Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

Mücirəddin Beyləqani aşiqanə lirik qəzəllərində, rübai və qəsidələrində insan 

duyğularının  obrazlı  təsvir  və  tərənnümünə  üstünlük  verilir.  Bu  zaman  digər 

müasirləri kimi, o da Qətran Təbrizi ənənələrinə  sadiq qalaraq əlvan təbiət lövhələri 

yaratmaq məharətini nümayiş etdirir. 

M.Beyləqani yaradıcılığı əsasən qəsidə, qəzəl və rübailər üçün xarakterik olan 

tərənnüm,  vəsf  və  dünyanın  dərki  məsələlərinə  həsr  edilsə  də,  burada  zəmanədən 

şikayət motivləri də nəzərə çarpmaqdadır. 

Qivami  Mütərrizi  yaradıcılığında  demokratik  meyil  müasirlərinə  nisbətən 

üstündür. Mənbələr onu N.Gəncəvinin gah əmisi oğlu, gah da qardaşı kimi  göstərir. 

Q.Mütərrizi Gəncəvi özünün peşəsi və şairlik qüdrəti haqda belə yazırdı: 

Şairlikdə yoxdur mislimi görən,  

Çörəkçilikdə də hələ təkəm mən. 

Qivaminin  poeziyası  başdan-başa  insana  məhəbbət,  onun  romantik  duyğu  və

 

ideallarına, humanist keyfiyyətlərinə və intellektual səviyyəsinə hörmət və məhəbbət 

üstə köklənmişdir. Odur ki, o, bu bəşəri qabiliyyət və gözəlliklərin normal inkişafına 

əlverişli  zəmin  olmayan  dövrana  tənqidi  yanaşmışdır.  Şair  bəşər  övladı  üçün 

arzuladığı  xoşbəxt,  ideal  dövranı  görə  bilmədiyi  üçün  dərin  kədər  və  düşüncələr 

aləminə  qərq  olur.  Bu  real  duyğuların  qəmli  mənzərələrini  bənzərsiz  və  real  poetik 

lövhələrlə  göz önündə canlandırır. O,  qara saçları cavanlıq gecəsi, ağaran saçları isə 

qocalıq sübhü kimi mənalandıraraq insan ömrünün mərhələlərini belə təsvir edir: 

Cavanlıq gecəsi məndən ayrıldı,  

Başımda işvəkar bir sübh açıldı.  

Getdi eyş gecəsi, gəldi dərd günü,  

Bütün sirlərimin açdı üstünü  

Olsa da bir kəklik kimi duruşum,  

Fəna ovlağında kəklik - ov quşum.  

Xalis qızıl kimi olsam da mətin,  

Əcəlin ağzıdır mənə kəlbətin. 

Həyatın  bütün  bu  reallıq  və  qanunauyğunluqlarına  göstərdiyi  ayıq  fəlsəfi 

münasibətin nəticəsidir ki, Qivami insan ömrünün qocalıq qayğılarını da xatırlatmağı 

lazım bilir: 

Axirət evinin fikrin etməli,  

Rahatlıq mülkünü atıb getməli. 

Şair həyatın mənasını əyləncələrdə yox, mənalı, ayıq yaşamaqda görür. Bu hal 

onun  yaradıcılığında  didaktik  istiqamətin  meydana  çıxmasına  səbəb  olur.  Onun 

poeziyası  forma  və  məzmununa  görə  bitkin,  sənətkarlıq  xüsusiyyətləri  baxımından 

əlvandır. 

Azərbaycan  ictimai-bədii  fikrində  insana,  onun  kainat,  təbiət  və  cəmiyyətlə 

münasibətinin forma və üsullarına getdikcə artan maraq özünün ideya və məzmununa 

görə də təkmilləşməyə başlayır. İnsana, onun mövcudiyyətin seçilmişi olması barədə 

bəslənən  və  təlqin  edilən  bu  fikir  intibahı  ictimai  düşüncədə  çeşidli  istiqamətlərin 

---

248 

 

yaranması  ilə  nəticələnir.  İnsanın  saflığı,  mənəvi-əxlaqi  kamilliyə  çataraq,  onu 

qorumaq vəzifəsinin müqəddəsliyinin bədii ədəbiyyatda tərənnümü, nəfs, tamah, kin, 

ədavət  və  s.  şər  qüvvələr  üzərində  ağlın  və  əxlaqın,  paklıq  və  insanpərvərliyin, 

humanizm  və  ədalətin,  bir  sözlə,  xeyirin  qələbəsinin  vəsfi,  habelə  insanın  daxili 

dünyasının  ecazkarlığına  nüfuzetmə  cəhdlərinin  təbiət  və  insan  gözəlliklərinin 

vəhdətinin  bədii-estetik  əksi  fonunda  üzə  çıxması,  ədəbi-estetik  düşüncə  ilə  ictimai-

fəlsəfi  fikrin bir-biri ilə qovuşmasını təmin edən amillərdən oldu. İnsana, onun arzu 

və  ideallarına  bəslənən  hörmət  və  sevgi  yaradana,  Tanrıya  olan  məhəbbətlə 

yaxınlaşmağa  başladı.  Həmin  proseslər  dövrün  poeziyası  ilə  yanaşı  elmi-fəlsəfi 

fikrinin  də  ana  xəttinə  çevrildi.  Bütün  bunlar  ġihabəddin  Sührəvərdinin  (1154-

1192) dühasında öz vəhdətini tapdı. Onun "Hikmətül-işraq", "Əl həyakil ənnuriyyət", 

"Təvariqül-ənvar",  "Risaleyi-ruzi  ba  cəmaəti-sufiyan",  "Risaleyi-əqle-sorx", 

"Risaleyi-pərtövnamə",  "Risaleyi-səfire-cimorğ",  "Risalət  ət-teyr"  və  s.  elmi 

əsərlərində  və  poeziyasında  insanda  ideya-əxlaqi və  ruhi-mənəvi  nur,  işıq axtarışları 

və bütövlükdə kainatın, yaradılışın dərkinə yönəlmiş ardıcıl və inadlı cəhdlərin ədəbi-

fəlsəfi  təzahürü  ilə  qarşılanır.  Kamil  insan  axtarışları  ruhi-ilahi  varlığın  timsalında, 

ilahi-insan  məzmununda  dərk  və  qəbul  edilir.  Beləliklə,

 

vəhdəti-vücud  və  ruhun 

əbədiliyi  fəlsəfəsi  elə  islam  düşüncəsinin  özündən  mayalanaraq  ona  meydan 

oxumağa,  onun  ehkamlaşmış  və  təhriflərə  məruz  qalmış  müddəalarının  qarşısına 

maneə kimi çıxmağa başlayır. Pak və yaradan, ilahi və müqəddəs, nur dolu ruhu dörd 

ünsürə, maddi varlığa qarşı qoyan Ş.Sührəverdi yazırdı: 

Məni ölmüş bilib qəmli dayanan, 

Ağlayan dostlara çatdırın xəbər; 

Elə zənn etməyin ölmüşəm daha, 

And olsun Allaha, "mən" necə ölər. 

Mən bir sərçə idim, bu, qəfəsimdi, 

Uçaraq boş qoydum onu sərbəsər. 

Allahı görürəm burda gözümlə, 

Bunu xalqa gizli verirəm xəbər. 

Ruhları çıxarın bədənlərindən, 

Onda haqdan sizə görünər əsər. 

Şair  ruhların  onların  uçmağına  əngəl  olan  qəfəslərindən  –  bədənlərindən 

çıxarılmasını  ölüm  kimi  yox,  əsil  həyatın  başlanğıcı,  onu  öz  ideal  və  amalına 

qovuşduran  bir  vasitə,  yerdəyişmə  kimi  dərk  və  qəbul  edir.  Bu  panteist  məhəbbət 

fəlsəfəsinin  əsasını  ruhun  birliyi,  vahidliyi  təşkil  edir.  Ona  görə  də  Ş.Sührəverdi 

sözünə belə davam edir: 

Dəhşətə gəlməyin can verən zaman,  

Bu, yerdəyişmədir, köçə bərabər.  

Bizim ruhumuzun mayası birdir  

Bir şeydən yoğrulub bədənlər yeksər.  

Mən sizi görürəm özümdə hər vaxt,  

---

249 

 

Mənim özümsünüz hamı sərasər. 

Bütün 

bunlarla 

yanaşı, 

Şihabəddin 

Sührəverdinin 

ruh 

fəlsəfəsi 

tərkidünyalıqdan  tamamilə  uzaqdır.  Bu  təlim  həyat  eşqi,  yaşamaq  həvəsi,  əxlaqi 

saflıq,  humanizm,  xeyirxahlıq  və  insanlıq,  halallıq  və  sevgidə  sabitqədəmlik, 

vəfadarlıq,  nəfs,  tamah  üstə  iradi  və  əqli  hökmranlıq,  zəhmətsevərlik  və  çalışqanlıq 

kimi  mənəvi-əxlaqi  keyfiyyətlərin  vəhdətindən  yoğrulmuşdur.  O,  insanları  qəmdən 

uzaq olub, şən, şux, eyş-işrətlə yaşamağa, "ömür bitməmişkən bu fani dünyadan kam 

almağa"  çağırırdı.  Eyni  zamanda  bildirirdi  ki,  bütün  yaxşılıqlar  da,  pisliklər  də,  üz 

verən xeyir və şər əməllər də əslində ayrılıqda kiməsə deyil, hamıya aiddir. 

Əlbəttə,  əsrlərdən  bəri  formalaşaraq  ehkama  çevrilən  islam  düşüncəsinin 

mühafizəkar qüvvələri onun sərhədlərinin, yaratdığı çərçivələrin üstünə kölgə salınıb 

xilafətin  dağıdılması  ilə  barışa  bilməzdilər.  Bu  tipli  hər  hansı  təşəbbüsə  qarşı  onlar 

amansızlıqla  müqavimət  göstərirdilər.  Şihabəddin  Sührəverdi  də  öz  ideyalarının 

yolunda həmin amansızlığın nəticəsində qurban getdi, qətlə yetirildi. Lakin onun nur 

fəlsəfəsi  və  ruhun  bütövlüyü,  əbədiliyi  ideyaları  ictimai-ədəbi  və  fəlsəfi  düşüncədə 

pərvəriş taparaq yeni və rəngarəng forma və məzmunda davam və inkişaf etdi, Yaxın 

və  Orta  Şərqin  intibah  ideyalarının  ideya-estetik  tərkibində  qərar  tutdu,  Məhsəti 

Gəncəvi, Ə.Xaqani, N.Gəncəvi, Ə.Cami, M.Əvhədi, İ.Nəsimi, M.Füzuli, M.V.Vidadi 

və  digər  xələflərinin  yaradıcılıq  dünyasını  öz  nuru  ilə  işıqlandıraraq  onların  milli 

mədəni və ideya-əxlaqi vəhdətinin elmi-fəlsəfi təminatçılarından birinə çevrildi.