Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

 
Tikmələr 
 
Azərbaycanın ənənəvi maddi mədəniyyətinin zəngin bədii təsvir vasitələrinə malik olan 
ən zərif, incə sahələrindən biri tikmə («çəki») olmuşdur. Bədii tikmələr əsrlər boyu qız-gəlinlərin 
sevimli məşğuliyyət növünə, əyləncə vasitəsinə çevrilmişdir. Keçmiş məişətdə qadınların ictimai 
həyatdan uzaq olan guşənişin həyat tərzi də tikmə  sənətinə maraq oyanmasında mühüm rol 
oynamışdı. Digər tərəfdən, ölkədə  bədii tikmələr üçün gərək olan xammal (müxtəlif növ  yun, 
kətan, pambıq, ipək   parçalar, al-əlvan boyaqlı  ip  və  sap, qızıl və ya gümüş tellərindən ibarət 
güləbətin, pilək, pərək, muncuq, inci, mərcan, mirvari və s.) ehtiyatının bolluğu tikmə sənətinin 
meydana gəlməsini və inkişafını labüd edən amillərdən idi. Ən nəhayət, Azərbaycanda  şəhər 
məişətinin və geyim mədəniyyətinin bər-bəzək tələb edən yüksək inkişaf səviyyəsinə çatması 
faktı da bədii tikmələrə marağı artırmışdır. Xüsusilə, kübar qadınların zinətlə süslənmiş geyim 
dəsti və məişət əşyaları tikmə üsulu ilə bəzədilib daha da yaraşıqlı görkəmə salınırdı. Cavan qız-
gəlinlər həyatları boyu böyük həvəs və hövsələ ilə  əllərində olan müxtəlif növ bədii təsvir 
vasitələrindən istifadə edərək, öz geyim və  məişətlərini bəzəyib, könül oxşayan yaraşıqlı hala 
salmağa çalışırdılar. Qızlar, adətən, gələcək adaxlı və ya nişanlıları, habelə onların ailə üzvləri 
üçün pul kisəsi, tənbəki kisəsi, üzərlik qabı, saat qabı, daraq qabı, yük üzü, yastıq (balınc) üzü, 
mütəkkə üzü, müxtəlif növ örtük və pərdələr: qapı-pəncərə, camaxadan, taxça pərdəsi, zərəndaz, 
sallamanc, süzəni, sürmədan, ətir qabı və qələmdan kisəsi, canamaz, möhür qabı, quran qabı, 
qayçı qabı, oymaq qabı, araqçın, külah, təsək, habelə zimpuş, at çulu və s. kimi cer-cehiz tədarük 
edib bəzəyir, divar çəkiləri tikib hazırlayırdılar.  
Dekorativ bəzək nümunələri olmaq etibarı ilə  əhalinin məişətində tikmələrə  tələbat 
artdıqca tədricən o, xırda  əmtəə istehsalı  səciyyəsi kəsb edir, həvəskar məşğuliyyət növündən 
peşəkar sənət sahəsinə çevrilirdi. Başqa sözlə, tarix boyu ev peşəsi səciyyəsi kəsb edən tikmə 
(çəki) istehsalı evlərdən fərdi dükan və karxanalara köçməyə başlamışdır. Bununla da o, gəlirli 

---

 
89
dolanma vasitəsinə, sərfəli məşğuliyyət növünə çevrilmişdir. Bundan sonra tikmə sənəti ilə təkcə 
qadınlar deyil, həm də kişilər məşğul olmağa başlamışdır. Kişi məşğuliyyətinə çevrilən andan 
etibarən tikməçilik  dekorativ-tətbiqi sənətin  ən kütləvi növünə çevrilmiş, peşəkar sənət sahəsi 
kimi fəaliyyət göstərmişdir. 
Yazılı  mənbə  və etnoqrafik materiallardan bəlli olduğu kimi, Azərbaycanda  bədii tikmə 
texnikası XIX əsrdə də özünün əməli əhəmiyyətini itirməmiş, həm həvəskar ev peşəsi, həm də 
peşəkar sənət növü kimi öz fəaliyyətini davam etdirmişdir.  
Peşəkar tikmə dükanları  əvvəllər olduğu kimi, XIX əsrdə  də,  əsasən,  şəhərlərdə  və iri 
sənət-ticarət mərkəzlərində cəmləşmişdi. Bu da təsadüfi deyildi. Belə ki, keçmişdə tikmə-bəzək 
məmulatının  əsas müştəriləri  şəhər  əhalisinin kübar zümrələrindən, bir də  əcnəbi müsafir və 
tacirlərdən ibarət idi. Bu səbəbdən də ağlabənd, zəminduz (güləbətin tikmə) və təkəlduz (ilməli 
tikmə) dükanları, əsasən, şəhərlərdə fəaliyyət göstərirdi. Bu həm də bədii tikmə üçün gərək olan 
zəruri xammal növlərini istənilən vaxt şəhərin rəvac satış bazarına malik olan ticarət 
dükanlarından tapıb əldə etmək imkanı ilə bağlı idi.  
Tikmə-bəndləmə  əməliyyatı «yerlik» məqsədi ilə seçilmiş yekrəng ipək, yun, kətan və 
pambıq parça, habelə bu parçalardan tikilmiş geyim, məişət və şəxsi əşyalar üzərində müxtəlif 
rəngli sap, güləbətin tellər, pilək, pərək, muncuq, qiymətli daşlar, habelə rəngbərəng kiçik parça 
tikələri vasitəsilə nəqş-bəzək nümunələri yaratmaqdan ibarət idi. Tikmə əməliyyatı təkcə parça 
üzərində deyil, aşılı gön-dəri və keçə məmulatları üzərində də görülürdü. 
«Qarmaq», yaxud «qüllab» adlanan tilişkəli polad iynənin meydana gəlməsi, habelə 
toxuculuq və boyaqçılıq sənətlərinin sonrakı inkişafı tikmə texnikasının xeyli dərəcədə 
təkmilləşməsinə və tikmələrin cazibədarlığının artmasına gətirib çıxarmışdır. 
Azərbaycan tikmələri həm bəzək materialının növünə, həm də  işlənmə texnikasının 
səciyyəsinə görə, tipoloji cəhətdən bir-birindən fərqlənirdi. Bundan əlavə, tikmə ilə «çəki» 
arasında da müəyyən fərq var idi. Belə ki, divar çəkilərinin nəqş-bəzək ünsürləri, adətən, ulduzlu 
iynə ilə, həm də parça üzərində, tikmələr isə həm xam parça, həm də hazır məmulat (geyim və 
məişət vasitələri) üzərində icra olunurdu. Ona görə  də, nəqşləri bəsit tikiş texnikası ilə  rəngli 
yalnız saplar vasitəsilə salınan «çəki»dən fərqli olaraq, tikmələrin bəzəkləri həm  bəxyələmə 
(ilməsalma), həm də bəndləmə üsulu ilə icra olunurdu. 
Bəxyələmə tikiş növlərinə  ilmə, cülmə («quş gözü»), sırıma, (qoşa və ya təksırıq), sınıq, 
düz, dalğalı tikiş («ilanyolu») və s. daxil idi. 
Bəndləmə texnikası ilə  əvvəlcədən hazırlanmış  bədii təsvir vasitələri (muncuq, inci, 
mirvari, pilək, pərək, «pitik» adlanan parça tikələri  və s. adi sapla bu və ya digər nəqşin rəddi 
əsasında məmulat üzərinə bənd edilirdi. 
Bədii təsvir vasitələrinə, başqa sözlə, bəzək materialının növünə görə, Azərbaycan 
tikmələri güləbətin  və ya rəngli  sap vasitəsilə salınan bəzək ünsürlərindən ibarət olmaqla 
müxtəlif tipoloji növlərə ayrılırdı. 
Bəxyələmə (ilmə-cülməli) tikmələrin çox geniş çeşidi: «təkəlduz», («ilməli», «gəzmə», 
«doldurma»), «məlilə» («nağda»), «cülmə», «güləbətin», «zəminduz», «örtmə», «sırıma», 
«xanduz» (şəbəkəli) və s. təşəkkül tapmışdır. 
Bundan fərqli olaraq, bəndləmə tikmələr  pilək, pərək, sərmə,  bafta, hərəmi,  şəms, 
şahpəsənd, çapara, qaragöz və s. kimi bəzək elementlərinin müəyyən nəqş motivinin rəddi üzrə 
məmulat üzərinə  bənd etmə yolu ilə  əldə olunurdu. Xırda doğranmış parça tikələrinin (pitik) 
nəqş motivi üzrə məmulat üzərinə otuzdurulub (qondarılıb) bərkidilməsi də bəndləmə texnikası 
ilə icra edilirdi. 
XIX  əsrdə Azərbaycanda peşəkar tikmə  sənəti,  əsasən,  Şamaxı, Bakı, Naxçıvan,  Şəki, 
Şuşa, qismən də  Gəncə, Qazax, Lənkəran  şəhərlərində  cəmləşmişdi. Bu dövrdə  bədii tikmə 
sənəti iki istiqamətdə: Şəkidə qüllabduzluq (təkəlduzluq), Bakı və Şamaxıda isə güləbətin tikmə 
üzrə davam etdirilməkdə idi.
220
  Şəki və  Gəncə  şəhərlərində  təkəlduz tikmələrin «gəzmə» və 
«doldurma» növləri geniş yayıldığı halda, Şamaxı, Təbriz, Bakı, bir qədər sonralar isə  Şuşa 
şəhəri üçün güləbətin tikmə texnikası («zəminduz», «məliləduz») daha çox səciyyəvi olmuşdur. 
İlməli  tikmənin hər iki tipi Azərbaycanın digər  şəhərlərində  də geniş yayılmışdı.
221
 Bunlardan 
fərqli olaraq, «xanduz» adlanan
222