Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

Manqan (Mn) Son illərdə manqanın birləşmələri xalq təsərrüfatında geniş tətbiq edilir. Manqan elementinin orqanizmdə mikroelement kimi əhəmiyyəti ilə yanaşı, onun çox miqdarı güclü zəhər olub, hüceyrənin protoplazmasının dağıdaraq, ağır fəsadlar əmələ gətirir. [6]

Manqan birləşmələri mərkəzi sinir sisteminin, böyrəklərin, ağciyər və qan-damar sisteminin fəaliyyətinə güclü təsir göstərir.

Manqan birləşmələri şüşə istehsalında (rəngli şüşələrin alınması), metallurgiyada (ərintilərin alınması), tekstil sənayesində (parçalar üzərində rəngli şəkillər və naxışların alınması), məişət qablarına emal örtüklərin çəkilməsində istifadə olunur.

Kalium permanqanat duzundan isə tibbdə istifadə olunur. Onun istifadəsi zamanı tətbiq dozasına əməl olunmadıqda güclü zəhərlənmələr baş verir. Ölüm dozası 15-20 qram olaraq müəyyənləşdirilmişdir.

Kalium permanqanat güclü oksidləşdirici olduğundan mədə-bağırsaq qişasını dağıdaraq qanaxmaya səbəb olur.

Orqanizmdə manqan qaraciyərdə və böyrəkərdə birləşmələr şəklində toplanır. Orqanizmdə 1,8 mq manqan element şəklində vardır. Bu miqdar çox olduqda mənfi təsir göstərməyə başlayır. Belə ki, qanın hemoqlobinində dəmirin antoqonistinə çevrilərək qan dövranının normal funksiyasını pozur.

Manqan filizlərindən manqan 4-oksid alınarkən texnoloji prosesə düzgün əməl olunmadıqda manqan birləşmələri toz halında atmosferə yayılır. Bu cür hava ilə tənəffüs etdikdə sinir sisteminin pozulması halları müşahidə edilir.

Xrom (Cr) Xrom birləşmələri xalq təsərrüfatında geniş istifadə olunur. Dəmiri korroziyadan qorumaq üçün üzərinə xrom təbəqəsi çökdürülür. Dəri-gön məmulatlarının aşılanması və rənglənməsi zamanı xrom birləşmələrindən istifadə olunur.

Orqanizmdə insulin hərəkətini təmin edərək, karbohidrat, su və zülal mübadiləsini tənzimləyən xrom təbiətdə geniş yayılmışdır. Atmosferdə > 0,1 mq/m³ və çirklənməmiş suda təqribən 1mq/l-dir. Bir çox torpaqlarda xromun miqdarı 2-60 mq/kq, çirklənməmiş bəzi torpaqlarda 4 q/kq olur. [4]

Gündə orta hesabla xrom qəbulu 30-200 mq-dır ki, bu miqdarda alınan xromun toksiki təsiri yoxdur. Gün ərzində 250 mq-a qədər alınan xromun sağlamlığa ziyanı yoxdur. Günlük qəbul edilən xrom müəyyən miqdarda qida maddələrində mövcuddur.Ət, ədviyyat kimi qidalar əsas xrom mənbəyidir, süd məhsulları, bir sıra meyvə və tərəvəzlərdə xromun miqdarı azdır. Orqanizmdə xrom azlığı şəkər xəstəliyi olaraq özünü biruzə verir.

Xromatlar ən geniş yayılan alergik maddələrdir. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində tənəffüs və dəri təması nəticəsində xroma məruz qalan insanlarda müxtəlif sağlamlıq problemləri aşkar edilmişdir.

Əvvəllər xrom birləşmələrindən (xromat və bixromatlar) kənd təsərrüfatında insektsid kimi istifadə olunurdu. Qüvvətli zəhər hesab edildiyindən onların tətbiqi dayandırılmışdır.

Xrom birləşmələrinin istehsalı, xromlu məişət əşyalarının hazırlanması zamanı tullantıların su hövzələrinə axıdılması baş verir ki, bu da ətraf mühitə ciddi təsir göstərir.