Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Gəncə-Qazax xalçaları hündür xovlu olmaları ilə səciyyələnir. Bu xalçaçılıq mərkəzinin 
ornamental xalçaları təkcə ceşni cəhətdən deyil, ilmə sıxlığı baxımından da Azərbaycanın digər 
məhəlli xalçaçılıq mərkəzlərinə məxsus xalça çeşnilərindən seçilirdi.  
Gəncə xalçalarının çoxsaylı çeşniləri arasında «Köhnə  Gəncə», «Topalhəsənli», 
«Samux», «Gədəbəy», «Çıraqlı», «Çaylı» və b. çeşnilər daha məşhur idi.
212
  
Qazax xalçalarının başlıca ornamental xüsusiyyətlərindən biri «göl» ətrafında geniş rəng 
fonunun yaradılmasından ibarət idi. Şıxlı, Salahlı, Kəsəmən (Dağkəsəmən), Qaymaqlı, 
Ağköynək, Çaylı, Canallı, Qazaxbəyli, Xanlıqlar, Kəmərli,  İncəli,  Əskipara, Poylu kəndləri 
Qazax xalçalarının başlıca istehsal məntəqələri olmuşdur. Həmin kəndlər həm də eyniadlı xalça 
çeşnilərinin vətəni sayılır. Tarixən Qazax sultanlığına yaxın qonşu olmuş, elə bu səbəbdən də sıx 
etnomədəni  əlaqələrə malik olan Borçalı mahalında toxunan ornamental xalçalar («Qarayazı», 
«Qaçağan», «Təhlə», «Qaraçöp», «Kəpənəkçi», «Kosalı») həm texniki cəhətdən, həm də çeşni 
xüsusiyyətlərinə görə Qazax xalça qrupuna çox yaxın idi.  
Qarabağ xalçaları, həmçinin, xovlarının hündür biçilməsi, ilmə  sıxlığının az olması  və 
nisbətən boş toxunması ilə fərqlənirdi. Burada tarixən «dəst xalça» hazırlamaq dəb halını almış 
və bu ənənə uzun müddət davam etmişdir. Bu xalçalar böyük ölçülü toxunmaqla yanaşı, həm də 
özünün nəbati motivli nəqş çeşniləri ilə Azərbaycanın digər etnoqrafik bölgələrində yayılmış 
xalça növlərindən seçilirdi. «Nəlbəki gül», «Balıq», «Dərya-nur», «Açma-yumma», «Ləmpə», 
«Saxsıda güllər» və s. kimi diqqəti cəlb edən ornamental çeşnilər Qarabağ xalçalarının ən gözəl 
nümunələri sayılır.
213
 
XIX  əsrin sonu və XX əsrin  əvvəllərində beynəlxalq və Ümumrusiya bazarında 
Azərbaycan xalçalarına tələbat hədsiz dərəcədə artmışdı. O dövrün ticarət əməliyyatlarında xalça 
məmulatı,  əsasən də  təbii boyaqlarla xalis yundan toxunan xovlu əl xalçaları  ən rəvac ixracat 
məhsuluna çevrilmişdi. Bu səbəbdən də, xalça alverini inhisara almaq yolu ilə yüksək mənfəət 
əldə etməyə çalışan xalça möhtəkirləri nəınki qədim çeşnili köhnə Azərbaycan xalçalarını 
əhalidən dəyər-dəyməz qiymətə alır, habelə ucqar kəndlərə salışdırdıqları  dəllalları vasitəsilə 
hana üstündən hələ  kəsilib götürülməmiş yarımçıq xalçalara müştəri düşüb qabaqcadan onun 
sövdəsini edirdilər. Xalça möhtəkirlərinin müxtəlif yollarla əldə edib iri tacirlərə satdıqları 
Azərbaycan xalçaları yenidən daha yüksək qiymətlərlə Avropa ölkələri və Amerika bazarlarına 
çıxarılırdı. Məhz bunun sayəsində Azərbaycan xalçalarının bir çox misilsiz nümunələri dünyanın 
müxtəlif ölkələrinə yayılaraq,  şəxsi kolleksiya və  əcnəbi muzeylərin fəxri eksponatına 
çevrilmişdir. London, Nyu-York, İstanbul, Tehran, Vyana və digər şəhərlərdəki muzeylərdə fəxri 
yer tutan Təbriz,  Ərdəbil,  Şirvan, Qarabağ xalça nümunələri XVI-XVII əsrlərin tarixi 
yadigarlarıdır. Bu cəhətdən Təbriz xalça məktəbinin əlvan naxışlı xalçaları ilə yanaşı, Qarabağın 
«Qoca», Şirvanın «Şamaxı», Qubanın «Alpan» çeşnili xalçaları xüsusilə fərqləndiyindən əcnəbi 
sənət həvəskarlarının marağını özünə  cəlb edilmişdir. XIII-XVIII əsrlərdə Azərbaycanda 
toxunmuş xalçaların böyük bir qrupu İstanbuldakı «Türk İslam Muzeyi»ndə qiymətli sənət 
əsərləri kimi nümayiş etdirilməkdədir.
214
 1539-cu ildə Təbriz xalça ustaları tərəfindən toxunmuş, 
56 kvadrat metr həcmin də əzəmətli bir xalça nümunəsi çox nadir sənət əsəri kimi Londondakı 
Viktoriya və Albert muzeyində saxlanılır.
215
 Bu nadir sənət incisi özünün təkrarsız çeşni 
gözəlliyi, bədii-texniki kamilliyi, kompozisiya tamlığı, rəng əlvanlığı və incə dekor zərifliyi ilə 
insanı valeh edir.  
1530-cu ildə  Ərdəbildə  Şeyx Səfi məscidi üçün toxunmuş xalı hazırda Nyu-Yorkdakı 
Metropoliten incəsənət muzeyində saxlanılır. 

---

 
87
Azərbaycanın digər xalçaçılıq mərkəzləri də dünya muzeylərinə çoxlu sənət töhfələri 
bəxş etmişdir. XVII əsrdə  Şirvanda toxunmuş ornamental xalça nümunəsi hazırda Amerikanın 
Pensilvaniya muzeyində, yenə  həmin dövrə aid digər bir Qarabağ xalçası isə Almaniyanın 
Drüsseldorf muzeyində nümayiş etdirilir. 1732-ci ildə yenə  də Qarabağda toxunmuş başqa bir 
xalça Münhendə  şəxsi kolleksiyada saxlanılır. 1712-ci ildə Qubada toxunmuş xalça isə 
Koliforniya ştatının Nort Hollivud şəhərində şəxsi kolleksiya nümunələri arasına düşmüşdür.  
XVIII-XIX  əsrlərdə toxunmuş Qazax, Qarabağ, Quba xalçalarının bir çox nümunələri 
Istanbul, Münxen, London, Vyana və digər şəhərlərdəki sənət muzeylərinin qiymətli eksponatına 
çevrilmişdir.
216
 
Azərbaycanın  süjetli  xalçaları da beynəlxalq ticarət meridianlarına çox erkən çıxmış  və 
hazırda dünya muzeylərində nadir incəsənət  əsərləri kimi fəxri yer tutmaqdadır. Bu cəhətdən 
«Ovçuluq» adlı süjetli xalçalar daha geniş yayılmışdır. XVI əsr Təbriz xalçaçılıq məktəbinin 
məhsulu olan «Ovçuluq» adlı süjetli xalça (XVI əsr), Qarabağın «Qoca» (XVII əsr),  Şirvanın 
«Şamaxı» adlı xalçaları hazırda Nyu-Yorkdakı Metropoliten İncəsənət Muzeyinin nadir 
eksponatları arasında görkəmli yer tutur.
217
 «Ovçuluq» mövzusuna həsr olunmuş və 1522-ci ildə 
Təbrizdə güləbətin qatışığı ilə, olduqca nəfis  şəkildə toxunmuş başqa bir süjetli xalça 
Londondakı Viktoriya və Albert muzeylərində xalq dekorativ-tətbiqi sənətinin nadir nümunəsi 
kimi nümayiş etdirilir.
218
 
Naməlum el sənətkarları tərəfindən böyük ilham və məhəbbətlə yaradılan ornamental və 
süjetli xalça çeşniləri misilsiz incəsənət nümunələri olub, özünün milli-etnik mənsubiyyətini 
bənzərsiz fərdi bəzək-nəqş dekoru vasitəsi ilə dünyaya bəyan edir. Bu qüdrətli el sənətkarları 
yaratdıqları  sənət örnəkləri üzərində özlərinin imza–möhürbənd etiketlərini qoymağı  rəva 
bilməsələr də, bu nəfis sənət  əsərlərində Azərbaycan təbiətinin füsünkar mənzərələrini, onun 
əhalisinin zəngin məişətinin əsrarəngiz səhnələrini xalça üzərinə köçürməklə, sənət istehsalının 
real tarixini, mədəniyyət irsinin pozulmaq bilməyən gerçək salnaməsini yadigar qoymuşlar.