\ i > -
logiyamn
ohomiyyoti daha da artir. Çox maraqlidir ki, ictimai praktikanin bu vo ya digor
sahosindo psixoloji məsolələr artiq praktik işçilərin özlərinin diqqotini bilavasito
colb edirdi. Buna aid çoxlu faktlar göstərmok olar. Mosolon, 1926-ci ildo
C.Cabbarli Azorbay-
122
I
in
Dövlət Universitetində köniillü surotdo psixologiya miihaziro-lorində iştirak
etmişdir. Yazıçı üçün psixologiyanin ohomiyyoti ay-dmdır. O, oslindo elo
praktik psixoloqdur. C. Cabbarlının özü do bu piheti qeyd edirdi. О deyirdi:
«mon istəyəndə tamaşaçını güldürür, ısioyəndə ağladıram».
Başqa bir misal. Təcrübəli hərbi sərkərdələrin müharibə döv-ründə
müşahidə etdikləri bir fakt psixoloji baximdan çox maraqlidir. Böyük Voton
müharibəsinin ilk dövrlərində müdafıə mövqe-yində hor bir əsgor özü üçün
xondək qazmalı, orada müdafıə möv-qeyi tutmalı olurdu, lakin fordi xəndəklər
arasinda əlaqə olmurdu, başqa sözlo, xəndəkdəki ətrafdakı yoldaşlarını gönrıür,
onlardan sanki tam təcrid olurdu. Bclə şəraitdə osgərlərdə asanlıqla «tənha-lıq
hissi» yaranırdı. Bu psixoloji fakt ölkənin hərbi sərkərdələrinin diqqotini colb
etdi. Onlar miivafiq sistemin dəyişilməsini - tranşey qazılmasını təklif etdilər.
Təcrübə göstərdi ki, tranşeyin qazılması və orada müdafıə mövqeyinin tutulması
hər bir əsgərin başqalan ilo əlaqə saxlamaq imkanını artırırdı. Bu isə ovvolki
«tənhalıq his-sinin», qorxu və həyəcanın xeyli dərəcədo zəifləmosinə ciddi su-
rotdo təsir göstərirdi.
Ölkənin məşhur konstruktorlan və mühəndisləri do psixoloji məsələlərə
böyük ohomiyyot verirdilər. Miihondislik psixologiyasi elmi-texniki tərəqqi
dövründə böyük praktik əhəmiyyətə malik olan elm sahosino çcvrilirdi.
Miiasir dövrdə iso psixologiya elminin statusu ictimai praktikanin hor
sahosindo tosdiq olunur. Bu gün inkişaf ctmiş ölkəlordə praktik psixoloqlara
nəinki məktəblərdə və səhiyyə ocaqlarında, fabriklərdə vo zavodlarda, hom do
idman komandalarında, islah omək düşərgolərində, milis otaqlarında və s. geniş
miqyasda rast gəlirik. Çernobıl Atom Hlektrik stansiyasında qəzanın
nəticolərinin aradan qaldırılmasında psixoloqlann iştirak etmosi psixologiya elmi
iiçün əlamətdar hadisədir. Yaxşı olardı ki, psixologiya elmi bizim respublikada
da bu səviyyədə inkişaf ctsin və mütoxəssis psi-xoloqun yardımından yerində və
vaxtında düzgün istifado edilsin. Çox təəssüf ki, nə Qarabağ müharibəsi, no do
2000-ci ildə zəlzolə nəticəsində stressdən əzab çəkon minlərlə həmvətənimizə
psixoloji yardım lazımi səviyyədə təşkil edilo bilmədi. Burada mütəxəs-sislərlə
yanaşı səhiyyə təşkilatları da ciddi məsuliyyot daşıyır.
İnsan başqa insanlar arasinda həmişə psixoloqdur. Bu kəlamda böyük
hoqiqət vardir. Elmi-texniki təroqqi dövründə, insan amili-
123 nin rolunun artdığı bir şəraitdə
psixologiya xususi ohomiyyot kosb edir.
Harm torofindon qobul cdilmiş fıkrə goro,
miiasir
miitoxossi-sin
psixoloji
hazırlığının kifayot qodor olmamasi onun
on
zoif
yeri-ni
toşkil cdir. İnsan
miinasibotlori
XX
yiizilliyin
qlobal
problemidir.
Insamn
keyfıyyəti öz-
özlüyündə işçinin təkcə peso səriştəsi ilo
deyil, hom do onun işo, özünə, yoldaşlarına
münasibotləri sahosi ilo miioyyon olunur. Bu
çox zərif, kövrək, dinamik, lakin miirak-kob
sahodir.
Onun
rolunu
obrazlı şokildə
Arximed lingino bonzot-mok olar. Homin
ling vasitosilo ictimai praktikanin hor bir
sahosindo insan psixologiyasi ilo bağlı olan
miirokkob bir mexanizmi ho-rokoto gotinnok
olar.
Bu faktlar psixologiya elmində çoxdan molumdur. Psixologiyada onlan xüsusi
terminlo - insan amili vo ya şəxsiyyət amili tcr-minlori ilo ifado edirlor. Psixologiya
elminin hor bir sahosindo insan amilinin əhəmiyyotini göstərən kiillii miqdarda
faktlar miioyyon edilmişdir. Belo bir cəhəto nozor salaq: istehsalatda yeni tex-
nologiyamn totbiqindon 6 -7 faiz somoro alındığı halda, psixoloji amilin düzgün
nozoro alınmasından oldo edilon somoro 12 faizo borabordir. Psixologiyanin
ohomiyyotindən danışmaq oslindo insan amilinin əhəmiyyətindən danışmaq
demokdir. Lakin bununla yanaşı demok lazimdir ki, psixologiyada uzun müddət
«insan ami-li» terminindon osason miihondislik psixologiyasinda istifado olun-
muşdur. Miihondislik psixologiyasinda insan amili dedikdo insan-operatorun
«insan-maşın» sisteminin somorəliliyinə təsir göstərən xassələrinin mocmusu başa
düşülür. Hal-hazırda insan amili psixologiyada daha geniş mona kosb etmiş vo onun
miihiim anlayışların-dan birinə çevrilmişdir.
Psixologiyada insan amili dedikdo insana xas olan sosial-psixoloji, psixoloji vo
psixofizioloji xassələrin gcniş dairosi nozordo tutulur. Homin xassolor insanlann
konkret foaliyyotindo bu vo ya digor dorocodo tozahiir edorok onun somoro vo
kcyfıyyətinə tosir göstərirlər. Burada söhbət insamn tolobatlan vo maraqlanndan,
davranış motivlərindən, qabiliyyətləri vo yaradıcılıq imkanların-dan, omok
qalibiyyotindon, intellckti vo emosiyalanndan, iradosi vo xarakterindən, şüııru vo
mənlik şüurundan, sosial yönüm vo sor-vot mcyllərinin formalaşmasından vo s.-don
gedir.
İnsan amilinin mahiyyotinin, comiyyotin inkişafında onun rolunun vo
foaliyyot mexanizminin aydınlaşdırılması kompleks elmi problemdir. Burada osas
moqsod - əmoyin kcyfıyyəti vo inohsul-
124 darlığını, intensiv inkişafını, istehsal kollektivinin vo onun hor bir
ıı
/vünün,
hor bir işçinin sosial inkişafını tomin etmokdon ibarotdir. Insan amili probleminin
bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan aspektlori ırisində psixoloji aspekt miihiim yer
tutur. Insan amilinin giiclon-dırilməsinin yollan, vasitolori vo iisullarimn miioyyon
edilmosi psixologiyanin biitiin sahəlorinin başlıca praktik vozifəsini toşkil cdir.
Insan amilinin giiclondirilmosi ilo olaqodar olaraq ictimai hoyatin miixtolif
saholorindo bir-birilə qarşılıqlı surotdo olaqodar olan aktual psixoloji istiqamotlor
vo problemlor meydana çıxır. Onlardan aşağıdakıları qeyd etmok olar:
a) omoyin somoro vo keyfiyyotinin yiiksoldilmosi; b) omok məhsuldarlığını
artırmağın chtiyat monbolorinin müəyyən edilmosi; v) zəhmətkcşlərin
(əməkçilərin) ictimai-siyasi fəallığının inki-şaf etdirilməsi; q) texnikanın
layihələşdirilməsi, işlonilməsi və is-tismar olunmasi; ğ) E h T vo E h M totbiqi,
istehsalatın avtomatlaş-dırılması və robotlaşdınlmasının psixoloji problcmləri; d)
idaroet-monin psixoloji mosələləri, kadrların seçilməsi vo torbiyo olunmasi vo s.
e) tolim vo torbiyo prosesinin somoro vo keyfiyyotinin artirilmasi, z) peso
yönümiinün psixoloji mosololori, orta vo ali moktoblordo omok tolimi vo
torbiyosi, adamlann psixi sağlamlığı-nın miihafizo olunmasi; i) xidmət sahosinin
təşkili; 1) asudə vaxtin səmərəli təşkili vo s.
Psixologiya elminin ideoloji funksiyasi haqqinda da aynca da-nışmaq
lazimdir. insan problemi hom do ideoloji mübarizə problemidir. Bu problemin
holli miioyyon ideoloji vo siyasi notico ilo bağlıdır.
«Psixoloqlar sülh uğrunda, nüvə müharibosi əleyhinə mübari-zodo»,
«Uşaqlann siilh nıhunda torbiyo olunması» və s. kimi bcy-nəlxalq elmi
məclislərdə və təşkilatlarda həkimlərlə yanaşı psixo-loqlar da foal iştirak edirlor.
Beləliklə də aydın olur ki, xalq təsərriifatı, mədəniyyətin in-kişafı vo
adamlann sağlamlığının mühafızəsi iiçün psixoloji biliklorin böyük ohomiyyoti
vardir. Lakin aydın məsələdir ki, burada söhbət psixoloji biliyin tokco idrak
ohomiyyotindon deyil, birinci növbodə, praktik ohomiyyotindon gedir. Psixoloji
biliklor ancaq totbiq olunduqda sözün osl monasinda praktik ohomiyyot kosb
edir.
Qarşıya sual çıxır: psixoloji biliklori песо totbiq etmok olar? Psixologiya
elmi praktika ilo hansi fonnalarda əməkdaşlıq edir.?
125
Psixoloji ideyalar ictimai hoyatin ayn-ayn saholorino miixtolif yollarla
niifuz cdir. XX yiizillikdo bu istiqamotdo osason aşağıdakı yollardan istifado
olunmuşdur:
A) Elmi
müəssisələr
(elmi-todqiqat
psixologiya
institutlan,
universitet vo institutlann psixologiya kafedralan vo s.) apardiqlan
todqiqatlann
noticolorini
praktikaya
totbiq
etmişlor. Lakin psixolo-
ji biliklorin bu yolla totbiqi nisboton mohdud xarakter daşımış, da-
ha cox moktob tocrubosini, eloco do qismon tibbi vo hiiquq tocrii-
bəsini əhato etmişdir.
B) Ictimai institutlann vo müəssisələrin sifarişi ilo dövlət büd-
cosi vo ya təsərrüfat hesabı qaydasi ilo totbiqi todqiqatlar apanl-
mışdır. Ancaq bu yol da uzun miiddot mohdud xarakter daşımışdır,
ondan yalniz bozi nazirliklər epizodik şəkildə istifado etmişlor.
V) Nəzordon keçirdiyimiz yollann hor ikisi faydalıdır vo onlann ohomiyyoti
günü-gündən artir. Lakin bu cohoti qeyd edorkon, bir torofdon, nozoro almaq
lazimdir ki, psixoloqun işlədiyi tövsiy-ələri əksər hallarda onun özü deyil, praktik
işçilər totbiq edirlor. Psixoloji totbiqi todqiqatin praktik somorosi onlann soyindon
vo soriştəsindən bilavasito asılıdır. Digor torofdon, biitun ictimai insti-tut vo
müəssisələrin «praktik sifarişlərini» yuxarıda göstərilon yollarla eyni vaxtda hoyata
keçirmək mümkün deyildir.
Belo bir şəraitdə osas çıxış yollanndan biri psixologiyanin na-iliyyotlorindon
praktik işçilərin özlərinin faydalanması vo onlan bilavasito praktikaya totbiq
ctmosindon ibarotdir. Qeyd etmok lazimdir ki, psixoloji biliklor praktikaya uzun
miiddot mohz bu yolla daha cox niifuz etmişdir. Ayn-ayn müəllimlər, həkimlər,
təbliğatçı-lar, rəhbər işçilər, sərkərdələr vo sairo psixoloji todqiqatlann noticolorini
öz praktik foaliyyotindo nozoro almış, hotta bir sira hallarda bu sahodo miihiim
nailiyyotlor oldo etmişlər. Moşhur sovet pe-daqoqu V.A. Suxomlinskinin təcrübəsi
buna misal ola bilor. Praktik işçilorin psixoloji biliklordon bəhrələnməsi, bu yolla
öz işlərini daha da səmərələşdirmoləri çox yaxşı haldır. Lakin bir cohoti ho-mişə
nozoro almaq lazimdir. Psixoloji biliklorin totbiqi biitiin hallarda miiollimdon do,
hokimdon do, mühəndisdən do zoruri surotdo yaradıcılıq tolob edir.
Məsolə bundadir ki, hotta eyni bir sahodo foaliyyot göstərən iki briqada, şagird
kollektivi vo ya idman komandasi zahiron bir-bi-rinə oxşasa da, onlann psixoloji
xarakteristikaları heç vaxt eyni ol-mur. Mohz buna goro do miioyyon bir briqada vo
ya şagird kollek-
126 livində apanlmış psixoloji todqiqatin
noticolorini eynilə о birisino •id etmok
olmaz. Praktik işçilər psixologiyaya öz
təşəbbüsləri ilo miiraciot edorkon mohz bu
nöqtədə çox vaxt ciddi sohvloro yol ve-rirlor.
q) Elmi-texniki tərəqqi dövründo ictimai tocriibonin hor bir sahosindo geniş
miqyasda praktik psixoloji problemlor meydana çı-lirdı. Bir cohot aydin idi: onlan
əvvolki dövrlər üçün xarakterik
olan
yollarla holl etmok mümkün deyildi.
Bu zorurotin aydin surotdo dork edilmosi noticosindo bir sira ölkələrdə totbiqi
todqiqatlar aparmaq üçün geniş imkan yaradan psixoloji xidmot sistemi təşokkül
ctməyə başladı.
Psixoloji xidmot müəssisənin özündə, mosolon, zavodda, mok-tobdə s.-də
təşkil olunur. Onun işçiləri praktik psixoloqlardan ibarotdir. Fundamental
todqiqatlann apanlmasi belo psixoloqun vozi-fosino daxil deyildir vo daxil ola da
bilmoz. Psixoloji xidmotin osas vozifosi psixologiyanin nailiyyotlori soviyyosindo
totbiqi problem-lori holl etmokdon ibarotdir. Ozünün bu xiisusiyyotino goro psixo-
loji xidmot elmlo praktikamn mənafcyini özünəməxsus şəkildə uz-laşdırır. Psixoloji
xidmotin üstünlüyü ondadır ki, о praktik problem-lori noinki elmi şəkildo, hom do
qisa miiddotdo holl etmok imkam verir.
Toossiif ki, psixoloq kadrların lazımınca yetişdirilməsinə bax-mayaraq
respublikamizda psixoloji xidmot sistemi holo do yaradil-mamışdır. Halbuki belo
bir xidmot sahosi ohalinin psixoloji sağ-lamlığını təmin etmok üçün çox
zəruridir.
127
II HİSSƏ
İNSAN ŞƏXSİYYƏTİ: QURULUŞU VƏ İNKİŞAFI
IV FƏSİL
ŞƏXSİYYƏTİN PSİXOLOJİ CƏHƏTDƏN ÖYRƏNİLMƏSİ
1. Şoxsiyyət, fərd və fərdiyyət anlayışları
İnsanı orqanizm, fərd vo şəxsiyyət səviyyəsində xarakterize etmək olar. Bu
anlayışlar bir-birilo qarşılıqlı olaqədodir, lakin onlardan hor birinin özünəməxsus
evristik mənası vardır.
Orqanizm anlayışı bioloji elmlor, şəxsiyyət anlayışı iso sosial elmlor
kontekstində formalaşmışdır.
Orqanizm geniş anlayışdır. Hor bir canlı varlıq - bitki də, hey-van da, insan
da
orqanizmdir.
Psixologiya
insanı orqanizm kimi deyil, f o r d
v ə ş o x s i y y o t kimi öyrənir.)
Hor bir insan, bir torofdon, bioloji varlıqdır, digor torofdon. sosial varlıqdır.
Onun bioloji varliq kimi psixoloji xiisusiyyotlorini ford tennini, sosial varliq kimi
psixoloji xiisusiyyotlorini şoxsiyyət termini ilo ifado edirlor. insamn hoyat
foaliyyotindo bu iki cohot bir-birilo elo uzlaşır ki, biz çox vaxt noinki onlan aydin
şokildo fərqləndirmir, hotta bu lıaqda fikirləşmirik. Halbuki insamn ford və
şəxsiyyət kimi xaraktcristikaları vəhdot təşkil etso do. onlan eyni-loşdirmək olmaz.
Tosadiif noticosindo heyvanlar arasına düşmüş vo onlann icorisindo böyümüş
uşaqlara aid faktlarla bu baximdan tanış olaq.
Elmo toxminon 50-yo qodor belo hadiso molumdur. Miixtolif heyvanlar -
meymun, çanavar, ccyran, ayi vo s. icorisindo böyümüş belo uşaqların ancaq bir
neçosi, xiisusilo 1920-ci ildo Hindistanda canavar yuvasından tapılmış, Komalo vo
Amalə adlandırılmış qız-lar psixoloqlar torofindon nisboton ətraflı öyrənilmişdir.
Kəmalənin çox uzun vo qabarlı ollori var idi, ovurdları batmış-dı, qulaqlan iri
vo yasti idi. O, dcmok olar ki, soyuğu vo istini hiss etmirdi. Yalnız çiy ət yeyir, süd
içirdi, çox güclü alt çənosi vo iti
128
dişləri var idi. Giindiizlor. demok olar ki, horokot etmir, gecolor iso gozişir vo
canavar kimi ulayirdi. Bir il kcçəndon sonra o, otrafdaki adamlarla maraqlanmağa
başlayır. ikinci ildo qız artiq slokandan is-nfado cdir vo otuz söz bilirdi. O, küçəyə
çılpaq çıxmağa daha razı olmurdu.
Qarşıya sual çıxır: bu uşaqları şəxsiyyot adlandınnaq olanrıı? Əgər olmazsa,
bunu nə ilə əsaslandınrıaq mümkiindür? Gəlin. bu suallara cavab vermok üçiin fərd
və şoxsiyyot anlayışları ilə tanış
olaq.
Biz uşağı ford kimi səciyyələndirərkən, birinci növbədə, onun insan növünə
monsub olduğunu qeyd edirik. Bunu başa düşmək üçün təkcə onu göstərmok
kifayətdir ki, insan balası heyvanlar iço-risinə düşdükdə bclə, heyvan balasına
çevrilmir, insan olaraq qalır. Amalə və Komaləni canavar balalan ilo miiqayiso
ctsoniz, bu cohoti aydin goro bilorsiniz: onlann bodonlori, beyinlori, ollori vo s.-nin
quruluşu noinki canavann, hotta meymunun bodoni, beyni vo ya əllorinin
quruluşundan koskin surotdo forqlonir.
Bədənin konfıqurasiyası dik ycrimok, beynin quruluşu intellek-tin inkişafı,
ollərin quruluşu alotlərdən istifado etmok iiciin imkan yaradir. Aydin mosolodir ki,
heyvanlar miihitindo insan övladının bu imkanlan tam hoyata keçmir.
Lakin bununla belo o, mohz özünün bu xiisusiyyotlori ilo hey-vanın balasindan
koskin surotdo forqlonir.
/ Ford anlayışı bir cohotdon do maraqlıdır: eyni növlü bitki vo heyvanlar bir-
birindon miioyyon xiisusiyyotloro goro forqlonsolor do, onlann arasinda oxşarlıq
daha çoxdur. Insanlar iso belo deyildir: psixoloji baximdan onlar biı-birlorinə
oxşamırlar. Biz insani ford kimi xarakterizo edorkon mohz bu cohotlori nozoro
çarpdın-nq.
Ford - öziinəməxsus psixoloji xiisusiyyotlori olan, heç koso oxşamayan
tobii varliq demokdir. Ford anlayışının evristik monasi da elo bundan ibarotdir.
Bu baximdan hor bir adam -lıəm təzo doğulmuş uşaq, hom do hor hansi bir
yaşlı adam forddir. Fyni sözləri biz Amalo vo Komalo haqqinda da deyo bilorik:
onlar da forddirlor.
Bir cohoti doqiqloşdirək: insan ford kimi doğulur, comiyyotdo miioyyon
sosial keyfiyyotlor kosb edir vo şoxsiyyətə çevrilir.
Şəxsiyyət nodir? Sovet psixologiyasinda şoxsiyyotin 50-don çox tərifı
molumdur. Bu giin şoxsiyyət haqqinda hamı torofindon eyni dərəcədə qəbul
edilon tərif olmasa da, müəlliflorin demək olar ki, hamısı şoxsiyyoti xaraktcrizə
edorkon iki cəhətə xüsusi diqqət yetirirlər. Həmin cəhətlər aşağıdakılardan
ibarotdir:
a)
məlumdur ki, insanın mahiyyəti öz gerçəkliyində ictimai münasibətlərin
məcmusundan ibarotdir.
Bütün ictimai miinasibotlor sistemi qanunauyğun surotdo maddi nemətlər
istehsalı üsulundan asılıdır: istehsal prosesindo insanlar maddi mohsullar, yaşayış
vasitolori yaratmaqla kifayotlonmirlor. Onlar maddi nemotlor istehsal etmoklo öz
ictimai miinasibotlorini do istehsal vo tokrar istehsal edirlor.
Yoni comiyyot şoxsiyyət üçiin sadoco olaraq miioyyon bir xarici mühit
deyildir. O, comiyyotin iizvii kimi ictimai miinasibotlor sistemino obyektiv
surotdo daxil olur.
Şəxsiyyətin motivləri, cohdlori, yönəlişlori, adətləri, rəğbəti vo nifroti onun
istehsala, miibadilo vo istchlaka obyektiv miinasi-botlorinin песо olmasından,
hansi vətondaşlıq hiiquqlanna malik olmasindan, comiyyotin siyasi vo ideoloji
hoyatina песо daxil ol-masmdan vo s. asılıdır. Bu prosesdo insanda miixtolif
sosial keyfiy-yətlər formalaşır ki, onlar da sistemli xarakter daşıyır, insamn omol
vo hərəkotlərində, intellektual, emosional, iradi vo b. xassolorindo ifado olunur.
Şəxsiyyət dedikdo, hor şeydən əwəl, fordi bu vo ya digor comiyyotin iizvii kimi
xaraktcrizo edon sosial keyfıyyotlərin sistemi nozordo tutulur. Molumdur ki,
şəxsiyyətin mahiyyotini «по onun saqqali, no qam, no abstrakt fiziki tobioti
deyil, s o s i a l k e y f i y y ə t l ə r i təşkil edir (K.Marks).
«Sosial» sözünə diqqot edin. Bu keyfiyyotlor ictimai miinasibotlorin
monimsonilmosi zominindo omolo gəldiyi üçün onlara sosial keyfiyyotlor
deyilir.
b)
şəxsiyyət ictimai proscsloro daxil olmaqla öz hoyat şəraitini foal surotdo
dəyişməyə başlayır. О, münasibət subyektinə, şüurlu foaliyyot subyektinə
çevrilir. Bu о demokdir ki, şoxsiyyət ancaq şü-ur vo mənlik şiiurunun yaranması
ilo birlikdo əmələ gəlir.
Şəxsiyyət mürəkkəb fenomendir. O, psixoloji baximdan miixtolif
xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur. Bu nöqteyi-nəzərdən aşa-ğıdakıları xiisusilo
qcyd etmok olar: )
- i c t i m a i f ə a l l ı q : şəxsiyyət öz foaliyyot dairəsini ardıcıl
surotdo genişləndirir, nəinki öz hoyat yolunu miioyyon edir, hom do hoyat şəraitini
doyişdirir, on mürokkəb həyati situasiyalar-da öz daxili inamına vo həyat
mövqeyinə görə hərokət edir.
-
m o t i v l ə r i n d a v a m l ı s i s t e m i : morn lorin - maraqlar,
əqidə və s. üstünlük toşkil edon sistemi forma-laşır və onlar şəxsiyyətin istiqamətini
miioyyon edirlor.
-
Ş ə x s i m ə n a - şəxsiyyətin tələbatına və s. uyğun golən obyektlər
onun üçün şəxsi məna kosb edir. Bu cəhət birinci novbədə şoxsiyyətin sosial
yönəlişləri və hoyat mövqeyində, emo-sıya vo hisslərindo, maraq və meyllərində
özünün aydın ifadosini tapır.
-
M i i n a s i b o t l o r - şəxsiyyətin nüvəsini toşkil edir. Insanın başqa
adamlara, əməyə, şeyləro, özünə miinasibotlori onun >o\siyyətini xarakterizə edir.
Şəxsiyyətin mənlik şiiuru da notico etibarilo onun miinasibotlori ilo miioyyon
olunur vo s.
Şəxsiyyət ford iiciin subyektiv olaraq onun məni - özü haqqinda tosovviirlor
sistemi (mon obrazı, mon konsepsiyasi) kimi meydana çıxır. Şəxsiyyətin özünə
verdiyi qiymətlərdə, özünə hörmət hissində, iddia soviyyosindo vo s. onun özü
haqqinda tosəvvürləri oks olunur.
Nəzərdon keçirdiyimiz xüsusiyyətlər heyvanlar arasinda böyü-müş uşaqlarda
müşahido olunmur. Buna görə do onlar fərddirlər, lakin şəxsiyyot deyildirlər.
Anadan təzəco doğulmuş uşaq da hələ soxsiyyət deyildir. О, ünsiyyət vo foaliyyot
prosesindo ictimai miinasibotlori mənimsədikcə şəxsiyyətə çevriləcəkdir...
Şəxsiyyətə çevrilmək miioyyon həyat mövqeyi, hər şeydən ovvol, əxlaqi
mövqe tutmaq, öz mövqeyini comiyyotin üzvü kimi aydin dork etmok vo onun üçün
məsuliyyət daşımaq, özünün əməllə-ri, işləri, biitiin hoyatı ilo onu təsdiq (bərqərar)
etmok demokdir.
Fərdin cəmiyyətdə şəxsiyyət kimi inkişafı çoxcəhətlidir. Burada dialcktik
surotdo iki proses uzlaşır. Bir torofdon, şəxsiyyət ictimai miinasibotlor sistemino
daha geniş daxil olur; onun insanlarla vo ictimai hoyatin miixtolif saholori ilo
əlaqələri genişlənir vo do-rinləşir, mohz bunun sayosindo o, ictimai təcrübəyə
yiyələnir, onu mənimsəyir, onu öz sərvətinə çevirir. Şəxsiyyətin inkişafının bu
cəhəti adətən onun i c t i m a i l ə ş m ə s i (sosializasiyası) kimi xarakterizə
olunur. Digor torofdon, şəxsiyyət ictimai hoyatin miixtolif saholorino qovuşduqca,
eyni zamanda daha çox miistoqil-lik, nisbi avtonomluq kosb edir, yoni onun
cəmiyyətdə inkişafının miihiim cəhətini f ə r d i l ə ş m ə prosesi təşkil edir. Bu
о demokdir ki, ictimai inkişaf prosesindo insan şəxsiyyətə çevrildikcə
66
onun özünəmexsus (tekrarolunmaz) hoyat tərzi vo öz daxili alomi formalaşır.
Psixologiyada bu mühüm elmı faktı ifadə etmek üçün f ө r -f d i у у ə t
anlayışından istifado olunur. Biz insanı fərdiyyət kimi ıəzərdon keçirərkən onu
başqa adamlardan fərqlendiron cohotlori, onun psixikasıuın v* şəxsiyyətinin
özünoməxsus xiisusiyyotlorini xarakterizo edirik. Fərdiyyət temperament ve
xarakter elamotlə-rinde, təlübatlann, raaraqlann, üıteHektin, qabiliyyotlorin və s.
özü-nynıoxsus xüsusıyyo 1-rındo təzahür edir Fordiyyot insanın anato-mik-
fizioloji ımkanian ilə bu və ya dtgur dorocodo bağiı olsa da, onun tokrar olunmaz
bioqraiiyasını, hoyat larixini oks etdirir. Torbiyo prosesindo cnun nozoro
almmasının - adanılara, eloco də uşaqlara f о г d i y a n a ş m a n ı ı ı böyiik
praktik ohomiyyoti vardir.
Bir cchoti aynca qeyd etmok lazimdir. Biz insam ford vo şəx-iiyyot kimı
nozərdən keçirdik. Fordin do, soxsiyyetin do özünə-nıəxsus fərdi xubUSİyyotləri
vardir. İnvını fo! Jiyyət kimı xarakteri-ze edorkon bız b■■! xüsusıyyo'iorin her
ücisini nəzorə ahrıq. Lakin b ınunla belo, qeyd etmok lazimdir ki. fərdiyyətin
strukturunda onlann rolu eyni deyildir. Insana bir ford kimi xas olan
xiisusiyyollor (mosolon, həşsaslıq, astageliik ve s.) şəxsiyyətin tosiri ilo yeni
inozmun vo forma kosb edirlor. Xudbin adamla kollektıvçi adamda, məsələn,
hossaslıgıu tozahiirlorini miiqayiso edin. Onlardan birin-ciii nəye həssasdır,
ikincisi no zaman kədorlənir? İzahata, nccə de-yorlor, ehtiyac yoxdur. Yoni
xudbin adamin diqqot morkozinde onun özü ve şoxsi moııafeyi durur.
Kollektivçidə iso oksino, basqa-larimn monafeyino toxuumamaq on planda
durur.
Bu о demokdir ki, şəxsiyyotin tosirilo fordin biitiin xiisusiyyotlori
ınteqrasiyaya uğrayır, nyazi tcnninlo desok, onlann hamısı şəxsiyyot adlanun
iimumi moxroco gotirilir.
Psixologiyada homin cohoti tohlil elr.iok iiçün i n t e q r a 1 (latinca inteqer
- bıirüv demokdir) fordiyyoı anlayışından istifado olunur, insamn biitiin fordi
xiisusiyyotlori - biokimyovi, iimumi so-matik, neyrodinamik (sinir sisteminin
xassolori), psixodinamik (temperament xassolori). şəxsiyyətə moxsus xassolori
qarşılıqh olaqodo tohlil edilir. Fordi xüsusiyyotlorin nozərdon kcçirdiyimiz
sistemindo şəxsiyyəto aid xiisıısiyyətləı müəyyenedici ohomiyyot kosb edir.
Miiasir psixologiyada bu baximdan şəxsiyyot fordi in-tcqrasiya orqani kimi başa
diişiilür vo tohlil olunur.
132
2.
Şəxsiyyetin inkişafının ilkin tobii şərtləri vo sosial şoraiti
Şəxsıyyətm inkişafının ilkin tobii şortləıi dedikdo, hor şeydən evvol, otraf
miihitin iimumi amillorini nozoro almaq lazimdir. insamn hansi iqlim şəraitində,
harada dağlıq yerdo vo ya doniz sahi-lindo vo s.-də yaşamasından asılı olaraq
onun hoyat torzindo, mon-zil şəraitində özünoınexsus cohotlor omolo golir. Bu
aınillor şox-siyyətın formalaşması üçün müoyyənedici ohomiyyoto malik de-
yildir, lakin onlann nozoro alinmasi şəxsiyyotin formalaşması prosesinin daha
otralli nozoro alinmasina kömok göstərir.
Şəxsiyyotin inkişatının ilkin tobii şortləri kimi onun orqanizmi-nin
xiisusiyyotlori, osason morkozi sinir sisteminin xiisusiyyotlori daha miihiim
ohomiyyoto malikdir. Diqqot edin: burada sohbot tok-co merkozi sinir
sisteminin xiisusiyyotlorindon deyil, bütövlükde orqanizmin xiisusiyyotlorindon.
onun stmkturundan vo foaliyyot iisullanndan gedir. Bozon, tutaq ki, qıçın, qolun
vo ya əllorin şikəst olmasi insanda özü haqqinda təsowürün fonnalaşmasma
başqa bioloji amillordon daha çox tosir göstərir.
Şəxsiyyətin inkişafmda sosial amillər isə müoyyənedici rol oy-nayır. Sosial
amillər muxtolifdir və onlar qarşılıqlı əlaqodo şəxsıy-yətin inkişafını
şonlondirirlor. Sosial amillor icorisindo insamn ya-şadığı vo foaliyyot göstordiyi
konkret-tarixi şorait, yoni məhsuldar qüvvələrin və müvafiq istehsal
münasibətlərinin inkişaf soviyyosi birinci ycrdo dayanır. Konkret-tarixi şərait öz
oksini şəxsiyyotin maddi, siyasi vo sosial hoyat şəraitindo, о cümlodon omok
şoraitin-də tapır.
Uşaq doğulduğu giindon validcynlorin slatusu və ya vəziyyə-tindən,
iqtisadi, siyasi vo hiiquqi mövqeyindon, peşosindən, tohsi-lindən vo s. -dən asılı
olaraq miioyyon ictimai mühitdə formalaşır. Ailənin maddi
vo
modoni hoyat
soviyyosindo omolo golon kəskin dəyişikliklər şəxsiyyotin formalaşması
şəraitino bilavasito təsir göstərir. Ailonin statusu bu
vo ya
digər dorocədə
davamlı olduqda isə şoxsiyyətin ayrı-ayrı keyfıyyotlərinin möhkemlənməsi üçün
əl-verişli şorait yaranır.
Şəxsiyyətin inkişafında ilkin tobii şertlorin
vo
sosial şoraitin rolıı nədən
ibarotdir? Bu sual ilk baxışda bolko do sadə görünür, lakin onun holli
psixologiya elmi iiciin nezori-metodoloji ehomiyyo-
133
tə malikdir. Təsadüfi deyildir ki, həmin məsələ istər klassik, istər-sə də miiasir
psixologiyanin aktual problemlorindən biri kimi miixtolif istiqamətlərdə tohlil
olunur. Psixologiya tarixinə nəzər salsaq bu sahodo bir-birinin əksini toşkil cdən
iki nəzəriyyənin - inkişa-fın endogen və ekzogen nəzəriyyələrinin mövcud
olduğunu görə-rik.
Endogen (yunanca cndon - daxili, genus - mənşə demokdir) nəzəriyyələr
şəxsiyyətin inkişafını bioloji amillərlə olaqələndirə-rək irsiyyətin roluna xiisusi
ohomiyyot verir. Ekzogen (yunanca exo - xarici demokdir) nozoriyyolordo iso
insan bir növ tabula ra-sa-ya (ağ lövhəyə) bənzədilir, şəxsiyyətin formalaşması
ancaq sosial amillərin: mühit vo torbiyonin təsirilə izah olunur. Şəxsiyyətin
ictimailəşməsi (sosializasiyası) haqqmdakı müasir burjua nəzəriy-yələrini do
mahiyyot etibarilo ekzogen nəzoriyyolor sırasma aid etmok lazimdir. Tanış
olduğumuz nəzəriyyolorin hər ikisi birtorəfli-dir və yanlış metodoloji prinsiplorə
əsaslanır. Endogcn nozəriyyə-lər şoxsiyyətin inkişafı proscsini biolojiləşdirir,
sosial amillorin ro-lunu inkar edir, ekzogen nəzəriyyələr isə, əksinə, bioloji
amillorin rolunu bir növ inkar edir, hom do sosial amillorin rolunu mexaniki
şəkildə şorh edir. Sosiogenetik nəzəriyyələr mühitin insana tosirlo-rini
mütləqləşdirir, hom do mühiti doyişmoz miihit kimi nozordon keçirir.
Xarici ölkələrin miiasir psixologiyasinda insan şəxsiyyətində iki amilin -
bioloji vo sosial amillorin təsirilə formalaşan iki başlı-ca yanmstrukturu ayird
edon nozoriyyolor osas yer tutur. Onlar belo bir fıkrə osaslanirlar ki, insamn
şəxsiyyəti «endopsixi» vo «ek-zopsixi» cəhətləro bölünür. Qavrama qabiliyyoti,
tofokkiir vo to-xəyyülün xiisusiyyotlori, iradi soy, impulsivlik vo i.a. kimi
olamot-lər «endopsixikaya», şoxsiyyətin miinasibotlor sistemi vo tocriibo-si. yoni
maraqları, meylləri, idealları, üstünlük təşkil edon hisslori, təşəkkül etmiş
biliklori vo i. a. iso «ekzo-psixikaya» daxildir. Sosial amillo miioyyon edilon
«ekzopsixikanin» oksino olaraq, tobii osasa malik olan «endopsixika» bioloji
cəhətlə şərtlənir. Məsələ-nin belo qoyuluşu doğrudurmu? Başlıca cəhət
şəxsiyyotin struktu-runda bioloji vo sosial amillorin nozoro alınıb-alınmamasında
deyil, onlann qarşılıqlı miinasibotinin песо başa düşülməsindədir. İki amil
nozoriyyosi, hər şeydon ovvol, ona görə səhvdir ki, o, sosial vo bioloji olanı,
mühiti vo bioloji təşkili, «endopsixikanı» və «ек-zo-psixikanı» mexaniki surotdo
bir-birinə qarşı qoyur. Əslindo isə
134
belo zahiri mexaniki qarşılaşdırma faydasızdır vo şoxsiyyətin stnık-ttırunu başa
düşmək üçün heç no vermir. Lakin şoxsiyyətin forma-laşmasında və quruluşunda
tobii vo sosial amillər probleminə baş-qa ciir də yanaşmaq miimkiindür. Bu
məsoləni bir todqiqatin mate-rialları osasinda aydınlaşdırınq.
Söhbət cərrahiyyə yolu ilo cinsi dəyişdirilmiş 28 xəstə haqqinda gedir.
Onlardan on kiçiyinin 16, böyüyünün iso 32 yaşı var idi. 12 nəfərin cinsi qadın
cinsindon kişi cinsinə, 18 nəforin iso, oksino, kişi cinsindon qadm cinsinə
dəyişdirilmişdir. (Elmi ədəbiyyat-da bu fenomenə transseksualizm deyilir.)
Transseksualizm miirəkkəb hadisədir. Bu onunla bağlıdır ki, ana bətnindo
uşağın miivafiq orqanlan hər hansı bir xəstəlik nəti-cosində düzgün formalaşmır.
Belə uşaqlar doğulanda, tobii ki, onlann cinsini düzgün miioyyon cdə bilmirlər.
Ona, tutaq ki, oğlan adı qoyur, oğlan kimi torbiyo edirlor. Miioyyon yaşdan sonra
iso malum olur ki, o, oğlan deyil, qız imiş: bədəni oğlan bədəni tipində deyil, qız
bədoni tipində inkişaf etməyə başlayır, onda qıza məxsus tələbatlar vo s. omolo
golir. Ətrafdakı adamlann ona münasiboti todricən dəyişilir: qızlar onunla
oynamaq istəmir, oğlanlar ələ sa-lır, yaşlıların hərəsi bir söz deyir. Uşağm yaşı
artdıqca, vəziyyoti daha da çətinloşir. Yeniyetmolik yaşı dövriindən ctibarən bu
facio-li situasiyanın acı nəticələri xüsusilo aydin hiss edilir. Mohz buna goro do
bclə uşaqların cərrahiyyə yolu ilə cinsinin dəyişdirilməsi son dərəcə humanist
todbir kimi qiymətləndirilmolidir. Xəstələrin özləri də «faciəli» situasiyadan
çıxmağın yeganə yolunu çox vaxt cinsin dəyişdirilməsində göriirlər.
Bu faktların tohlili osasinda biz hansı nəticoni çıxara bilorik? Hər şeydən
ovvol, belo bir cohot diqqoti colb edir ki, tobii, iizvii cohotlor vo əlamətlər
şəxsiyyətin strukturuna onun sosial cohotdon şərtlənən elementlori kimi
mövcuddur. Tobii (anatomik, fizioloji vo digor keyfiyyotlor) vo sosial cohotlor
şəxsiyyətin stmktumnda vəhdət təşkil edir vo mexaniki surotdo bir-birinə qarşı
qoyula bil-məz. Tanış olduğumuz todqiqatda bunu siibut edon çoxlu faktlar
vardir. Bir anlığa tosowiir edok ki, haqqinda danışdığımız xostolor-don hor hansi
biri lap kiçik yaşlarında heyvanlar içərisinə düşsəy-di, oğlan vo ya qıza
oxşamadığını başa düşə bilərdimi? Qətiyyən yox? Halbuki о, nonnal uşaqlar
icorisindo kişi və ya qadın etalon-larına yiyəlondikcə, özünün «atipikliyini»,
mənsub olduğu cinsə oxşamadığını todricən hiss cdir. Burada həlledici moment
iso ətraf-
135
dakı adamlann ona münasibəti ilo bağlıdır: adamlar ondan kişi (və ya qadın)
kimi hərəkət ctməyi gözləyir, о iso bclə hərokət edə bil-mir vo miixtolif yollarla
öz qüsurlarını gizlətməyə çalışır. Başqa sözlə, xəstə uşaqlar «xəsto» olduqlarını
ancaq lazımi sosial şərait-do onlarla həmyaşıdları arasinda miioyyon fərqlərin
meydana çıx-dığı andan etibaıən başa düşürlər. Bu şəraitdə ətrafdakı adamlar
onlara oğlan və ya qız kimi deyil, qız (və ya oğlan) kımi yanaşırlar. Xəstə
uşaqlarda bu şəraitdə elə öziinəməxsus psixoloji xüsusiyyot-lor əmələ gəlir ki,
onları göstərilən səbəblərə görə nə «endopsixi-ка», no do «ekzopsixika»
kateqoriyasına daxil etmok olmaz.
Şəxsiyyətin inkişafında sosial amillorin rolunu da bu baximdan tohlil etmok
lazimdir.
Şəxsiyyətin inkişafı prosesinin özünəmoxsus daxili montiqi vardir. Onu
miioyyon etmodon otraf miihitin tosirlori ilo şəxsiyyə-tin inkişafı prosesinin
qarşılıqlı əlaqəsini aydin Iaşdınrıaq oslindo miimkiin deyildir.
Psixoloji baximdan başlıca mosələ ondan ibarotdir ki, hoyat şo-raiti öz-
özünə, yoni bilavasito, birbaşa uşağın psixi inkişafını, о cümlodən onun bir
şəxsiyyət kimi fonnalaşması prosesini miioyyon edo bilmoz. Eyni bir şoraitdo
uşaqlarda miixtolif psixoloji xii-susiyyotlorin fonnalaşması da mohz bununla
izah edilmolidir.
Bir dofo A. S. Makarenkodan soruşdular ki, mənzil şəraitinin torbiyoyo
tosiri olurmu? Görkəmli pedaqoq suala belo cavab ver-mişdi: «əlbəttə, olur,
lakin mocburi deyil ki, bu tosir miitloq pis to-rəfə olsun. Bəzən uşağın aynca
otağı olan yerdo ona daha pis torbiyo verilir».
Bunu no ilo izah etmok olar?
A. S. Makarenko «Valideynlor iiciin kitab» osorindo bu faktla-nn psixoloji
tohlilini vcnnişdir. О göstərirdi ki, torbiyo, sözün on geniş monasmda ictimai
68
prosesdir. Həı şey: adamlar da, cisimlor do, hadisolor do torbiyo cdir, lakin hor
şeydon ovvol vo daha çox adamlar torbiyo cdir. Onlardan valideynlor vo
pedaqoqlar birinci ycrdə dururlar. Uşaq otrafdakı alomlo miinasibotloro girir, bu
miinasibotlorin hor biri dönmodən inkişaf edir, başqaları ilo uzlaşır, uşağın
özünün fiziki və mənəvi inkişafı ilo olaqodar olaraq mürək-kəbləşir. A. S.
Makarenko yazırdı: Adama elo golir ki, biitiin bu «qarışıqlıq» heç ciir ölçüyə
golmir, bununla belo, о hor an uşağın şəxsiyyətində miioyyon doyişiklik yaradır.
Bu inkişafa istiqamot vermok vo onu idaro etmok torbiyocinin vozifosidir.
136
A. S. Makarenko şəxsiyyətin formalaşması prosesini tohlil edorkon uşağın
miihitlo miinasibotlori sistemino xiisusi diqqot yeti-rirdi. O, diizgiin olaraq
göstərirdi ki, uşağın ətrafdakı alomlo miina-libotlori tokco miihitin özünün
tosirlori ilo deyil, hom do uşağın Özünün fiziki vo monovi inkışali ilo olaqodar
olaraq miirokkoblo->ir, yeni məna çalaıiarı kosb cdir.
Mosolonin belo qoyulusunun prinsipial ohomiyyoti vardir. Ek-/ogcnetik
nozoriyyolor miihitin ıışağa təsirini mütləqloşdirırlər. Onlar iddia edirdilor ki,
mühit uşağın inkişafını öz-özünə (mexaniki surotdo) miioyyon edir. Halbuki
m i i h i t i n t o s i r l o r i
u ş a ğ ı n ö z ü n ü n i n k i ş a f
s ə v i y y ə s i n d ə n ,
p s i x o l o j i
x i i s u s i y y o t l o r i n d o n a s ı l ı o l a r a q d ə y i ş i l i r .
Uşaqların inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq miihitin eyni bir elcmenti onlara
miixtolif fonnalarda tosir gös-torir. Miixtolif inkişaf soviyyosindo olan iki uşaq
hotta eyni sorait-də böyüsəlor belo, onu eyni şəkildə başa diişmürlər; demoli,
miihit onlar iiciin eyni mona kosb etmir, bu zomindo do uşaqla «otrafdakı
miihit» arasinda özünoməxsus münasibot omolo golir.
Bcloliklo do aydin olur ki, hoyat şəraiti uşağa bilavasito deyil, dolayi yolla -
uşağın hoyat şəraitinə münasibətindən asılı olaraq tosir göstərir. Məşhur sovet
psixoloqu L. S. Viqotski bu faktlan tohlil etmok iiciin elmo yeni anlayış - «sosial
inkişaf şəraili» anlayışı daxil etdi.
Sosial inkişaf şəraiti anlayışının cvristik ohomiyyoti böyükdür. Bu, hor
şeydən ovvol, onunla bağlıdır ki, yeni anlayış inkişafın daxili vo xarici şərtlorini
qarşılıqlı əlaqədə tohlil etmok, miivafiq yaş dövrünün tipik xiisusiyyotlorini
aydınlaşdırmaq. keyfıyyətcə yeni omolo golon xiisusiyyotlori miioyyon etmok
imkani verir.
Şəxsiyyotin sosial inkişaf şəraitini песо miioyyon etmok olar? Bu zaman
hansi mosololoro xiisusi diqqot yetirmok zoruridir?
Sosial inkışaf şəraitini tohlil etmok üçün uşağın ailədə vo kol-lektivdə
tutduğu faktik yeri, onun öz mövqeyino münasibətini, ət-raldakı adamlarla
qarşılıqlı miinasibətlərinin xiisusiyyotlorini və fealiyyətinin xarakterini
aydınlaşdınnaq lazimdir. Son zamanlar psixologiyada uşağın sosial inkişaf
şəraitini xarakterizə edorkon psixoloji meyarlarla yanaşı demoqrafık amillorin do
rolunu nozoro alırlar.
137 3. Şəxsiyyət və fəaliyyət
Qarşıya sual çıxır: ford ictimai miinasibotlori necə (hansı yol və
vasitolərlə) mənimsəyir?
Şəxsiyyətin formalaşması prosesi vasitəli xarakter daşıyır. Ford, ictimai
münasibətləri öz-özünə deyil, ancaq özünün aktiv foaliyyoti vasitosilo
mənimsəyir. Bıı nöqteyi-nəzordon foaliyyot şox-siyyətin formalaşmasınm əsas
şərtlərindən biri kimi qiymətləndi-rilməlidir.
Foaliyyotin miixtolif növlori vardir. Çağalıq dövründən gənclik yaşı
dövrünə qədər aşağıdakı foaliyyot növlərinə daha çox təsadüf olunur (D. B.
Elkonin və b.):
a)
vasitəsiz emosional ünsiyyət;
b)
əşyavi-manipulyativ foaliyyot; v)
rollu oyunlar; q) tolim foaliyyoti;
d)
intim-şəxsi ünsiyyot (ünsiyyot foaliyyoti);
e)
todris-peşə foaliyyoti.. V a s i t ə s i z e m o s i o n a l
ü n s i y y ə t çağanın
anası ilo özünəməxsus dialoqudıır. Uşaq anasının ağıışunda özünü sakit apanr,
onun nəvazişini duyur, ətrini hiss edir vo bundan xoş-hallamr. Bu hiss bioloji
cohotdon qarşılıqlıdır. Ana doğma övladını - əmizdirərkən fərəh hissi kcçirir,
köфəsinə məhəbbəti daha da möhkəmlənir. Əmzikli ananın cmosional voziyyəti
isə öz növbo-sində uşağın inkişafına təsir göstərir.
Ə ş y a v i - m a n i p u l y a t i v f o a l i y y o t prosesindo uşaq
şeyləri sökə-sökə, bu yandan о yana sürüyə-sürüyə, bir-bi-rinə calaya-calaya
onlann xassələrini dork edir.
R o l l u o y u n l a r iso mahiyyot etibarilo insan münasi-bətlorinin
monimsənilmosi prosesidir. Bu haqda aydm təsəvvür oldo etmok üçün
psixologiyada tosvir olunmuş maraqh bir faktı qeyd etmok kifayətdir: uşaqlan
heyvanxanaya apanb, heyvanlann hoya-ti ilo tanış etdilər. Tərbiyəçilər belo
güman cdirdilor ki, uşaqlar ckskursiyadan qayidan kimi heyvanxana
mövzusunda maraqh oyunlar oynayacaqlar. Lakin no qodor təəccüblü olsa da,
onlar ckskursiyadan sonra homin mövzuda heç bir oyun oynamadılar, oz-lorinin
adi işləri ilo məşğul oldular.
Tərbiyəçilər bunun sobobini izah etmok üçün psixoloqlara mii-raciət
etdilor. Psixoloqlar məsələnin mahiyyətini asanlıqla başa
138
düşdülər vo ekskursiyanın planını dəyişdilər. Onlann moslehotilo USaqlan yeno
do heyvanxanaya ekskursiyaya apardilar. Lakin bu llofo uşaqlan, birinci növbədə,
heyvanxanada işləyən adamlann -kassirin, nəzarətçinin, hokimin vo s. foaliyyoti
ilo tanış etdilor.
I
'şaqlar ekskursiyadan qayidan kimi heyvanxana mövzusunda
oyun pynamağa başladılar: biri kassir, biri hokim, biri iso nəzarətçi ro-Iunda çıxış
etməyə başladı. Bu monada deyirlor ki, uşaq oyunlan insan münasibətlorinə
xüsusilə həssasdır vo hor şeydən ovvol mohz onlan oks etdirirlor.
T o l i m
f ə a l i y y ə t i n d ə
uşaqlar
ictimai
tocriiboni
məqsədəuyğun surotdo mənimsəyirlər. Bilik. bacarıq vo vərdişlə-re yiyələndikcə,
uşaqların hoyatinda yoldaşın rolu artir. İ с t i -m a i - ş ə x s i
i i n s i y y o t onun həyatının miihiim sahosino çevrilir. Foaliyyotin vəzifələri
tədricən doyişilir, о, gələcəyə yö-nəlməyə başlayır və peşə-tolim xarakteri kosb
edir.
Nəzərdən keçirdiyimiz foaliyyot tiplərini xarakterinə görə iki qrupa bölmok
olar:
B i r i n c i q r u p a о foaliyyot növləri daxildir ki, onlann osasinda
insan fəaliyyətinin monasi, insanlar arasındakı miinasibotlorin vozifolori,
motivlori, normalan vo s. monimsonilir. Bunlara aşağıdakılar daxildir:
-
vasitosiz emosional foaliyyot;
-
rollu oyunlar;
-
intim-şəxsi iinsiyyot.
Ikinci qrupa о foaliyyot növləri daxildir ki, onlann osasinda əş-yalarla
əməliyyat vasitələri, əşyalarda bu vo ya digor cohoti forqlondinnok imkam veron
etalonlar monimsonilir. Bu qrupa aşa-
' K İa k ı la r
daxildir:
-
əşyavi-manipulyativ foaliyyot;
-
tolim foaliyyoti;
-
tədris-peşə foaliyyoti.
Nəzərdən keçirdiyimiz foaliyyot növləri özlərinin konkret məzmununa görə
bir-birindən forqlonirlor, osas məzmununa goro iso iimumi cohotloro malikdirlor.
Birinci qrupa aid etdiyimiz foaliyyot növləri şəxsiyyətin inki-şafında
xiisusilo miihiim rol oynayır. Bu proscsdə uşaqlar insan mii-nasibotlorini, onlann
vozifə vo normalarını mənimsəyirlər. Başqa sözlə, şəxsiyyətin tələbat-motivasiya
sahosi birinci qrupa aid etdiyimiz foaliyyot növlərində inkişaf edir.
139
ikinci qrupa aid etdiyimiz foaliyyot növlorində iso uşaqlar
v^
yeniyetmələr
əşyalarla əməliyyat vasitələrini mənimsəyirlər. Bu prosesdə uşaq vo
ycniyctməlordə idrak prosesləri, intellektual əməliyyatlar inkişaf cdir. Bəs, ikinci
qrupa aid etdiyimiz fəaliyyət növiəri şəxsiyyətın inkişafında necə rol oynayır?
Şoxsiyyoıin inki-şali baxımından onlann da özünomoxsus ohomiyyoti vardir.
Uşaq-lann əmoliyyat-texniki imkanları inkişaf etdikcə, onlarda öz qabi-
liyyətləriniıı dork olunmasi zəminində tədricon mənlik şüunı te-şokkül edir və
şəxsiyyətin miihiim bir sahosino çevrilir.
Bcloliklo do biz şoxsiyyotin formalaşmasında foaliyyotin rolu-nu
aydınlaşdırdıq. Homin prosesin ikinci torofı do vardir. Biz foaliyyotin özünün
inkişafmda şəxsiyyətin rolunu nozordo tııturuq.
Şəxsiyyət formalaşdıqca foaliyyotin xarakteri köklü surotde dəyişilir. Yoni
şoxsiyyətin təlobatları osasinda foaliyyotin motivlə-ri formalaşır, «motiv-
moqsəd» vektoru omolo gəlir vo о foaliyyotin osas struktur vahidinə
çcvrilir./Foaliyyot prosesi bütünlükdə şəxsi məna kosb cdir. Bundan asılı ölaraq
foaliyyotin torkibinə daxil olan biitiin idrak proseslorinin do xarakteri dəyişilir.
Onlar şəx-siyyotin xiisusiyyotlori ilo şortlonməyə başlayırlar. Beloliklo do fo-
aliyyot prosesindo şəxsiyyətin telebat-motivasiya. emosiya vo idrak saholori bir-
birino niifuz edir, onlar tədricən qarşılıqlı əlaqodə inkişaf etməyo başlayırlar.
V F Ə S İ L TƏLƏBA1 LAR, MOTİVLƏR VƏ KMOSİYALAR 1.
Tələbatlar
Hor hansı bir canlı varliq kimi insan da yaşamaq vo inkişaf etmok iiçün
özüniin ehtiyaclarını təmin etmolidir.
Molumdur ki, «insanlar siyasot ilo, elm, incəsonət, dil və i. ilə məşğul ola
bilondən ovvol, birinci növbədə, yeyib-içmolidirlər, mənzilə malik olmalıdırlar,
geyinməlidirlər (K.Marks).
İnsanın chtiyacları onun üçün psixoloji məna kosb edir və tolə-batlar kimi
tozahiir edirlor. Demoli. chtiyac vo təlobat sinonim söz-lor deyildirlor. Tolobat
daha geniş anlayışdır. T о 1 о b a t I а г i n s a n ı n e h t i y a c l a r ı
i l o y a n a ş ı h o m d o
140 • n и r. ö z e h t i y a c l a r i n a
m i i n a s i b o t i n i
o k s
b l d i r i r . T о 1 о b a t I a r
i n s a n i n
k o n k r e t
h a bit
ş ə r a i t i n d ə n
a s ı l ı l ı ğ ı n ı i f a d o e d o n
•
o n u n
b u
ş o r a i t d ə
a k t i v l i y i n i
şərtlondiron
iiüııomoxsus psixi halotdir.
Bu torifdo tolobatlarm iie xüsusiyyoti qeyd olunur. Onlan ayn-•ynliqda
nəzordon keçirok.
a)
Təlobatlar insanin özünənıoxsus psixi halotidir. insan İeünün yaşaması
vo inkişaf etmosi iiçiin zoruri olan hor hansi bir pbyekto ehtiyac hiss ctdikdə, no
70
isə bir gərginlik keçirir, narahat olur. Tolobatlarm omolo golmosi vo təmin
olunasi prosesi homişə dfcünoınoxsus emosiya vo hisslorlo müşayiət olunur.
b)
tolobatlar insanin konkret həyat şəraitindon asılılığını Kado edir.
Tolobatlarm bu miihiim xüsusiyyotini aydinlasdnmaq Oçüıı ovvolco, eyni bir
adami iki situasiyada tosəvvür edok. Birinci tituasiya- tutaq ki, isti yay
giinlorindon biridir. O, donizdo cimmok btoyir. İkinci situasiya: avqust ayının
31-dir. Homin adam univer-•itctin biologiya fakültosiııo qobul olunmuşdıır.
Sabah ilk dofo to-lobo kimi universitet auditoriyalanna daxil olacaqdir.
Birinci halda ona no laznn olur, ikinci halda no lazim olur? Sual in cavabı
aydındır: donizo gcdon adam çimmok iiciin alt paltan. qurnlanmaq iiciin dosmal
vo s. götürür. Sentyabnn I-do dorso ge-docok tolobo iso iimumi doftor, qolom,
sumka vo s. axtanr.
insanin telobnhoyat şoraitindən asılıdır. Nəzordon keçirdiyimiz nümunələrdə tolobatlarm
mahiyyotini başa düşmək iiçün xiisusi ohomiyyoto malik olan bu cəhət özünün
aydin ifadəsini tapmışdır. Hotta insamn ycyib-içmoyo, mənzilə, geyimo vo s.
təlobatları da konkret hoyat şoraitindon asılı olaraq miixtolif mozmun vo forma-
larda ifado olunur.
v) Tolobatlar insamn konkret hoyat şəraitindo aktivliyini sortlondirir. İnsan
öz təlobatlarını tomin etmolidir. Ogor belo bir imkan yoxdursa, o, miivafiq
tolobati yaxm tolobatla ovoz etmoli, hotta lazim goldikdo onu boğmalıdır.
Özünün bu xiisusiyyotlorino göro tolobatlar konkret istiqamoto malik olur: insani
onlan tomin .мпн>к iiçün miivafiq Usui vo vasitələr axtarmağa tohrik edir. Bu о
demokdir ki, şoxsiyyotin fəallığınm monboyini tolobatlar toşkil edir.
Tolobatlarm miixtolif növləri vardir. Onlan ayn-ayn meyarla-
141
ra görə ayn-ayn istiqamətlərdə təsnif etmək olar. XX yüzillikdo bu məsələyə
xüsusi diqqət yetirilmişdir. Miiasir psixologiyada tolobatlarm onlarla tosnifatı
molumdur. Golin, ovvolco, m ə n ş о у i -n ө görə tolobatlarm növlori - t ə b i i
(üzvi) və m ə d о n i tələbatlarla tanış olaq.
Bütün adamlarda yemoyə, yuxuya, əks cinsə, soyuqdan və ya-xud
həddindən artıq istidən qorunmağa vo s. tələbat vardir. Bunlar təbii tələbatlardır.
Modəni tolobatlarm növləri genişdir. Çəngəl və bıçaqdan istifado etmok, dişlori
yumaq tələbatından başlamış ev bəzəmək, Nosiminin osərlərini oldo etmək
tələbatına qodor onu müxtəlif növlərini qeyd etmok olar.
Tələbatları predmetino görə do iki yerə - maddi və mənəvi tə-lobatlara
bölürlər. Qidaya, geyimə, monzilə, məişət şeylərinə və s. olan tolobatlar
predmetino görə maddi tolobatlar hesab olunur. Mə-nəvi tələbatlara isə
aşağıdakıları misal göstərmək olar: omok, iinsiyyot, qozet vo jurnal oxumaq,
rəsm əsərlərinə, təbiət monzorolo-rino, kinoya vo digor tamaşalara baxmaq,
musiqi dinlomok vo s. tə-lobatlan. Bu tolobatlar icorisindo omok tolobatinin
ohomiyyotin* xiisusi olaraq qcyd etmok lazimdir. Əmək insan tələbatlarının
for-malaşmasınm on başlıca şortidir. Öz tələbatlarını asanlıqla tomin ctmək
imkanı çox vaxt insan şoxsiyyətinin tənəzzülünə gətirib çı-xanr. Ünsiyyət
tolobatinin da rolu böyükdür. K.Marks başqa adamı «ən böyük sərvət»
adlandırırdı. О yazırdı ki, insan həmişə «başqa insan kimi ən böyük sərvətə
təlobat hiss edir». İnsanın bütiin mo-nəvi tələbatları onun omok vo iinsiyyot
tolobatlarm in inkişaf səviy-yəsi ilo bilavasito bağlıdır.
Bir cəhətə diqqot yctirək: yemoyo olan tələbat mənşəyinə
go
ro tobii,
predmetino görə maddi toləbatdır. Çəngəl və bıçaqdan istifado etmok
mənşəyino göro mədoni, predmetino görə maddi tə-ləbatdır, halbuki musiqi
dinlomok mənşəyinə görə mədəni, predmetino görə mənəvi toləbatdır. Eyni
sözləri tolobatlarm digor növ-lori haqqinda da demək olar.
Tolobatlar özünəməxsus ierarxiya təşkil edirlor. Onun aşağı səviyyələrini
ibtidai (sadə) tolobatlar, yuxan səviyyələrini iso ali tolobatlar təşkil edir (bax:
cədvəl 2.).
Genetik baximdan maddi (tobii) tolobatlar birincidir, mənəvi vo mədəni
tolobatlar onlann osasinda formalaşır. Funksional planda da bu cohot aydin
nozoro çarpır. Monovi vo modoni tolobatlar maddi qolobatlarla aynlmaz
surotdo olaqodardir. Onlann adoton
142
maddi şeylər (kitab, qozet, televizor, not kağızı,
ronglor vo s.) va-iitosilo tomin olunmasi da bunu
Mibut edir. Monovi vo modoni to-
lobatlar da maddi (tobii) tolobatlarm
formalaşması prosesino miihiim tosir
göstərirlər.
Tobii tolobatlara vital (latinca vitalis - hoyati
demokdir) tolobatlar deyirlor. Onlar insanin hoyat
foaliyyoti iiciin zoruridir, ogor tobii tolobatlar, xiisusilo
yemoyo, yuxuya vo s. tolobatlar tomin oluna bilmozso,
insanin özü miitloq mohv olar vo nosli davam etdir-mok
imkamndan mohrum olar. Modoni vo monovi tolobatlar
tomin cdilmodikdo, insan mohv ol-mur, lakin ondaki insani
cohotlor ciddi zərər çokir. Ali tolobatlarm
i.Mnin
olunmasi
şəxsiyyətin
daxili
aləminin zənginləşməsinin zoru-ri şərtidir.
Tolobatlar dinamik xarakter daşıyırlar.
insanin foaliyyot vo iin-
siyyot sahosi genişləndikcə onlar da dəyişirlər. Tolobatlarm bu mii-hum
xüsusiyyoti öz oksini onda tapir ki. tomin olunmuş hor hansi bir tələbatın
zominindo yeni, daha yiiksok tolobatlar fonnalaşır vo ınkişaf edir.
Tolobatlarm inkişafı istehsalın inkişafı ilo bağlıdır. Televizor, tranzistor,
videomaqnitofon, vidcotelefon vo i.a. olmadığı dövrdə bunlara tolobat da yox
idi. Lakin bunlann istehsalmdan sonra tolo-bat yarandı vo getdikcə artmağa
başladı. Bu, öz növbəsində ölkə-mizdo televizor vo ya tranzistor istehsahmn
gcnişlonmosi ilo noti-colondi. Demoli, insanin təlobatları genişləndikco istehsal
da inki-$af edir. Tolobat olmasa, istehsal da olmaz. Tolobat istehsalı geniş-
loııdirir, doyişdirir vo inkişaf ctdirir.
İstchsalla tolobat arasinda dialcktik olaqo mövcuddur. Onlar bir-birini
sortlondirir, bir-birini zoruri cdir. Yeni istehsal mohsulu yaranan kimi buna
tolobat da yaranir vo bu tolobat sonra nisbi miis-toqillik kosb edir.
Tolobat nisbi miistoqillik kosb etdikdon sonra onun soviyyosi
143 həmişə istehsalın soviyyəsini qabaqlayır, ondan irəüdə gedir, onlann
arasinda miioyyon monada dialektik ziddiyyot yaranir. Mosolon, molumdur ki,
bir sira inkişaf eımiş ölkələrdo. о cümlodon bizim ölkəmizdə mənzilə olan
tolobat tikintinin soviyyəsini ötiib keçmişdir. Monzilo olan tolobat durmadan
artir. Əvvəllər daxma-larda, kiçik evlərdə yaşayan insanlar indi bununla
kifayotlonmirlor. Elcktrik işığı, qaz, isti vo soyuq su ilo təchiz edilmiş geniş vo
rahat mənzillərdə yaşamaq istoyirlor. Bu tolobatı ödomək üçiin yeni ti kinti
saholori vo vasitolori yaratmaq lazim golir. Eyni zamanda, bundan asılı olaraq
yeni, olavo tolobatlar yaranir.
Insanlar öz tələbatlannı müxtolif üsullarla tomin edirlor. golmişkən qeyd
edok ki, bu iisullann özləri hor hansi biri əlvcrişli şəraitdo təlobata çevrilə bilor.
Bozon təlobə özünün miioyyon modoni vo ya monovi tolobatını tomin etmok
uçün kitab toplayir
vt
todricon kitab toplamaq onun miihiim tolobatlanndan
birino cevri lir.
Tolobatlarm ierarxik
model üzrə tesnifatı
Ali
tolobatla
r A
4.
Monovi
tolobatlar
3.
Modoni
tolobatlar
2.
Maddi
tolobatlar
1.
Tobii
tolobatlar
İbtidai
(sado)
tolobatlar
insanin ictimai tocriiboni monimsomosi hom do onlann tələ-batlann tomin
olunmasi iisullarma yiyolonmosi prosesidir. Bu pro-sesdo üç cohoti xüsusilo
ayirmaq olar:
a)
tolobatlarm tomin olunmasi üsullarının k o n k r e t l ə ş * m о s i
vo fərdiloşmosi: hor bir tolobat miioyyon iisulla tomin olunur (xörəyi qaşıq vo
ya çəngəllo yeyir, çayı stokan vo ya fincan-da içirlər və s.). Şəraitdon vo
şoxsiyyotin özünün səviyyosindən asılı olaraq bu iisullar daha da fərdiləşir.
b)
tolobatlann tominolunma usullanmn d o r k o l u n m a - s i :
tolobatlarm mozmunu öz oksini şüıırda tapir; bunun da noti-cosindo tolobatlann
tomin olunmasi iisullarimn konkrclləşməsi prosesinin özü şüurlu xarakter kosb
edir; yoni insan öz tolobatlan-m daha somoroli iisullarla tomin ctmeyo başlayır.
«Ağıllı tolobat-lar» dedikdo, birinci növbodo, bu cohoti, yoni insanin öz
tolobatla-rını agtlh surotdo tomin etmosini nozordo tuftırlar. Bks halda tolo-
batlann tomin olunmasi prosesi süniləşir, «əşya xəstəliyi» omolo golir.
v) tolobatlann tominolunma iisullarimn ictimailəşməsi: insan modoni vo
monovi sorvotloro yiyolondikco, onda ali tolobatlar for-malaşır. Modoni vo
monovi tolobatlann formalaşması prosesindo iso tobii tolobatlann mozmunu vo
onlann tominolunma usullanmn xarakteri köklü surotdo dəyişir. Tobii
tolobatlar, mosolon, yemok-içmək, geyinmok vo s. moqsoddən yaşamaq
vasitosino çevrilirlor.
144
Onlar, песо deyorlər, insaniləşir, daha çox monovi-cstetik mozmun vo forma
kosb edirlor.
Tolobatlann tominolunma usullanmn ictimailoşməsi psixoloji baximdan
böyük ohomiyyoto malikdir. K.Marks yazırdı: «Achq ac-hqdir, lakin çəngəl vo
bıçağın yardımı ilo bişmiş ot yemoklo tomin olunan aclıq. ol, dirnaq vo dişlərin
köməyi ilo çiy əti udmağa vadar cdən aclıqdan fərqli aclıqdır».
Bu forqlor onunla izah olunur ki, insanin tələbatı comiyyotdo, konkret
tarixi şəraitdə formalaşır vo inkişaf cdir. Tolobatlann mozmunu da,
tominolunma iisullan vo vasitolori do comiyyotin inkişaf soviyyosi ilo şərtlənir.
İnsanın tolobatlan ictimai-tarixi xarakter daşıyır. İnsan təlobat-lannın
spesifik xiisusiyyotlori foaliyyotin, birinci növbədə, əməyin sosial tobioti ilo
miioyyon olunur.
Heyvan vo insan tolobatlannin bir miihiim forqino do bu baximdan diqqoti
colb etmok lazimdir. Heyvanın davranışı bilavasito onun tolobatlan ilo
miioyyon olunur: acımış heyvan qida axtarma-ğa başlayır. İnsanın fəaliyyətinin
mozmunu isə bütünlüklə onu do-ğuran tolobatlarla miioyyon edilmir. Tolobat
insam foaliyyoto tohrik edir, lakin foaliyyotin mozmunu bilavasito tolobatla
deyil, foaliyyotin moqsodilo şərtlonir.
Şoxsiyyotin tolobatlan ilo onun foaliyyotinin moqsodi arasinda olaqo
psixoloji aspektdo motivlor vasitosilo yaranir.
2. Motivlor
Tolobatlar öz-özlüyündə foaliyyotin məqsodini, iimumiyyotlo, xarakterini
miioyyon etmir. Bu onunla izah olunur ki, insanin tolo-batlarmda onlan tomin
cdocok predmetlor doqiq yazılmamışdır: e y n i b i r t o l o b a t
m i i x t o l i f p r e d m e 1 1 о r 1 ө , m i i x t o l i f
i i s u l l a r l a t o m i n e d i l o b i l o r . insan öz tələbatlarını
tomin etmok iiçün işə başladıqda - yalnız bu zaman tolobatlan tomin edəcək
prcdmet müəyyonləşir - tolobatlar «oşyaviloşməyə» başlayır, başqa sözlo,
onlann osasinda motivlor omolo golir.
Motivlərin öyrənilməsinin böyük ohomiyyoti vardir. Bu ma-niwot etibarilo
şəxsiyyəti fəaliyyətdə öyronmək demokdir. İnsan fealiyyotinirJ spesifik
xüsusiyyoti ondan ibarotdir ki, o, həmişə məqsədyönlüdür. Məqsədgüdmə,
yaxud müəyyən moqsədo yö-nüm - insanin psixoloji cohotdon çox miihiim
xüsusiyyətidir. Foaliyyot insanin məqsədini miioyyon edon amil kimi özünü
göstoro-rok onun biitiin proseslərini bir-birilə olaqolondirir vo onlan foaliyyotin
iimumi strukturunda üzvi şəkildə birləşdirir. Lakin bununla belo aydındır ki,
insan hcc do özüniin bütün məqsodlərini foaliyyot prosesindo eyni dərəcədə
reallaşdıra bilmir. Bos, bunu no ilo izah etmok olar?
Moqsod foaliyyot prosesindo özünün müəyyoncdici rolunu oy-naya
bilməkdən ötrii insan üçün şəxsi mona kosb etmoli, onun d a x i l i
t ə h r i k i n o ç e v r i l m o l i d i r , obrazlı şokil-də dcsək, oi)un
köklori noinki insanin şüurunda, hom do qolbindo olmalıdır, yoni şəxsiyyotin
motivlori ilo iizvi surotdo uzlaşmalıdır.
Motiv (latinca movere - horokoto gotinnok, itolomok demokdir) dedikdo
tolobatlann tomin olunmasi ilo olaqodar olaraq insam foaliyyoto tohrik edon
amillor nozordo tutulur. O, bu vo ya digor hərəkəti (işi, omoli) noyin namino
icra edir? - Şəxsiyyətin motiv-lorini miioyyon etmok üçün bu sualı
aydınlaşdırmaq lazimdir. iki tələbo tosovviir edin: onlardan biri elmə dərindən
yiyolonmok, о biri iso yiiksok toqaiid almaq iiciin ola qiymotlorlo oxuyur. Bu о
demokdir ki, onlann tolim motivlori bir-birindon forqlonir, halbuki hor iki
toləbənin tələbatı eynidir. Onlar ali tohsil almaq üçün msti-tuta daxil olmuşlar.
Biz insanin tolabatlarını aydınlaşdırarkon «n о ü ç ü n fəallıq göstərir?» - sualına
cavab veririk. Motivlorini tohlil edondo iso, bu vo ya digor hərokətin (işin,
omolin) n o y i n n a m i n o icra olunduğunu aydınlaşdırmaq lazimdir.
Şoxsiyyətin motivlori onun foaliyyotinin istiqamotini miioyyon edir.
Foaliyyotin konkret xarakteristikasi motivlo deyil, moq-sodlo miioyyon olunur.
Bir torofdon, eyni bir motiv zoininindo miixtolif məqsədlər fonnalaşır, digor
torofdon, eyni bir moqsod miixtolif adamlarda miixtolif motivlərlo bağlı olur.
Motivlo moqso-din dialcktik olaqosi belodir. Lakin biitiin hallarda motivin
psixoloji funksiyasi eynidir: o, insam foaliyyoto t o h r i k edir vo onun
foaliyyotinin
i s t i q a m o t i n i
müoyyənləşdirir. Bu iki cohot
(tohriketmo vo istiqamotlondinno) bir-birilə vəhdət təşkil edir vo motivin osas
funksiyalan kimi meydana çıxır.
9
İnsanı foaliyyoto tohrik edon miixtolif hadiso vo halotlor motiv kimi öziinü
göstərir: əqidə vo dünyagörüşü, maraqlar vo emosiya-lar, həvəs, yönəliş,
ideallar vo s. buna misal ola bilor. Bir sira hal-
146 larda tolobatlann özləri do motivə çevrilirlor. Adi bir misal: axşam vaxtıdır.
Ailə süfrə başına yığılmışdır. Məlum olur ki, çörək azdır. Ata mağazaya gedib
çörək alır. Onun bu horəkətinin motivi çörəyə olan tələbatdır.
Motivlor çoxdur. İnsanı foaliyyoto eyni vaxtda miixtolif motivlor tohrik
edo bilor. Lakin biitiin hallarda, onlar da, tolobatlar kimi, ierarxik quruluşa
malikdir: motivlordon biri osas, aparıcı, digori iso ikinci dorocoli olur;
sonuncular osas motivlordon asılıdır, onlara ta-bedir, hotta bozon yalniz olavo
tohrik funksiyasim yerino yctirirlor. Şəxsiyyət üçün hoyati mona kosb edon,
onun, песо deyərlər, həya-tının monasına çevrilon, hoyat perspektivlorini ifado
edon motivlor osas motivlor kimi meydana çıxırlar.
Dostları ilə paylaş: |