmuşdur. 
İngilis Ədəbiyyatından Azərbaycan dilinə tərcümə işinə isə XIX əsrin sonların-
dan başlanmışdır. 
H.Vəzirov Şekspirin “Otello” faciəsini 1892-ci ildə Azərbaycan dilinə tərcümə 
etmiş, 1904-cü ildə Şuşada tamaşaya qoymuşdur. Bu, Şekspir yaradıcılığından, eləcə 
də ingilis Ədəbiyyatından ilk tərcümə əsəri kimi diqqəti cəlb edir. 
İngilis Ədəbiyyatının digər klassiklərinin əsərləri də ayrı-ayrı illərdə Azərbaycan 
dilinə çevrilmişdir. Lakin bu tərcümələrin əksəriyyəti əsasən rus dili vasitəsilə edil-
mişdir. 

«TƏRCÜMƏŞÜNASLIQ VƏ ONUN MÜASİR DÖVRDƏ ROLU»   IV Respublika tələbə elmi-praktik konfransı 
 
 
248 
Ötən əsrin 70-80-ci illərində isə bilavasitə orijinaldan tərcümə işinə diqqət artı-
rılmış, Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra isə bütün tərcümələr demək olar 
ki, bilavasitə ingilis dilindən edilmişdir. 
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏN FRANSIZ DİLİNƏ (VƏ ƏKSİNƏ)            
TƏRCÜMƏ TARİXİNDƏN 
Azərbaycan oxucuları fransız ədəbiyyatı ilə çoxdan tanışdılar. Hələ 1885-ci ildə 
dahi fransız yazıçısı Viktor Hüqo vəfat edərkən “Kəşkül” qəzeti 24-cü nömrəsində 
bu münasibətlə nekroloq vermiş,  ədibin  şeirlərindən tərcümələr dərc etdirmişdir. 
Hacı F.Ağazadə 1912-ci ildə Bakıda nəşr olunmuş, “Ədəbiyyat” məcmuəsində Hüqo 
haqqında məqalə yazmış və şairin “Niyaziaziranə” şeirini nəşr etdirmişdir. 
XX əsrin əvvəllərində Hüqo yaradıcılığına müraciət edənlərdən biri də görkəmli 
şair və tərcüməçi Abbas Səhhətdir. 
Azərbaycan oxucuları Balzak yaradıcılığı ilə çoxdan tanışdır. Hələ 1939-cu ildə 
Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında ədibin “Ögey ana” pyesi tamaşaya qoyulmuşdur. 
Görkəmli  ədəbiyyatşünas alim tərcüməçi Mikayıl Rəfili Balzakın novella-larını 
1942-ci ildə dilimizə çevirərək nəşr etdirmişdir. 
ALMAN-AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ ƏLAQƏLƏRİ HAQQINDA QISA XÜLASƏ
 
Müxtəlif dillərdə danışan xalqlar arasındakı ədəbi-mədəni əlaqələrin dəqiq tari-
xini, köklərini müəyyənləşdirmək çətindir. Biz uzaqbaşı üzdə, əldə olan materiallar 
əsasında nəyinsə nə vaxtsa kiməsə məlum olduğu haqda fikir yürüdə bilərik. Lakin 
ədəbi-mədəni əlaqələrin yaranma tarixində bəzən elə məqamlara, elə paralellərə rast 
gəlmək olur ki, onlar heç vaxt üzdə olmur, onların heç tarixi də, qarşılıqlı təsiri də 
konkret olmur. Bu baxımdan Alman-Azərbaycan ədəbi-mədəni əlaqələrinin köklə-
rini, tarixini də müəyyənləşdirmək çətindir, lakin bütün bunlarla bərabər demək olar 
ki, bu köklər çox dərindir, bizə məlum olan mənbələrdən çox-çox əvvəldir. Alman-
Azərbaycan ədəbi əlaqələrini tədqiq edən alimlərimizin bu sahədəki bilgilərinə əsa-
sən demək olar ki, alman oxucusu Azərbaycan haqqında ilk məlumatı Adam Oleraiu-
sun bu yerlərə XVII əsrin əvvəllərində etdiyi səyahətdən sonra alıb. Yeri gəlmişkən, 
Alman-Azərbaycan  ədəbi-mədəni  əlaqələri haqqında görkəmli  ədəbiyyatşünasları-
mızdan Ə. Sultanlı, Ə. Ağayev, M. Rəfili, C. Cəfərov, N. Ağazadə, Ə. İsmayılov 
çox qiymətli fikirlər söyləsələr də, həmin əlaqələri müxtəlif aspektlərdə Aqil Ağa-
yev ( “Nizami alman dilində” Bakı, Gənclik, 1992) H. Arzulu (“Alman klassik 
poeziyasının azərbaycan dilinə  tərcüməsinin nəzəri və praktik prinsipləri” Bakı, 
Elm, 2003), Flora Əlimirzəyeva-Mustafayeva (“Kitabi Dədə- Qorqud dastanının 
alman dilinə tərcümə sənətkarlığı” Bakı, “Ozan”, 1999), Akif Bayramov (“Mirzə Şəfi 
Vazehin ədəbi irsi “Bakı, Yazıçı, 1980) geniş araşdırmışlar. 
Azərbaycan ədəbiyyatının, eyni zamanda Azərbaycanın mənəvi-ruhani dünya-
sının incisi hesab olunan “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanının, eləcə də şifahi ədəbiy-
yatımızın, folklorumuzun digər nümunələrinin alman dilinə çevrilməsi XIX əsrə tə-
sadüf edir. 

Materiallar 
                                                                                                                             07 may 2011-ci il
 
 
249 
Alman ədəbiyyatının Azərbaycan dilinə tərcüməsi isə məlum mənbələrə əsasən 
XIX əsrin sonlarından başlayır və Azərbaycan oxucusuna təqdim olunan ilk alman 
müəllifi Fridrix Şiller olmuşdur 
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏN RUS DİLİNƏ (VƏ ƏKSİNƏ) TƏRCÜMƏ 
TARİXİ HAQQINDA 
Tərcümə millətlərarası ünsiyyət vasitəsi kimi ona tələbat olanda meydana çıxır. 
Deyilənlər tərcümə olunan ədəbiyyatı qeyri-ənənəvi ədəbi məhsulla zənginləşdirən 
və müəyyən boşluqları dolduran bədii tərcüməyə də aiddir. Tərcümə sənəti bu işə 
tarixi münbit şərait yarandıqda meydana gəlir və intensiv inkişaf edir. 
Azərbaycanda belə münbit şərait XIX əsrin 30-cu illərində yaranmışdır. Rus 
dilindən Azərbaycan, Azərbaycan dilindən rus dilinə ilk poetik tərcümələr məhz bu 
dövrə aiddir. 
Rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümənin əsasını Abbasqulu Ağa Bakıxanov, 
Azərbaycan dilindən rus dilinə tərcümənin əsasını isə Mirzə Fətəli Axundov qoyub 
desək, yanılmarıq. Məlum olduğu kimi, 1834-cü ildə A.Bakıxanov hərbi qulluqdan 
uzaqlaşaraq Azərbaycana qayıdır və ədəbi yaradıcılıqla məşğul olmağa başlayır. O, 
30-cu illərin ikinci yarısında İ.A.Krılovun təmsiilini tərcümə edir və bununla da rus 
dilindən Azərbaycan dilinə  tərcümənin əsasını qoyur. Bundan bir qədər sonra rus 
dilindən tərcümə işi ilə Mirzə Şəfi Vazeh məşğul olmağa başlayır. Onun tərcümələ-
rindən yalnız A.Veltman yaradıcılığından etdiyi bir şer tərcüməsi qalmışdır. 
Azərbaycan dilindən rus dilinə tərcümənin tarixi isə daha dəqiqdir. 1837-ci ildə 
M.F.Axundov «Puşkinin ölümünə» elegiya-poema yazmış və dərhal onu rus dilinə 
çevirmişdir. Həmin ilin mayında bu tərcümə «Московский наблюдатель» curna-
lında dərc olunmuşdur. Bununla da M.F.Axundov nəinki Azərbaycan dilindən rus 
dilinə tərcümənin, həm də müəllif tərcüməsinin əsasını qoymuşdur. 
XIX  əsrin ikinci yarısında Zaqafqaziyanın mədəni mərkəzi olan Tiflisdə  mət-
buat orqanlarının sayı artır, Bakıda da əvvəl rus dilində, 70-ci illərin ikinci yarısında 
isə Azərbaycan dilində mətbuat orqanları yaranır və bütün bunlar həm yerli dillərdən 
(o cümlədən Azərbaycan dilindən) rus dilinə, həm də Azərbaycan dilinə tərcümələrə 
tələbat yaratmışdır. Məsələn, «Kəşkül» (1883-cü ildən çıxmağa başlayıb) qəzetində 
A.S.Puşkin, M.Y.Lermantov, İ.S.Turgenev, M.E.Saltıkov-Şedrin və başqalarının 
yaradıcılığından tərcümələr dərc olunmuşdur. 
Azərbaycan ədəbiyyatından rus dilinə və rus ədəbiyyatından Azərbaycan dilinə 
tərcümə prosesi sovet hakimiyyəti illərində xüsusilə intensivləşir. XX əsrin 20-ci 
illərində və 30-cu illərin birinci yarısında əksər tərcümələr ayrı-ayrı tərcüməçilərin 
öz təşəbbüsü ilə edilirdi. 30-cu illərin ikinci yarısından isə bu iş planlı xarakter alır: 
müəyyən yubiley tarixləri ilə əlaqədar rus ədəbiyyatının daha çox tanınmış nüma-
yəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcümələri hazırlanır. 
Azərbaycan Respublikası prezidentinin uğurlu siyasəti nəticəsində hazırda əv-
vəlki illərdə buraxılmış tərcümə əsərlərinin, o cümlədən rus dilindən edilmiş tərcü-
mələrin latın qrafikası ilə yenidən nəşri işi başa çatır. Hazırda «Dünya ədəbiyyatı