Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

  şəbəkəli  tikmə  növü məhəlli səciyyə daşımaqla, başlıca 

---

 
90
olaraq, Lənkəran-Astara bölgəsində yayılmışdır. 
Təkəlduz tikmə. XIX əsrdə Azərbaycanın ənənəvi bədii tikmələri arasında təkəlduz tikmə 
növü xüsusi yer tuturdu. Təkəlduz tikmələrdə  nəbati və ya həndəsi motivli nəqş-bəzək 
nümunələri müxtəlif rəngli sapların köməyi ilə parça üzərində ardıcıl olaraq, mühit xətti üzrə 
davam etdirilən ilməvari ilgəklər vasitəsilə salınırdı. Təkəlduz tikmələrdə ən çox təsadüf edilən 
həndəsi formalı nəqş-bəzək elementləri arasında xırda dairəciklər, halqalar, üçbucaq, dördbucaq, 
paxlava, beş, altı və səkkiz guşəli ulduz, sınıq, düz, yaxud dalğavari xətlər mühüm yer tuturdu. 
Təkəlduz ustalarının istifadə etdiyi nəbati nəqşlər arasında müxtəlif gül: qızılgül, nərgiz, qərənfil, 
lalə, süsən, zanbaq, bənövşə  və çiçəklər nar, heyva, alça çiçəyi, sünbül, yarpaq, habelə quş 
bülbül, tovuz quşu, göyərçin, tutuquşu, turac, hophop, şanapipik, qırqovul, qumru,  kəklik, 
sağsağan rəsmləri mühüm yer tuturdu. Bəzən bu tip tikmələrdə ceyran, cüyür, at, əfsanəvi əjdaha 
təsvirlərinə də təsadüf olunurdu. Nadir hallarda bir sıra məişət əşyaları (gülabdan, kuzə, ətirqabı, 
surmədan daraq, qayçı və s.) tikmə rəsmlərinə çevrilirdi. Bir sözlə, qədim və orta əsrlərdə dəbdə 
olmuş  ənənəvi nəqş nümunələri həvəslə  təkrarlanırdı. Təkəlduz ustaları arabir astral səciyyəli 
bəzək nümunələrinə (günəş, ay, ulduz) də müraciət edirdilər. 
Basmaqəlib üsulunda olduğu kimi, təkəlduz tikmələrin də  bəzək-nəqş ünsürləri  haşiyə, 
köbək (göl) və ara bəzəyi olmaqla, bir-birindən seçilib fərqlənirdi.  
Tikmə prosesində  əvvəlcə haşiyə  bəzəkləri üzrə naxışın  əsas mühit xətləri işlənir, daha 
sonra isə ara boşluqları doldurulurdu.  
Təkəlduz ustaları  qasnaq (sağanaq, kargah) və  qarmaq (qüllab) olmaqla iki sadə  əmək 
alətidən istifadə edirdilər. Hər hansı bir məmulat və ya parça üzərinə naxış salmaq üçün əvvəlcə 
parçanı qasnağa tarım çəkib onun üzərinə ikinci bir kiçik dövrəli qasnağı kip otuzdururdular. 
Sonra parçanın üzərinə müvafiq naxışın konturları salınırdı. Bunun üçün tikiş iynəsi ilə deşilmiş 
kağız  əndazəni üstünə qoyub  təbaşir tozu ilə naxışın rəddini məmulat və ya parça üzərinə 
köçürürdülər. Bu əməliyyat qurtardıqdan sonra usta sol əli ilə qasnağın altında qarmağı, sağ əli 
ilə onun üstündə  bəzək sapını tuturdu. Sonra sapı qarmağa ilişdirib, parçanın altına çəkməklə 
ilmə salırdı. Beləliklə, qüllab vasitəsi ilə  əmələ  gətirilən zəncirvari ilmə  cərgələri davam 
etdirilərək  məmulat üzərində  rəddi salınmış  bəzək motivinə müvafiq naxış kompozisiyası 
yaradılırdı.
223
 
Təkəlduz tikmə növü ilə  ən çox divar çəkiləri (dekorativ süzəni),  taxça pərdəsi, örtük, 
süfrə, mütəkkə və balınc (nazbalınc) üzü, yəhərüstü (zimpuş) bəzədilirdi. 
Adətən, təkəlduz bəzəkləri «gəzmə» və «doldurma» olmaqla, iki texniki üsul ilə icra 
edilirdi. Mürəkkəb naxışlı bəzək motivinin tələbindən asılı olaraq, bəzən bu üsullar birgə tətbiq 
olunurdu. 
Təkəlduz tikmə üçün «yerlik» məqsədi ilə birrəng (yekrəng) məxmər, qanovuz, darayi və 
s. kimi yerli ipək parçalardan istifadə edilirdi. Tikmə sapı,  əsasən, ipək,  ən çox isə kecidən 
hazırlanırdı. Bundan əlavə, bəzən «yalınqat»  əyrilmiş yun ipdən də tikmə sapı kimi istifadə 
edilirdi. 
Bir qayda olaraq, tikmə sapı naxış kompozisiyasının rəng uyarından asılı olaraq, 
əvvəlcədən müvafiq rənglərə boyanırdı. Boyaq (rəngab) üçün, əsasən, bitki mənşəli (nəbati) 
boyaqlara üstünlük verilirdi. Nəbati boyaqlar solmadıqları kimi, həm də  rəng ayrıntılarının 
parlaqlığı və şəffaf olmaları ilə seçilirdi. Xalçaçılıq sənətində olduğu kimi, tikmə ustaları da yerli 
və  kənardan gətirilmə  nəbati boyaqların xüsusiyyətlərinə  və onlardan rəngab  əldə etmə 
qaydalarına, habelə ümumən boyama texnologiyasına dərindən bələd idilər.