TƏBRĠK TELEQRAMLARI
Paris — İstiqlal gününüzü təbrik edir və ürəkdən salamlayıram.
Mir Yaqub Əkbər Ağa
VarĢava — Tarixi günümüzü təbrik edir və istiqlal mücahidlərinə candan
salamlar yollayıram.
Mustafa
Ankara — 28 may bayramı münasibəti ilə Sibiriyalarda çürüyən və
Azərbaycan dağlarında qan axıdan qəhrəman mücahidlərimizə atəşin təbrik və
müvəffəqiyyətlər.
Bayqara.
Berlin — Almaniyada yaşayan azərbaycanlılar 28 may gününü bütün
vətəndaşlara arzulayır.
Almaniyada Azərbaycan İstiqlal
Komitəsi.
159
Təntənəli bayramın sonunda Məmməd Əmin Rəsulzadə toplaşanlara
təşəkkürünü bildirəndən sonra onları mayın 30-da keçiriləcək milli Azərbaycan
gecəsinə dəvət edir.
İstanbul. 1929-cu il, 30 may. Milli Azərbaycan gecəsi.
«Birləşmiş fransız» salonunda «Odlu yurd» məcmuəsinin təşəbbüsü
Məmməd Əmin Rəsulzadənin müdirliyi ilə təntənəli bir surətdə «Milli Azərbaycan
gecəsi» keçirilirdi.
Yurdundan, vətənindən ayrı düşmüş Azərilər gecəyə gəlirdilər. Gələn tək
onlar deyildi. Türkiyə türklərindən, İstanbulda
yaşayan ukraynalı və
dağıstanlılardan, türküstanlı və kazanlılardan ibarət mühacirlər də buraya dəvət
olunmuşdular.
Gələn qonaqları Azəri gəncləri qarşılayır, qapı ağzında duran Azəri
qızlarından ibarət olan bir heyət gələnlərin köksünə göy, qırmızı və yaşıl rəngli
milli Azərbaycan bayrağını göstərən bir nişan taxır, Azərbaycanın gerbini və
gecənin proqramını təqdim edirlər.
Gecədə 600-ə yaxın qonaq iştirak edir. Çoxları yer olmadığından ayaq üstə
dayanıb.
Saat doqquz tamamda pərdə açılır və Türkiyə ilə Azərbaycan Demokratik
Respublikasının qoşa bayraqları görünəndə hamı əl çalıb alqışlamağa başlayır.
Şiddətlə alqışlanan türk «istiqlal marş»ından sonra otuz nəfərdən ibarət qızlı-
kişili «Azərbaycan istiqlal marşı»nı oxudular. Salondakılar səmimiyyət və
həyəcanla qarşıladılar bu marşı.
Marşlardan sonra səhnəyə göy, qırmızı və yaşıl rəngli paltar geymiş
qızlar—Süheyla, Gültəkin və Məlahət çıxdılar, gələn qonaqlara xoş gəldin etdilər.
Sürəyya xanım Azərbaycan istiqlalı və mücadiləsini təsvir edən alleqorik
bir məsəl söylədi və hamı tərəfindən bəyənildi. Xalid bəy Gültəkinin «Anama»
şerini ifa etdi.
Bu qərib mühacirlərin fəryadı, nalə səsi gedib çatırdımı anaya? Ananı
dustaq vətəndə terrorçu bolşeviklər rahat buraxırdılarmı! Qoyurdularmı ki, yazıq
ana heç olmasa balasının dərdini dinləsin! Ana dustaq vətəndə inildəyib
şikayətlənirdi, bala isə qürbət ellərdə. Bolşeviklərin, qanlı şura hökumətinin
insanlara verdiyi pay bu idi. Bu qanlı rejim özünün sərt, insaniyyətdən uzaq
siyasətinə hələ sadiq idi. Nə idi bu siyasət? Ananı baladan ayırmaq, qardaşı bacının
gözü qarşısında güllələmək, ixtiyar qocanı cavan yanında söyüb təhqir etmək,
gecələr dinc əhalinin evinə girib oğurluq etmək, varını, dövlətini tutub almaq. Bu
idi bolşeviklərin Azərbaycana gətirdikləri yaşayış tərzi.
...Salondakılar bu qəmli şerin sədası altında hıçqırır, ötənləri xatırlayır, ana
nəfəsindən uzaqlığın acısına göynəyirdilər.
Şerdən sonra Gültəkin, Süheyla və Məlahət xanımlar «bayrağa dua» rəqsini
ifa etdilər. Rəxşəndə xanım «Bayrağım və istiqlalım» şerini ifa etdi. Dilşad
xanımla Fəxriyyə xanım bayraqla rəqs edərək Əli ustanın «Vətən həsrəti» adlı
160
şerini söylədilər və bu hamının xoşuna gəldiyindən bir də təkrar etdilər. Sonra
Məmməd Fərzəli bəy segah oxudu. Balaca Əli ilə balaca Gültəkin «Mustafa Kamal
rəqsi»ni oynadılar. Rəqs zamanı, Dilşad xanımın «Buzlu cəhənnəm»dən bir
parça oxuması da çox həyəcanlı qarşılandı. Bu həm də şimalın soyuqlarında
işgəncələrlə həyata göz yuman «müsavatçılar»ın əziz ruhuna bir hörmət əlaməti
idi.
Dilşad xanımdan sonra Həmzə bəy tütəkdə son dərəcə gözəl bir Azəri
Havası çaldı. Dilşad xanım pianoda «Azərbaycan» rəqsini çaldı və Həsən bəy
oynadı. Sonra Həsən bəy və Rəhim bəy «Şamilin duası» rəqsini ifa etdilər.
Təntənəli gecə saat üçə kimi davam etdi. Gecə bitəndən sonra hamı bir-bir
Məmməd Əmin Rəsulzadəyə yanaşır, Azərbaycanı yaşadan bir bayram keçirdiyinə
görə minnətdarlıqlarını bildirirdilər.
Gecədən qəribə hisslərlə ayrıldı. İçərisində bu günə kimi çətinliklə qoruyub
saxladığı vətən həsrəti indi göynəyir, getdikcə onu haldan salırdı. Vətən yadlar
əlində idi. Qoymadılar, qoymadılar xalqı yaşadaq, bir ağ günə çıxaraq. Axı hər şeyi
xalq üçün edirdik. Heç cürə anlamadılar, başa düşmədilər bizi. Gəlib yurdumuzu
viran qoydular. Evlərimizdən çıxan tüstünü kəsdilər, ocağımızı söndürdülər. Nədir
bu adamların günahı? Salona diqqət edirdim. Azərbaycan sözü eşidilən kimi
hamısı acı göz yaşı tökürdü. Belə adamlar niyə vətənlərindən qovulmalı, didərgin
düşməlidir? Amma bu adamları yaşatmaq lazımdır. Onların sabaha inam hissini
öldürmək olmaz. Hərdən belə təntənəli axşamlar keçirib onlardakı həyat eşqini
söndürməməliyik. Bu xalq yaşamalı, iztirablara dözüb dayanmalı, vətən qapılarının
tezliklə açılacağına inanmalıdır. Bilməlidir ki, Vətənimiz Azərbaycanın başı
üzərindən əsarət və müstəmləkəçilik buludu tezliklə çəkilib gedəcək, xalqımız yenə
istiqlaliyyət bayrağını ucalara qaldıracaq!
...Ən çətin anlarda belə inamını itirmirdi. Heyrət ediləcək dərəcədə inamı,
çətinliyə dözmək bacarığı vardı. İçərisində nə qədər ağrılar gəzib dolaşsa da,
adamlarla danışanda hər şeyi unudur, böyük inam və qüvvət mənbəyinə çevrilirdi.
Adamlar onun yanına Azərbaycandan bir xəbər öyrənməklə yanaşı güc, qüvvət də
almağa gəlirdilər. Bir kəlmə sözü ilə tanışlarının, yurddaşlarının sınan ümidini
birləşdirir, uzun ömür verib yaşadırdı. Mehriban, həlim xasiyyəti vardı. Onunla
söhbətdən adamlar məmnun qalırdılar. Heç zaman kənar söhbətlər etməz, kiminsə
haqqında danışmazdı. Belə şeyləri sevmir, nifrət edirdi. Onun yalnız bir söhbəti
vardı: Azərbaycan. Həmişə bu söhbəti etməyi xoşlayardı. Həyatdan, adamlardan
heç nə istəmirdi. Onun istədiyi Azərbaycan idi. O öz Azərbaycanını istəyirdi. Və
o işıqlı günə —sevimli vətənini yadlar əlindən alacağına inanırdı. Elə onu yaşadan,
ürəyinə təpər olan bu inam idi. Zaman keçdikcə gözlərinə dərin kədər pərdəsi
çökürdü. Bu onun içəri ağrısı idi, Vətəninin həsrəti idi. Sevimli uşaqlarından ötrü
ürəyinin başı göynəyirdi. Sevimli oğlanları Rəsulu, Azəri, istəkli qızları Lətifəni,
Xalidəni necə də görmək istəyirdi! Amma bu istəyini, həsrətini kimsənin yanında
danışmazdı. O istəmirdi ki, yurddaşları onu ağlayan, acıyan, ah-uf edən görsünlər.
161
Bu onlara da təsir edər, düşkünlük yaradardı. Bu qürbət eldə yaşayanlar ümidlərini
ona bağlamışdılar. O isə dözüb dayanırdı. Heç zaman ağır şəraitin quluna
çevrilmirdi. Mütləq bir çıxış yolu axtarıb tapırdı.
Vətənindən isə ölüm nəfəsli xəbərlər göndərilirdi ona. Adamları güllələyir,
günahsızcasına qətlə yetirirdilər.
...Onun özünü isə çətin bir sınaq gözləyirdi. Xain əllər indi ona sarı
uzanırdı. Çoxdan idi ki, dünyaya car çəkdiyi istiqlal səsini boğmağa çalışırdılar.
İndi deyəsən o məqam gəlib çatmışdı, istəklərinə yetişirdilər.
ATATÜRK NARAZIDIR
Yox, o heç zaman türk xalqının böyük oğlu Mustafa Kamal Atatürkdən
narazılıq etməyəcəkdi. Heç zaman onun haqqında xeyirxahlıq və səmimiyyətdən
başqa bir söz deməyəcəkdi. Ölkədən çıxıb getməyini tələb etdiyinə görə də
Atatürkə olan hörmət və səmimiyyətini itirməyəcəkdi. Dövrün, şəraitin belə
olduğunu biləcəkdi. O, xırda hisslərlə yaşayan adam deyildi, onu böyük işlər, ən
başlıcası isə Azərbaycanın taleyi maraqlandırırdı.
Türkiyədə vətənini müdafiə etməsi, məcmuələr çıxarıb bütün dünyaya səs
salması köhnə mübarizə dostunu, indi vətənini əsarətdə saxlayan Stalini,
bolşeviklər hökumətini narahat edirdi. Getdikcə cəsarətli oğullarını qırıb, xalqı öz
rejimlərinə tabe etdirdikləri Azərbaycanda Məmməd Əmin Rəsulzadənin səsi yenə
eşidilirdi. Bu səs onları qıcıqlandırır, yerindən edirdi. Bu səsdən qorxur, həyəcan
keçirirdilər. Bu səsin ən yumşaq eşidilməsi xalqı üsyana, azadlıq mübarizəsinə
çağırış idi. Bu səsi boğmaq, kəsmək lazım idi. Bu səs boğulsa, Azərbaycandan ötrü
narahatlıq keçirməyə dəyməzdi.
Budur, belə imkan yaranıb. 1931-ci ildə Türkiyə ilə Sovetlər Birliyi
arasında imzalanan dostluq müqaviləsinin gizli bir bəndi də bundan ibarət idi:
Türkiyədəki mühacirlər ölkədən çıxarılsın, sovet hökuməti əleyhinə təbliğat işi
aparmasınlar.
Atatürkün xəbərini çatdırmışdılar ona. Başqa yol yox idi. Türkiyədən
çıxmalı idi. Türkiyəni belə bir addım atmağa məcbur edən səbəbləri başa düşürdü.
Dövrün, şəraitin mürəkkəbliyi Türkiyəni Sovetlər Birliyi ilə yaxınlığa məcbur
edirdi. Bu yaxınlıq heç də Atatürkün Rusiyaya, yaxud kommunist rejiminə
məhəbbətindən irəli gəlmirdi. Yox, Atatürk kommunist rejiminə nifrət edirdi. O
həmişə türk və milliyyətçi olmağın tərəfində dayanırdı. O, türk şərəfi və
heysiyyətini hər şeydən yüksək tuturdu. Bir dəfə Ankaradakı rus elçiliyindəki
görüşdə Rusiyanın baş elçisi Qaraxan Türkiyə əleyhinə bəzi sözlər danışmışdı.
Atatürk sovet diktatoru Stalini hədəfə alaraq Qaraxana ağır ittihamlar demişdi.
Bəli, Atatürk milliyyətçi idi və kommunizmə nifrət edirdi. O deyirdi:
«Burası unudulmamalıdır ki, türk aləminin ən böyük düşməni
kommunistlikdir. Hər görüldüyü yerdə əzilməli!»
162
Atatürk onun və yurddaşlarının Türkiyədən çıxıb getməyini tələb edirdi. Və
getməkdən başqa bir çıxış yolu yox idi.
...Amma o incimirdi Atatürkdən. Atatürk haqqında həmişə məhəbbətlə
danışırdı. Sonradan yazacağı bir məqalədə isə Atatürk haqqında bu sözləri
deyəcək, onu «qurtulan şərqin simvolu» adlandıracaqdı:
«XX əsrin şərqi, XIX əsr qərb tarixinin qeyd etdiyi Amerika ihtilalı ilə
fransız inqilabını bir həmlədə yapmaq zərurətindədir. Mustafa Kamalın böyüklüyü,
işdə tarixin bu zərurətini qavrayışındadır. Bu şömüllü dahisi ilə türk
milliyyətçiliyinin şanlı başbuğu, eyni zamanda qurtulan şərqin simvoludur!».
Türkiyədən ayrılırdılar. Türkün ikinci bir qapısı üzlərinə bağlanırdı.
Birincisini bolşeviklər zorla, süngü gücü ilə bağlamışdılar. İkincisini isə bicliklə,
siyasətlə, başqasının əli ilə qapayırdılar.
Türkiyənin həmişə doğmalıq gördükləri torpağından ayrıldılar. Başı
müsibətlər çəkmiş müsavatçılarla birlikdə o və əmisi oğlu Məmməd Əli tozlu-
torpaqlı yolla üz tutub qərib ölkələrə gedirdilər. Hamısı düşkün, fikirli, xəyallı.
Hamısı taleyin bu acı hökmünə içəridə ağrıyırdılar. Vətəndən qovulmuş
müsavatçılar sonu, bucağı görünməyən qara bir yolla baş alıb gedirdilər.
İstiqlal yolçuları! Yurdundan, obasından qovulmuş zavallılar, bu nə haldır
düşmüsünüz? Nakam Azərilər, hara belə gedirsiniz? Sizi hər yerdən qovurlar,
yaşamaq haqqınızı əlinizdən alırlar! Hara, hara gedirsiniz? Vətəninizi al qan içində,
oğullarınızı başı kəsilən vəziyyətdə qoyub hara gedirsiniz? Siz ki, haqqınız,
azadlığınız yolunda çalışırsınız. Demək, haqqını tələb etmək azəri türkünə qadağan
olunub. Qəribə məntiqdir!
Türkiyədən çıxanda xoşagəlməz hadisə baş verdi. Onların hamısına
Trakiyadan çıxıb getməyə icazə verdikləri halda, əmisi oğlu Məmməd Əlini
Suriyadan çıxarmaq istədilər. Nəhayət, onu da dostlarından ayırmadılar.
Hər ikisi bir-birinə bağlanmışdı. Hər iki əmioğlunun bir yaşayış amalı vardı
– Azərbaycanı azad etmək! Elə bu istək onları bir-birinə daha da qırılmaz tellərlə
bağlayırdı.
***
Berlində kəsilməyən səs: «İstiqlal». O öz mübarizəsini davam etdirirdi.
Azəri türklərinin yanıq ürəklərinə yenə ümid toxumu səpirdi. Almaniyada yeni bir
qəzeti çapa hazırlayırdı. Bu qəzet əsarət altına alınmış azərbaycanlıların ağrısını,
tapdanan hüquqlarını geniş kütlələrə çatdırmalıydı.
«İstiqlal» qəzeti, 1932-ci il, 10 yanvar. Bu gün Almaniyada yaşayan
azərbaycanlılar doğma vətənlərinin qürbət eldə ucalan səsini eşidirlər. Bu səsi
ucaldan adamı da tanıyırlar. Həmin adam düz on dörd il əvvəl onların başı üzərində
üç rəngli istiqlaliyyət bayrağını dalğalandırıb «bir dəfə yüksələn bayraq bir daha
enməz» demişdi. Bu çoxdan, lap çoxdan olmuşdu. O zaman vətənləri azad idi,
163
xoşbəxt də yaşayırdılar. Sonra tufanlar qopdu, xain düşmən onların yurdunu işğal
edib özlərini çöllərə saldı. Yox, onlar məhv olmadı, min bir çətinliyə dözüb
dayandılar. Ona görə dözüb dayandılar ki, xalqı yaşatsınlar, uzaq ellərdə
qarşılarına çıxan hər kəsə işğal olunmuş vətənlərindən danışsınlar. Və həmişə belə
də etdilər.
Onun səsini isə həmişə eşidirdilər. Türkiyədə nəşr etdiyi jurnallara abunə
yazılır, çap olunan kitablarını alıb acgözlüklə oxuyurdular. Çünki onun yazılarında
əzab çəkən Vətənin—Azərbaycanın ürəyi çırpınırdı. Onunla əlaqələrini
kəsməmişdilər. İstanbulda yaratdığı milli mərkəzdən daima xəbər tuturdular.
İstanbuldakı Azərbaycan milli mərkəzi mühacir Azəri türklərinin qurtuluş ocağı
idi.
İndi budur, o qədər işi görən adam Türkiyədən çıxmağa məcbur olub.
Hadisənin necə olduğunu, daşın kim tərəfindən atıldığını yaxşı bilirlər. Amma
Azərilər Polşada, Almaniyada, Fransada yaşayır və onu sevirlər. Polşa hökuməti
Türkiyədən çıxan Azəri mühacirlərinə sığınacaq verib. Almanlar isə böyük
səmimiyyət və xeyirxahlıqla onların qəzet, məcmuə çıxarmalarına imkan yaradır.
Həmin günü Almaniyadakı mühacir Azəri türkləri «İstiqlal» qəzetinin ilk
nömrəsini böyük həyəcanla oxuyurdular. Elə qəzetin ilk səhifəsində onun—azad
hökumətlərinin keçmiş başçısı Məmməd Əmin Rəsulzadənin səsini eşidirdilər.
Məmməd Əmin Rəsulzadə «Kəsilməyən səs» məqaləsində yazırdı:
«Mütaliənizə təqdim olunan bu qəzet müqəddəs bir mübarizənin
müdafiəçisi üçün yüksələn bir səsi mədəniyyət dünyasına çatdırmaq üçün nəşr
olunur.
Milli Azərbaycan istiqlal mübarizəsinin səsi! — budur bizi həyəcanlandıran
səs!
Bu gün Berlindən eşitdiyimiz bu səs on ilə yaxın idi ki, İstanbuldan gəlirdi
və nə qədər təbii idi. Gənc bir türk vətəninin, istilaya uğramış bir türk millətinin
qəsb edilmiş haqqını və haqlı istiqlalını müdafiə etmək üçün türkcə çap olunan
mətbuat orqanına qardaş Türkiyədən daha münasib sığınacaq yeri təsəvvür etmək
olarmı?!
Yabançı rus istilasının qırmızı terroru altında boğucu bir qəmginliklə
oxunacaq bu məqalənin azərbaycanlı münəvvərlərdə yaradacağı təsir bu sətirləri
yazarkən bizi xüsusən düşündürür. Heyrət dolu gözləri görürük—soruşur: —
Görən nə olub?!
—Türkiyə cümhuriyyət hökumətinin qərarilə İstanbulda nəşr edilən «Odlu
yurd», «Azəri türk», «Yeni Türküstan» jurnalları və «Bildiriş» qəzeti bağlanmışdır.
...Bizi heyrət içində qoyan bu həqiqətə indi düşmən sevinir. Bolşeviklər,
ruslar məmnundurlar. Niyə də məmnun olmasınlar? Boğduqları gənc türk
milliyyətçiliyi, cümhuriyyətçiliyi və xalqçılığının etiraz edən səsi artıq eşidilməz
olmuşdur. O səs ki, sovet rejiminin, onun yürütdüyü məlun siyasətin iç üzünü faş
edir və bolşevik saxtakarlarının üzünə çırpırdı. Bəli, onlar məmnun ola bilərlər:
164
milli, müasir xalqçı türk cümhuriyyətində milli, müasir, xalqçı Azərbaycan
istiqlalçılıq məfkurəsinin səsi boğulmuşdur!
Budur, yaşadığımız dövrün acı həqiqəti, tarixin istehzası.
Heyf bu dövrə!
Lakin
bütün
bunlara
baxmayaraq
onlar
yollarından
dönmür,
mübarizələrindən əl çəkmirlər. Mübarizələri haqdır, buna inanırlar və bu inama
güvənirlər.
...Azərbaycan istiqlal mübarizəsi olduğu kimi davam edir. Çeka zirzəmiləri
mücahidlərlə dolur, məhbus dəstələri Solovki istiqamətdə hərəkət edir.
Kəndlilərdən təşkil olunmuş partizan dəstələri mübarizəni davam etdirir, yeni nəsil
isə istila rejiminin güclənməsinə baxmayaraq, milli idealın arxasıycan gedir.
Bununla bərabər Azərbaycanın mübarizəsini bir an da dayanmadan bütün
dünyaya çatdırmaq ehtiyacındayıq, Türkiyənin öz taktikasını dəyişəcəyini gözləyən
müddətdə Azərbaycan hərəkatı təbii ki, səsi kəsilmiş qala bilməz!
Bu gündən etibarən burda nəşrinə başladığımız qəzet məhz bu kəsilməyən
səsin ifadəsidir! Məqsədi budur: «Kəsilməyən səs!»
Məmməd Əmin Rəsulzadə qəzetin proqram məqaləsindəki fikrini axıra kimi
də davam etdirirdi. 1934-cü ilə kimi Berlində çap olunub yayılan bu qəzetdə yalnız
Azəri türkləri deyil, eləcə də bütün dünya ictimaiyyəti Azərbaycanın iztirablarını
eşitdilər. Məmməd Əmin Rəsulzadə sovetlər birliyinin Azərbaycana tətbiq etdiyi
siyasətin, qayda və qanunların iç üzünü açıb göstərir, sərt tənqid atəşinə tuturdu.
Onun «İstiqlal»dakı yazıları Azərbaycanı işğalda saxlayan sovet rejiminə qarşı
daima alışmağa hazır olan bir od idi. Ona görə də Sovet çekistləri, bu qanlı rejimin
qoruyucuları hər vasitə ilə Azərbaycanı Berlindəki istiqlal odundan qoruyurdular.
Odu üfürüb alovlandırmaq bacarığında olan vətənpərvər Azəri türklərini isə
həbsxanalarda işgəncələrə məruz qoyur, Solovki buzlaqlarında ölümə məhkum
edirdilər. Bolşeviklər Məmməd Əmin Rəsulzadənin Türkiyədən çıxarılmağına çox
sevinmişdilər. Axı onları narahat edən, vəzifə stollarını silkələyən səs boğulmuşdu!
O səs daha İstanbuldan eşidilməyəcəkdi!
Amma şadlıqları uzun sürmədi və yedikləri haram tikə boğazlarında qaldı.
Yenidən, yenidən o səs eşidilməyə başlamışdı. Özü də bu dəfə daha sərt və güclü
dəlillərlə onların saxtakarlığı, fırıldaq və ikiüzlülüyü dünyaya çatdırılırdı. Narahat
idi bolşeviklər, narahat idi bu istiqlal səsindən.
Lakin onların əli Almaniyaya çatmayacaqdı. Polşada da bu rejimə dərin
nifrət vardı. Məmməd Əmin Rəsulzadənin bu ölkələrdə ucaltdığı istiqlal səsini
onlar necə çalışsalar da batıra bilməyəcəkdilər. O səs eşidilib yuxularına haram
qatacaq, rahat yaşayışlarını pozacaqdı.
Budur, «İstiqlal» qəzeti Məmməd Əmin Rəsulzadənin «Açıq diplomatiya»
yazısını çap edib. Müəllif bolşeviklərin növbəti siyasətini — açıq diplomatiya
fikrini irəli sürməyinin daxili saxtakarlığını izah edir. Göstərir ki, onlar həmişə
zahirən demokratik, azadlıq pərdəsinə bürünmüş şüarlar irəli sürüb əslində
165
özlərinin istibdad qanunlarını yeridirlər. Onlara inanmaq olmaz. Sovet rejiminin
müdafiəçilərinə bel bağlamaq düzgün deyil. Bolşeviklər bütün Sovetlər Birliyində
hürriyyət şüarını irəli sürür, fəhlə-kəndli hökumətinin mövcudluğundan danışırlar.
Amma həqiqətdə isə ölkədə yalançı fəhlə-kəndli hakimiyyətinin pərdəsinə
bürünmüş Stalin diktatorluğu vardır. Məmməd Əmin Rəsulzadə yazırdı:
«...Qırmızı imperializm özünün əsl qayəsini təşkil edən dünya inqilabından
əl çəkməyib. Planlaşdırdığı beşillik planı yerinə yetirmək üçün onun hər cür
müvəqqəti sakitliyə ehtiyacı vardır ki, sırf təcavüz məqsədi güdən bu sənaye
planını müvəffəqiyyətlə başa çatdırsın. Bu məqsədlə də o indiki şəraitdə sülhsevər
maskası taxır və buna da müvəffəq olur».
..Azərbaycan od içindədir. Vətənindən həyəcanlı xəbərlər çatdırılır ona.
Qanlı istila rejiminə qarşı güclü iğtişaş və üsyanlar davam edir. Ona bir məlumat
da çatdırıblar: bu ilin baharında (1932-ci il) Azərbaycanda bolşevik rejiminə qarşı
güclü üsyan olacaq. Azərbaycanlı vətənsevərlər üsyana ciddi hazırlaşırlar. Əlbəttə,
o qanlı terror siyasətindən yaxa qurtarmaq üçün üsyanı qəbul edir. Və deyir ki,
indiki şəraitdə üsyan mübarizənin ən münasib yoludur. Amma Məmməd Əmin
Rəsulzadə bu işdə tələsməməyi məsləhət görür və Azərbaycanda üsyana
hazırlaşanların diqqətini bir məsələyə yönəldir: silahlı mübarizənin bəzi zəruri
şərtlərinə. Hansılardır bu zəruri şərtlər? Silahlı üsyana başlamağın hansı cəhətlərini
nəzərə almalı?
Məmməd Əmin Rəsulzadəyə görə Azərbaycanda silahlı mübarizə aşağıdakı
şərtlərə uyğunlaşdırılmalıdır. O yazırdı:
«...Bunlardan birincisi, bütün Qafqaz xalqlarının müştərək hərəkatıdır...
Lakin müvəffəqiyyətin ikinci şərti də var. Bu da silahlı müqavimət və mübarizə
həmlələrinin
strateji anlara uyğunlaşdırılmasının zəruriliyidir. Bolşevik
hökumətinin başı xarici və daxili, mühüm bir hərb və ya ixtilal ilə məşğul olmasa,
partizanlarımızın hər hansı bir çıxışının müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnəcəyini
görməmək mümkün deyil».
Məmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycan üsyançılarına bir fikri də çatdırır:
vaxtından əvvəl çıxış etməklə düşmənin qurduğu provakasiyaya getməməli! Ona
görə ki, vaxtından əvvəl çıxış olarsa onda düşmən arxa cəbhədə ona mane olub, hər
qüvvəni məhvə çalışacaq.
Məmməd Əmin Rəsulzadə mövcud vəziyyətin belə dərin təhlilini verməyi
bacarırdı. «İstiqlal» isə onun ağıllı və məntiqli fikirlərini düşməndən qisasa
hazırlaşan yurddaşlarına çatdırırdı.
Yurddaşları isə Vətəndə əzab çəkir, terrorçu qüvvə qarşısında gücsüz
qalırdı. Haqsızlıq, təhqir və mənəvi sıxıntılardan bezib cana doyan Azəri
türklərinin çoxu bolşevik işğalında inildəyən Azərbaycanda tab gətirə bilmir, azad
yaşayış istəyi ilə qürbət ölkələrə üz tuturdu. Otuzuncu illərdə bu mühacirlərin sayı
həddindən artıq çox idi. Türkiyədə, Almaniyada, Polşada, Fransada sığınacaq tapan
bu qərib azərbaycanlıların hamısı vətən həsrəti ilə alovlanırdılar.
166
Məmməd Əmin Rəsulzadə Vətənini tərk etmək məcburiyyətində qalmış
yurddaşlarına bir istəyini çatdırırdı. Elm, bilik qazanan bu mühacirlərə Vətən
borcunu unutmamağı təlqin edirdi. Deyirdi ki, hər bir azərbaycanlı mühacir harda
və nə işlə məşğul olursa-olsun o vətənini unutmamalı, vətənpərvərlik dərsini
öyrənməlidir.
Məmməd Əmin Rəsulzadə ziyalı mühacirlərə üz tutub deyirdi:
«Sadə texniki mütəxəssisi həmişə tapmaq olar. Bu ehtiyacını bir millət
müvəqqəti olaraq əcnəbilərə müraciət etməklə təmin edə bilər. Lakin heç vaxt
xaricə müraciət edərək bir vətənpərvər, bir milliyyətçi və bir istiqlalçı olmaq
olmaz!».
Məmməd Əmin Rəsulzadə hələ Azərbaycan Demokratik Respublikasının
yarandığı gündən milliyyətçi və imperializmi yaşatmaq, Rusiyanın çar dövründə
işğal olunmuş ərazilərini saxlamağa çalışan ruslara qarşı nifrət ruhunda idi. Hələ
1919-cu ildə azad Azərbaycan dövlətinin mövcud olduğu vaxtda millətçi Denikin
bir şüar irəli sürürdü: «Bölünməz Rusiya!» Denikinin «bölünməz Rusiya» qılıncı
ilkin olaraq Dağıstanın sinəsinə sancılmışdı. Növbəti hücumunu isə Bakıya etməyə
çalışırdı Denikin. Rusiyanın çar dövründəki ərazilərində yenidən hökmranlıq
fikrinə düşmüşdü.
İndi həmin o Denikin «ac rus»ları başına yığıb xaricdə—mühacirətdə
fəaliyyət göstərirdi.
Məmməd Əmin Rəsulzadə Denikin siyasətinin riyakar olduğunu sübuta
yetirir, «Bölünməz Rusiya» ideyası altında hansı xəyanətlərin yatdığını göstərirdi.
Çünki Denikin həmin vaxtlar özünü Polşanın halına yanan kimi göstərib deyirdi:
«Polşa üçün ən yaxşı yol təkrar gələcək yeni Rusiya ilə konfederasiyaya
girməkdir!» Məmməd Əmin Rəsulzadə isə Denikinin bu fikrinə etiraz edib bu
«konfederasiyanı» təkrar Rusiyanın əlinə düşmək adlandırırdı.
Məmməd Əmin Rəsulzadə Denikinin «Bölünməz Rusiya» ideyasına qarşı
çıxıb yazırdı:
«...Lakin biz əminik: bolşevizm yıxılınca — siz bunu istəsəniz də,
istəməsəniz də fərqi yoxdur — Rusiya parçalanacaq və dünyanın bu geniş
qitəsindəki əsir millətlər bu dəfə artıq əbədi qurtulacaq, öz müqəddəratlarının
sahibi azad və müstəqil olacaqlar!»
Məmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycanın istiqlalı uğrunda apardığı
mübarizədə həmişə Qafqaz xalqlarının birliyi ideyasını irəli sürüb. Onun fikrincə,
Rusiya əsarətində əzab çəkən türk xalqları birgə mübarizəyə qalxmasa, qələbə əldə
olunmaz. O böyük iftixar hissi ilə yazırdı ki, Azərbaycan istiqlalçılığı Rusiya
əsarətindəki türk xalqlarının önündə gedib. Amma bu xalqlar niyə məğlub olur,
azadlıq qazana bilmir? Məğlubiyyətin səbəbi nədir?
Məmməd Əmin Rəsulzadə «İstiqlal» qəzetində çap etdirdiyi «ortaq bir gün»
adlı yazısında məğlubiyyətin səbəbini belə izah edirdi:
167
«...Türk xalqları arasında birlik hazırlığı, təşkilat və rabitənin zəifliyi
üzündən yarımçıq qalmışdı. Bu dəfə bolşevizm şəklində zühur edən rusluq yenidən
bu qardaş xalqları istila etmişdir.
Bu istilaya qarşı illərdən bəridir ölüm-dirim mübarizəsi aparan türk xalqları
artıq büllurlaşmış bir proqrama malikdirlər. Əllərində milli istiqlal bayrağı vardır.
Onlar bu bayraq altında çarpışır, onun zəfəri üçün iztirab çəkirlər...»
O bütün ömrü boyu bu təşkilata nifrət etdi. Bu təşkilat onun neçə dostuna,
məslək yoldaşına, minlərlə günahsız yurddaşına ölüm gətirdi. Adamların
düşüncəsini də dəmir məngənəyə aldı bu təşkilat. Bu təşkilatın ilk ilhamçısı Lenin
olmuşdu. Adamları xaincəsinə, gizli şəkildə öldürmək! Onun ideyasına qarşı etiraz
edənləri aradan götürmək! Cəmiyyətdə diktatorluğu təmin etmək! İnsanları həmişə
qorxuda saxlamaq! Lenin o qorxulu təşkilatı yaratmaqda bu məqsədi güdürdü.
1918-ci ildən fəaliyyətə başlayan bu qanlı terror maşını qısa bir zamanda
milyonlarla günahsız insan qanı axıdıb, cəmiyyətdə «təmizləmə» işi apardı və
Leninin hakimiyyətini möhkəmlətdi. O qanlı terror maşını 1920-ci ilin Aprel
işğalından sonra Azərbaycana da gəlib çıxdı. Elə ilk gəlişindən qanlı tikanlarını
xalqının canına daraşdırdı. Bu terror maşınının qəribə iş rejimi vardı. Gündüzlər,
işıqlı havada gözə görünməzdi. Deyib-gülən, günəşli hava udan adamların ağlına
belə gəlməzdi ki, kinli gözlərin nəzarəti altındadırlar. Bəzən evdə pıçıltı ilə gedən
söhbəti də bu terror maşını eşidə bilirdi. Çox güclü «eşitmə» qabiliyyəti vardı! Bu
terror maşını ən çox qaranlığı sevirdi. Qaranlıqda necə böyük həvəslə işə
başlayırdı. O enerjisini zülmət gecələrdən alırdı. Onun insan qanı ilə hərəkət edən
motoru yalnız qaranlıqda, insanların küçələrdə gəzib dolaşmayan vaxtında işə
düşürdü.
Bəli, bu terror maşını insanların ömrünə həmişə ağrı-acı gətirmişdi.
Adamları izləmək, psixləşdirmək, «yavaş ölümlə» məhvə aparmaq da bu qorxulu
təşkilatın üsullarından biri idi.
O zaman bu təşkilat «QPU» (Dövlət siyasi İdarəsi) adlanırdı.
Məmməd Əmin Rəsulzadə 1933-cü ildə «İstiqlal» qəzetində yazırdı:
«...Qırmızı imperializmin qanlı istilası altında qanlı vətənimizdə milli hiss
və müqavimət qüvvələrini qan və atəş içində boğmaq işindən bir an belə əl
çəkməyən bu təşkilat həm də milli istiqlal fikrinin sovet sərhədləri xaricindəki
mübarizələrini də vurmaq niyyətindədir.
...Bu agentlərin məqsədi mühacirlər arasında nüfuz və hörmət sahibi olan
şəxsləri hər cür yollarla mənən öldürmək, onların ətrafındakı adamları siyasət
yoluyla ləkələmək, müxtəlif qrup və zümrələr arasına nifaq salmaqdan ibarətdir.
...Yaşadığımız mühacirət həyatının ağır şərtləri içində çox vaxt obyektiv
vəziyyətə göz yumaraq subyektiv amillərin təsiriylə hərəkət edən vətəndaş çox
kərə zahirdə haqlı görünən sözlər arxasında gizli qəsdlər olduğunun fərqinə varmır.
O özü də istəmədən, bir də baxırsan ki, QPU-nun kim bilir neçənci əldən atdığı
tələyə düşür.
168
İnam və intizam—QPU-nun işini nəticəsiz qoyacaq şüar budur!».
..Amma bir gün gələcəkdi ki, QPU-nun (indiki «DTK»-nin) dişləri ona da
qıcanacaqdı. Həqiqət və istiqlaliyyət sözünü ucadan deyib Sovetlər Birliyindəki
məhkum xalqları duyuq salan bu adamı da aradan götürmək istəyəcəkdilər. Lakin
bu dəfə dişləri sərt qayaya toxunub ovulacaqdı.
...Böyük Vətən müharibəsindən sonra Məmməd Əmin Rəsulzadəni
izləməyə başladılar. Stalini artıq köhnə mübarizə dostunun taleyi narahat etmirdi.
O öz təkhakimiyyətliyini qurmuş, müharibədə qələbə çalmışdı. Köhnə mübarizə
dostu isə ona çox mane olur, qurduğu rejimi dağıtmağa çalışırdı. Məmməd Əmin
Rəsulzadə ciddi axtarışda idi.
Bir gün yanına gəlib-gedən dostu Heydər Atak bir nəfər azərbaycanlının
onunla görüşmək istədiyini bildirdi. (1946-cı ildə Məmməd Əmin Rəsulzadə
Almaniyada yaşayırdı və onun qaldığı yer bir neçə dostuna məlum idi). Məmməd
Əmin Rəsulzadə Heydər Atakdan bir söz də eşitdi: həmin adam onu görməkdən
ötrü çox canfəşanlıq göstərir. Nəhayət, tamam başqa bir yerdə görüşdülər. O adam
ürəyiyananlıq göstərib deyirdi ki, bəs sizin adınızı çoxdan eşitmişəm və şəxsən
görüb tanımaq istəyirdim. Ayrılandan sonra Məmməd Əmin Rəsulzadə Heydər
Ataka demişdi: «Bu adamdan gözüm su içmədi». Hadisədən bir ay keçməmiş onu
Amerika Kəşfiyyat idarəsi həbs edir. İstintaqda məlum olur ki, Almaniyaya onu
Məmməd Əmin Rəsulzadəni öldürməyə göndəriblər. Bu dövlətin tapşırığıdır....
Yox, onu aradan götürə bilmədilər, öz əcəli ilə öldü. Daha doğrusu, aradan
götürməyi bacarmadılar. İşini ehtiyatla tuturdu. Qaldığı yeri, mənzili tez-tez
dəyişir, ehtiyatsızlığa yol vermirdi. Təsadüfi deyil ki, Stalin kimi bir adam həmişə
ona hörmətlə yanaşmış, bacarığına heyrət etmişdi. Stalin kimi bir adamı ölümdən
qurtarmış, həbsdən qaçırmışdı. Ona görə də Stalin onu toruna sala bilmirdi. Çünki
köhnə mübarizə dostu hər sahədə ondan qabiliyyətli və yüksək idi. Dəfələrlə
ölümdən qurtaran, həyatın min bir tələlərindən yan keçməyi bacaran Məmməd
Əmin Rəsulzadəni yox etmək asan iş deyildi. O tarixin yetişdirdiyi yeganə
şəxsiyyətlərdən idi. Stalin bunu yaxşı bilirdi. Ona görə də 1946-cı ildəki baş
tutmayan bu «həmlə»sindən sonra çəkilib yerində oturdu.
...«İstiqlal» Azəri türklərinin tapdanan haqqını müdafiə edir, ağrı və
işgəncələrini dünya xalqlarına çatdırırdı.
Dostları ilə paylaş: |