Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Soyuq silahların istehsal texnologiyası. XIX əsrdə Azərbaycanın silahqayıran ustaları ən 
çox qılınc və  xəncər hazırlayırdılar. Zaqafqaziyada soyuq silah istehsalının yüksək kamillik 
səviyyəsinə çatdığını XIX əsr tədqiqatçıları dönə-dönə etiraf etmişlər.
98
 S. Qulişambarov bu 
cəhətdən  Şamaxı, Göyçay və Quba qəzalarının xüsusilə  fərqləndiyini və  əmək alətlərinin bəsit 
olmasına baxmayaraq, bu sənətkarların çox zərif silah-sursat hazırladığını qeyd edirdi.
99
 
Ədəbiyyat materiallarından anlaşıldığı kimi, XIX əsrdə  qılınc və  xəncər tiyəsini «sığa» 
adlanan poladqarışıq dəmirdən xüsusi üsulla hazırlayırmışlar. V.Leqkobıtovun yazdığına görə, 
yerli silah ustaları tiyə üçün düzəltdikləri metal şığanın istehsal tex- nologiyasını  məxfi 
saxlayırdılar.
100
  Əbdürəhim adlı bir nəfər Lahıc silahsazının emalatxanasında onun apardığı 
müşahidəyə görə, tüfəng və tapança lüləsi kimi, qılınc və  xəncər tiyəsi də yarıbayarı polad və 
nalpara qatışığından hazırlanırmış. Bu məqsədlə onları qızdırıb döyməklə, əvvəlcə nazik və enli 
lövhələr (şığa-A.M.) hazırlayır, sonra onları üst-üstə qoyub yenidən qızdırıb döyməklə yuvarlaq 
və uzunsov zolağa çevirirdilər. Daha sonra zolağı qızdırır və bir ucunu məngənə vasitəsilə sıxıb 
sabit saxlayır, digər ucunu kəlbətinlə burub eşirdlilər.
101
 Xəncər və ya bıçaq 1-2, qılınc tiyəsi isə 
4-5 ədəd metal eşməsindən hazırlanırdı. 

---

 
47
 Növbəti mərhələdə  şığa eşməsi yastılanıb «pəstəha» halına çatdırılırdı. Lakin «yatağan» 
üçün əvvəlcə o, əyilib müvafiq görkəmə salınırdı. Düz tiyəli qılıncdan fərqli olaraq, «yatağan»ın 
əyri tiyəsi ortadan başlayaraq uca doğru tədricən geriyə tərəf əyilib qövsvari görkəm almışdı.  
Tiyə halına düşmək üçün pəstəha bir neçə  dəfə kürədə  qızdırılıb zindan üzərində 
döyülürdü. Həm də bu halda təkcə tiyənin özü deyil, habelə onun dəstəyi də döyülüb müvafiq 
görkəmə salınırdı. Tiyənin beli və «qəbzə»si nisbətən qalın olur, kəsər hissəsi isə tədricən nazilib 
iti hala düşürdü. 
Qəbzə döyülüb müvafiq görkəm alandan sonra ona ağac, buynuz və ya sümükdən «üzlük» 
çəkilirdi. Bunun üçün qəbzənin maha vasitəsilə üzərində iki-üç yerdən deşik açılırdı. Qılınc və 
xəncər qəbzəsinə çox vaxt qoz və ya çinar ağacından hazırlanmış qoşa üzlük  bərkidilirdi. 
Düz tiyəli qılıncların «qəddarə» adlanan böyük və  ağır növü çox vaxt qoşa novlu 
hazırlanırdı. Qəddarəni, adətən, süvari döyüşçülər, ən çox isə sərkərdə və hökmdarlar kəmər və 
ya qurşaq- larında gəzdirirdilər. 
Qılınc və  xəncər tiyəsi «yarma-şığa» üsulu ilə  də hazırla- nardı. Bu halda tiyənin küpü 
poladqarışıq dəmirdən, kəsər hissəsi isə xalis polad şığadan döyülüb düzəldilirdi. Bunun üçün 
usta  əvvəlcə, «qaynaq dəmiri»ndən silahın tiyəsinə müvafiq pəstəha hazırlayırdı. Sonra onu 
qızdırıb arasını yarır və «ağzına» polad şığa kəsib qoyurdu. Daha sonra onları  təkrar-təkrar 
qızdırıb döyməklə, bir-birinə  qaynaq edirdi. Bir qayda olaraq, soyuq silahların tiyəsi  tənəkar 
vasitəsilə qaynaq edilirdi. Yarmaşığa üsulu ilə ən çox təkağızlı silahların tiyəsi hazırlanırdı. Bu 
üsul silahın elastikliyini artırmaqla yanaşı, onun sərtliyini və sınma ehtimalını azaldırdı. 
Tiyə istehsalı  ovxarlama  və  suyatutma  əməliyyatları ilə başa çatırdı. Digər kəsici alətlərdə 
olduğu kimi, soyuq silahların tiyəsi də, bir qayda olaraq, isti halda ovxalanırdı. Törpü, iri və narın 
dişli yeyələr vasitəsilə icra olunan bu əməliyyat nəticəsində tiyənin ağzının kəsər hissəsi nazilib 
tələb olunan iti həddə çatdırıldı. 
Tiyənin sərtlik xassəsi kəsb etməsi və iti qalması suya tutmaq yolu ilə  təmin edilirdi. 
Poladın növündən asılı olaraq, soyuq silahların tiyəsi müxtəlif vasitələr (su, hava, neft, ərinmiş 
yag və s.) ilə suya tutulurdu. Tiyənin kəsərliyi və  tələb olunan sərtlik xassəsi ustanın 
məharətindən, suvermə əməliyyatına onun düzgün əməl etməsindən asılı idi. Belə ki, suyunu çox 
götürmüş tiyə sərtliyindən tez sınır, az su almış tiyə isə çarxa verilərkən onu «qılov vurur» və 
tezliklə korşalırdı. 
Ənənəvi tiyə istehsalında ciddi əməl olunan texnoloji proseslərdən biri də  zağlama ildi. 
Tiyə, adətən, 2-3 gün zağ məhlulunda qalırdı. Bunun sayəsində zağın kimyəvi təsiri nəticəsində  
tiyənin tərkibindəki dəmir qismən aşınır, xalis polad nisbəti isə sabit qalırdı. «Cövhərləmə» 
adlanan bu üsul ilə hazırlanmış tiyə olduqca yüksək qiymətləndirilirdi. 
Tiyənin itilənmə  əməliyyatı  xart daşı, bülöv və satıl  vasitəsilə görülürdü. Tiyə  əvvəlcə 
çarxa verilir, sonra satıla çəkilirdi. 
Xəncər və qılıncın itiliyi, başqa sözlə, həm də onu hazırlayan sənətkarın ustalıq məharəti 
tük və ya ipək yaylıq vasitəsilə sınaqdan keçirilirdi. Havada yaylığı kəsə bilən tiyə el arasında iti, 
onu hazırlayan usta isə kamil sənətkar sayılırdı. 
Xəncər və qılınc ustaları tiyənin forma və quruluşuna müvafiq qın da hazırlayırdılar. Qın 
şam, şümşad və ya qoz ağacından yonulmuş qoşa lövhədən ibarət olub üzərinə aşılanmış dəri, 
yaxud məxmər üzlük çəkilirdi. Üzlük, adətən, qına çiriş vasitəsilə yapışdırılırdı. Qının möhkəm 
qalması üçün onun ucuna «dürcək» adlanan metal ucluq bərkidilirdi. Gülmıx vasitəsilə  qına 
bərkidilən ucluq çox vaxt gümüşdən düzəldilirdi. Qarasavad üsulu ilə bəzədilmiş qın ucluqları, 
adətən, sifarişlə yerli gümüşbəndlərə düzəltdirilirdi. Qının  bəndi  metaldan düzəldilir və  xırda 
gülmıxla ona bərkidilirdi. Qını kəmərdən asmaq üçün bəndin üst kənarına halqa keçirilirdi. 
Keçmişdə soyuq silahların qəbzə  və  qınını  zərgərlik üsulları (xamətkarlıq, qarasavad, 
minalama, aynalama və s.) ilə bəzətdirmə ənənə halını almışdı.  
XIX  əsrin sonunda Zaqafqaziyada silahsazlığın, xüsusilə soyuq silah istehsalının güclü 
inkişaf etmiş mərkəzləri arasında Nuxa və Cəbrayıl qəzaları mühüm yer tutmuşdur. K.Xatisovun 
yazdığına görə bu qəzalarda silahsazlıq kustar sənət səciyyəsi daşımışdır.
102