ġıyn bōlυŕ. 02/7 ( < Özb. qıyın); śāy śāyάllάŕ. 08/2 ( < śayï)
I.1.4.3. i düşmesi
Vurgusuz kalan orta hece ünlüsü “i” düşer.
δeŕängdi. 10/72 (< δeŕäng-i-di)
Birleşik bir kelime olan aşağıdaki örnekte birleşme sırasında vurgusuz kalan i
ünlüsü kaybolmuştur.
biŕbiŕläŕinnän güyç alyάn gälyä'n adamlά tā mυŋ qāqaśiŋa yetiyä'. 10/45
“cūwśï” (< cūb+i +si) kelimesi iki defa iyelik eki almıştır. Bunun sonucunda,
vurgusuz kalan orta hece ünlüsü “i” düşmüştür.
cūwśï dolu küncilän 07/54
32
I.1.4.4. u düşmesi
iδin veŕśäŋiδ ġıyδıŋıδï oġlυmıδa gälin edip alcaq. 04/23 ( < oġul + ımıδ + a);
yeŋimiδi çúçebuŕnu edäŕdik. 01/12 ( < cuce + buŕun + u); śeyŕiyeŕek, oynayaŕaq
deŋDūşlaŕï tamām oġlanıŋ yüδünü śıyıŕmāna gäliyä'lläŕ, ġutlamana gäliyä'lläŕ şucúŕü
hämmä δāD. 06/30 (< oyun + a + y + aŕaq)
I.1.4.5. ü düşmesi
gœwnυm şuŋa ġoştï mi 02/13; göwśün şişiŕ
i
yä'. 10/49; oŋa üç dαnä qulxwallah
oqıyάllάŕ, biŕ dαnä alkım oqıyάllάŕ.02/3; āl yāŋaqtan öpşädin 04/17 (< öp-üş ä
I.1.5. ÜNLÜ TÜREMESİ
Ünlü türemesi genellikle kelime ortasında ve özellikle alınma kelimelerde
görülmektedir.
I.1.5.1. ı türemesi
o δamanna maşín täδä çıqıptï –moDtı dā şucúŕü moD täδä, maşín ġıt
ı
ŕaqtï. 04/49;
nä'me yeŋimiδi naq ış ediyäŕdik, köyneğimiδiŋ eteğini awådan ġıŕa diyyä' naq ış
edyäŕdik. 01/11.
I.1.5.2. i türemesi
Standart Türkmencede tek heceli sözcüklerin sonunda çift ünsüz
bulunmadığından bu ünsüzler arasında bir ünlü türer. Günbed Ağzı’nda da bu ses
olayı görülür.
ūn βeŕiyä'lläŕ, çöŕöγ βeŕiyä'lläŕ, şekeŕ βeŕiyä'lläŕ, çay βeŕiyä'lläŕ – qadím ŕαśimdiŕ dā.
08/20 (< Far. räsm, St. Trkm. resim); qadím ŕαśimläŕ kä'ndi. 06/47; altmış üç yaşına
33
baŕānda nä'me edip cäş inläŕ tutuşıllaŕ. 06/1; ōnnon śoŕā biŕ yenä wax
ı
t geçännän
māmaśï öyüŋä αkitiyάlάŕ. 06/31
I.1.5.3. ŏ türemesi
Türkmencede kelime başında r ünsüzü bulunmadığından bu ünsüz ile
başlayan alınma kelimelerin başında ünlü türemesi olayı gerçekleşir.
29
Bunu Günbed
Ağzı’nda şu kelimede görmek mümkündür:
qāqaśï bilän nä'neśi -ecäśi ŏŕuśġat beŕiyä'ŕ. 04/10; böyük böyük ecäläŕ βeŕiŕ - ŏŕuśġat
alıp giDäŕdik. 04/22; ohōm ġaŕŕı ecäm mυŋa ŏŕuśgat beŕdi. 04/30; - mυnï ŏŕuśgat
alïyάllάŕ. 04/9; gäliβeŕ, ŏŕuśgat diyyä'lläŕ. 04/6
I.1.6. ÜNLÜ BİRLEŞMESİ
İlk kelimenin son, ikinci kelimenin ilk ünlüsünün tek ünlü haline gelmesi olayına
ünlü birleşmesi denilir.
Standart Türkmencede de görüldüğü gibi şahıs zamirlerinden sonra gelen
bağlama edatı “ham” kelimeye ekelenirken edatın başında bulunan h ünsüzü düşer.
30
onıŋ hıqmatınάm yetişip bilmäyä'ŕ. 10/50 (< hıkmat+ı+n+a+ham)
“daha” kelimesindeki h ünsüzünün düşmesi ile yan yana gelen a ünlüleri
birleşirler.
baγa āytıp duŕıŕ d ā. 08/18; bunυ düşündỉŕ d ā nä'me üçün āytaŕlaŕ. 08/16; nāŕāxatçılıq
tutıyά
ŕ
d ā. 10/57; õnśoŋ bu oġlån gäliyä' atlayıp; bu tāy bōlmiyά; õnśoŋ bu dœw
yatanmışDıq d ā. 03/26
29
Örneğin: recep > irecep, rexim > irexim, rayōn > ırayōn “bölge, ilçe”. bkz. Hanser , a.g.e., s. 32.
30
Sarı, B., N. Güder (1998), Türkmencenin Grameri (I Fonetika: Ses Bilgisi), Ankara: Türk
Dünyası Gençleri’nin Mahtumkulu Yayın Birliği, s.84-85.
34
I.2. ÜNSÜZLER (KONSONANTLAR)
b :
Sedalı bir çift dudak ve ağız ünsüzüdür:
bōluŕ 01/8, biδ 01/10, çúçebuŕnu
01/12, beylä 02/6, beŕelim 04/5, kitābï 04/20, biŕ 05/33.
B :
Yarı sedalı bir çift dudak ünsüzüdür:
Bişiŕiyä'lläŕ 04/7
β :
Patlamalı çift dudak ünsüzü b ile, patlamalı diş dudak ünsüzü v arasında yer alan
bir ünsüzdür:
haβaŕ 01/63, ġuβanıp 01/65, βāŕdї 04/38, aŕaβa 04/44, βeŕiyä'lläŕ
06/12.
c :
Sedalı, sızıcı bir dil ucu-ön damak ve ağız ünsüzüdür:
cαwānlάŕ 01/28, coştï
01/94, cip 03/40, şucúŕü 04/44, beŕcäk 05/4, ceng 05/6, däŕäcä 06/12.
C :
Sedalı, yarı tonlu bir dil ucu-ön damak ünsüzüdür:
neCúŕ 05/31, 05/34.
ç :
Sedasız, sızıcı bir dil ucu-ön damak ve ağız ünsüzüdür:
nä'çä 01/5, geçiŕśäŋiδ
01/8, üç 01/10, çúçebuŕnu 01/12, śaçïyάllάŕ 04/46, őwünçäk 06/25.
d :
Sedalı bir dil ucu-diş dibi ve ağız ünsüzüdür:
őδỉŋden 01/5, díyä’lläŕ 02/2, duŕan
03/8, díyşli 03/15, dä'däśi 04/3, etmädi 05/11, baŕānda 06/5.
D :Yarı sedalı bir diş-dudak ünsüzüdür:
gäliyä'mışDıq 03/20, giD
i
yάllάŕ 04/11,
çaŕġaDınï 05/26, δāD 05/29, ayDaŕ 06/5, Daqıyά'lάŕ 06/11.
f :
Sızıcı, sedasız bir dudak arası ve ağız ünsüzüdür:
fαmiliŋ 01/4, foŕmettä 02/9,
taŕafta 03/1, tüfäŋ 05/11, tayfa 10/35.
ġ :
Sedalı bir dil ardı-art damak ve ağız ünsüzüdür:
ġuŕwāntάç 01/1, ġaytiyάm
01/19, ġoyiyάllάŕ 06/15, ġaŕdaşlaŕï 06/41, aġaçtan 07/16, oġlan 08/6; ġıyδï
08/8, ġaŕnıŋ 10/49.
g :
Sedalı bir dil ardı-orta damak ve ağız ünsüzüdür:
gúnỉm 02/15, yengäli 03/6,
geçiŕiyä'läŕ 03/10, gälin 04/27, ceng 05/6, giydiŕdiläŕ 06/2, gėcädä 08/21,
güyç 10726.
γ :
Sedalı, sızıcı bir dil ardı-art damak ve ağız ünsüzüdür:
oγlållaŕ 01/8, ayaγımıŋ
01/16, malaγıŋ 01/21, aγδıŋa 02/19, śoqıγınna 03/28, daγ 04/51, őldüŕmäγä
05/19, çőŕäγ 05/29.
ğ :
Sedalı, sızıcı bir dil ardı-orta damak ve ağız ünsüzüdür:
biŕniçäği 01/10,
köyneğimiδiŋ 01/11, giycαğini 01/37, töwöŕöğü 03/24, bőŕiği 02/51.
35
h
: (ince ve hırıltılı h) Sedasız, sızıcı bir dil ardı-damak ve ağız ünsüzüdür:
håwa
01/45, halqa 01/46, heläyläŕ 02/5, hā 04/40, hamlättilän 05/6, hämmäśini
05/12, cä hännäm 05/32, haśśaśï 07/19.
x
: Sedasız, sızıcı bir dil ardı- art damak ve ağız ünsüzüdür:
xanï 01/64, xoştï 01/77,
waxtıŋda 01/97, döwü x 03/24, çı xıpdıŕ 03/31, çı' xma 05/10, ba xıyıŕlaŕ 05/14,
a xşam 05/29, xoŕladılaŕ 05/40, xudāy 06/17.
q :
Sedasız bir dil ardı-art damak ve ağız ünsüzüdür:
do qāŕ΄dï 01/06, ya qamıδï
01/13, çı qtï 02/01, o qıyάllάŕ 02/3, δamāŋ qї 03/19, gäliyä'mışDı q 03/20,
śo qıγınna 03/28, olo qō΄n 04/4, qā qaśï 04/6.
k :
Sedasız bir dil ardı-orta damak ve ağız ünsüzüdür:
köynä k 04/13, giDäŕdi k
04/23, dö kỉldilä'n 05/7, öldüŕcä kdi 05/17, içmä k 05/21, käśilännän 06/27,
α kitiyάlάŕ 06/31, i kki 06/35, gäŕä k 08/10.
l :
Akıcı, sedalı, yandan sızıcı bir dil ucu-ön damak ve ağız ünsüzüdür:
o l 01/7,
oγ lå llaŕ 01/8, íymān lï 02/2, bi läŕ 02/7, α linnän 03/10, βeŕiyä' lläŕ 08/20,
bō liyάmıştıq 10/1, dä li läŕi 10/3.
λ :
Akıcı sedalı, yarı titrek bir dil ucu-ön damak ünsüzüdür:
büδe λüğü 01/43,
bi λeδük 01/44, dökü λmä 01/47, śay λap 03/8.
m :
Akıcı, sedalı bir çift dudak ve geniz ünsüzüdür:
ġoy miyάlάŕ 03/18, dä' mi 03/25,
mυnı 04/1, beŕeli m 04/5, ġatla ma 04/7, män 05/13, öyümüδgä 07/27, ġıyδı m
08/18.
n :
Akıcı, sedalı bir dil ucu-diş dibi ve geniz ünsüzüdür:
śä nnä 10/2, ayla nı nça 10/6,
nä'me 01/4, bilä n 01/15, ya ndï 02/14, biδde n 03/3, i nni 09/6, ayaγı nï 03/27,
nä' neśi 04/10.
ŋ :
Akıcı, sedalı bir dil ortası-orta damak ve geniz ünsüzüdür:
yā ŋaqtan 04/17,
yatdı ŋ 04/27, śäŕwāδı ŋ 04/38, mindi ŋ 04/49, aydannıŕśı ŋıδ-a 06/20, dişi ŋä
06/35, yaśśıγı ŋ 07/19.
p :
Sedasız bir çift dudak ve ağız ünsüzüdür:
balaqyū p 01/22, ġoyı pDı΄ŕlaŕ 01/25,
ġu ppalï 01/49, yal pıllanı p 01/51, ge pleβeŕśin 07/21, pullu 07/51, diyi p 08/3,
palta΄nï 10/15.
P :
Sedasız çift dudak ünsüzü p ile sedalı, akıcı, titreşimli dil ucu-ön damak ünsüzü r
arasında bir ünsüzdür:
heP 01/47.
36
ŕ :
Akıcı, titreşimli, sedalı bir dil ucu-ön damak ve ağız ünsüzüdür:
tüŕkmän 01/21,
gäliyä'ŕ 01/61, yaŕaśın 02/27, aŕpa 04/14, güŕŕüŋ 05/5, yetiŕśin 06/17, śeçeŕ
08/23.
ś
: Peltek ve sızıcı, sedasız bir dil ucu-diş arası ve ağız ünsüzüdür. Türkmen
Türkçesindeki bütün s’ler peltektir:
śäś 01/60, śattılaŕ 01/65, göŕmäśäm 01/84,
yaŕaśın 02/2, śayλap 03/8, śaγa 02/12, oŕtaśınna 03/24, śäniŋ 04/5, üśtine
04/46, çıqśaŋ 05/10, śüydü 05/29.
ş :
Sızıcı, sedasız bir dil ucu-ön damak ve ağız ünsüzüdür:
şä'ŕdāŕa 05/36, şonnon
05/38, düşünmäδδim 05/41, ġaŕış 06/4, aγaşlıq 06/12, kümişti΄ŕ 07/22, aş
08/5, şu 10/5.
t :
Sedasız bir dil ucu-diş dibi ve ağız ünsüzüdür:
altmış 01/5, tüŕkmän 01/6,
tāydan 01/67, tēngeli 03/7, yóŕtişip 03/9, getiŕiyä'lläŕ 04/7, ġıttї' 04/35, tüfäŋ
05/11, qutlu 10/3.
v :
Akıcı, sızıcı, sedalı bir dudak arası ve ağız ünsüzüdür:
waqtά 01/10, vuŕuşiyάllάŕ
03/29, díyvά 06/1, wax
ı
t 06/31, vuŕdım10/15, vefāt 10/35.
w :
Sedasız, sızıcı, tonlu bir çift dudak ünsüzüdür:
śowaDıŋıδ 01/8, oquw 01/15,
cαwānlά
ŕ
01/28, dœw 03/22, töwöŕöğü 03/24, āşġawaŕ 05/8, göweği 06/27,
göwśün 10/49, ġåwı 10/57.
y :
Akıcı, sızıcı, sedalı bir dil ortası-orta damak ve ağız ünsüzüdür:
toy 01/38,
ġāyınlaŕï 06/27, öldiŕiyä'ŕ 06/28, yengäśi 07/5, dayδalï 07/14, yalï 08/1, süyt
08/9, yaγın 08/16.
δ
: Peltek, sızıcı, sedalı bir dil ucu-diş arası ve ağız ünsüzüdür. Türkmen Türkçesindeki
bütün z’ler peltektir:
δāDlaŕï 01/31, őδünüŋ 01/36, ġıyδ 02/11, düδülśỉn 02/18,
ġıyδıl 03/15, śöδ 04/4, yüδük 06/11, nowŕuδ 09/1, āδ 10746.
37
I.2.1. ÜNSÜZ (KONSONANT) TABLOSU
Tablo 2 Ünsüz (Konsonant) Tablosu
sürekli
süreksiz
sızıcı akıcı
tonlu
tonsuz
yar
ı
tonlu
tonlu
tonsuz
yar
ı
tonlu
geniz
yanak
titrek
nefesli
kaybolm
ak
üzere olanlar
çift
dudak
b
β
p B w m
diş-
dudak
d t D v f
diş-dişeti
δ
ś n
dişeti
öndamak
c ç C ş
ön
damak
g k h ŋ l
ŕ, λ y
ŕ
artdamak
ġ q ğ
gırtlak
γ
x
Zayıflamış ünsüzler, metinlerde yukarıda yazılarak gösterildi: cαwānlά
ŕ
giymiyä'ŕ onï; cαwānlάŕ inni yād bōldï. 01/28; õnśoŋ biδim bυ gälinimiδ beylä
otυŕanna ġāyin
ä n
äśi gäliyä', αlin δāDlï śowġatlï gäliniŋ yüzün açïyά. 01/39; ohōm
ġaŕŕı ecäm mυŋa ŏŕuśg
h
at beŕdi. 04/31.
I.2.2. ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ
I.2.2.1. Tonlulaşma
Tonsuz ünlülerin kendi karşılıkları olan tonlu ünlülere dönüşmelerine tonlulaşma adı
verilir.
38
I.2.2.1.1. b-, -b- > p
Günbed Ağzı’nda ET’deki kelime başında bulunan b’lerin p’ye değiştiği
görülür
31
.
ohom onna ġıyδa śeçki śάçiyάllάŕ, çüçük śάçiyάllάŕ, pişennik śάçiyάllάŕ, pişmä
śάçiyάllάŕ, ġulaγını deşiyάllάŕ, awådanlıyάllάŕ. 06/46 (< ET bışur-; St. Trkm. bişir-);
çapatï pişiŕiyä'lläŕ, pośśuq edíyä’lläŕ, ekmek pişiŕyä'lläŕ, ġatlamα edíyä’lläŕ. 06/13.
Bu ses değişimi kelime içinde şu örneklerde bulunur:
gälin níŕde ōlśa o ġu ppålaŕ biδä haβaŕ βeŕiŕdi, laγīŕ laγīŕ laγīŕ laγīŕ edip. 01/63 (Ar.
qubba); ġadím ġoşma ġu ppålåŕï βā. 01/56; onnan śōŕa oloqō΄n üç ġu ppalï halqa
díyä’lläŕ. 01/49
I.2.2.1.2. -ġ- > -γ-
śoŕā oŕtaśından õŋ oġlånïŋ dişiŋä ġawəŕ γa ġoyıyάllάŕ. 06/37; dişiŋä ġawəŕ γa
ġoyıyάlάŕ. 06/35
I.2.2.1.3. k-, q- > g-, ġ-
ET’de kelime başında g sesi bulunmuyordu. Standart Türkmencede ve
Günbed Ağzı’nda kelime başında gördüğümüz g sesleri ET’de k şeklindeydi.
Türkmen Türkçesi ve ağızlarında kelime başında sıkça görülen bu ses değişiminin
Günbed Ağzı’nda da birçok örneği vardır.
onυ bu ġıyδlaŕ āytıp gälällä', toya gidälläŕ, olaŕï Daqı΄nıŕdï. 01/69 (< MK kit-);
gäliniŋ gäliyä'ni mālum bōliyά. 01/65 (< MK kel-, St. Tŕkm. gel-); õnśoŋ taqŕïban
31
Türkmen dilinin ağız ve alt ağzılarında b ünsüzünün p’ye değişmesi düzenli değildir. Başka bir
deyişle çoğu ağızlarında ve alt ağızlarında ayrı ayrı kelimelerde görülür. Ersarı, Göklen, Salır
Ağızlarında ve Karakalpakistan Türkmenlerinin ağzında: berhiz > perhiz (Far. perhiz); Ersarı, Salır,
Kıraç, Yamut Ağzılarında bişirmek > pişirmek; Yomut ve Nohur Ağızlarında bölüşmek > pölöşmek /
pölüşmek. Berdiyev, R. S. Kürenov, K. Şamıradov, S. Arazkuliyev, a.g.e., s. 117-118.
39
nä'me yeddi gún geçännän śōŕa, ġatlamα Bíşiŕip, śāçaq edip māmaśınıŋ öyünä
giDiyä'läŕ. 06/32 (< MK kəç-, St. Trkm. gíç-); göδünü āşġawaŕ ġoyıp källäśinä śellä
ġoydυm; üśśüŋä dä içmäk ġoydυm. 05/21 (< MK köz, St. Trkm. göz); õnśoŋ gälini
αkitip oġlånïŋ öyüŋä αkitiyάlάŕ. 04/46; aγıδla ġaptıŕma΄, 04/15 (MK qap-, Stn Türk
ġap-); çυγın çυγın bíδ gäŕäk 08/10, biδden śaγa kim gäŕäk, diyyä'ŕ. 03/12 (< MK
kerek, St. Trkm. gerek); onï göŕmäśäm yüŕœğim iśliyä’ŕ” diyyä'ŕ. 01/95 (< MK kör-,
St. Trkm. gör-) süyt ġāzan a süyt ġāzan a süyt ġāzaŋa nä gäŕäk 08/9, süyt ġāzan a
süyt ġāzan a süyt ġāzaŋa nä gäŕäk 08/9 (< MK kazġan); dōśtlaŕï, deŋtūşlaŕï, bā΄cılaŕï,
ġaŕdaşlaŕï hämmäśi úşişyά, oġlanıŋ dāşından toy edíyä’lläŕ, śadaqa edíyä’lläŕ. 06/41
(< MK qaŕındaş, St. Trkm. ġardaş); emmā ägäŕ boşaDan adam bōlmaśa şişiyä'ŕ -
ġaŕnï şişiyä'ŕ, ġåwı ōlmıyάŕ. 10/57 (< MK qarın, St. Trkm. ġarın); śayŕap tuŕan ġıyδıl
díyşli ġıyδ gäŕäk. 03/15 (< MK qızıl, St. Trkm. ġızıl); ŕamaδan āyıŋ on dőŕdỉ gėcäśi.
08/27; döŕt dαnä ġıyδ, dőŕt dαnä oġlånï ġoyup bu tāyda öldüŕcäkdi. 05/17 (< MK qız,
St. Trkm. ġīz); gäliniŋki ġıyδıŋqï΄ faŕġ ediyä'ŕ: 01/70; män de ginä ġoŕxtum. 05/15 (<
MK qorq-, St. Trkm. ġorq-); türkmän ġoymiyά - ġıyδï, tüŕkmäniŋ ġıyδlaŕï bőŕük
giy
i
yä'. 01/32 (< MK qoy-, St. Trkm. ġoy-); biŕnä'çemiδ ġoyun öldiŕiyä'ŕ -śadaka
ediyä'ŕ. 06/28 (< MK qoyun, St. Trkm. ġoyun); śoŕā oŕtaśından õŋ oġlånïŋ dişiŋä
ġawəŕγa ġoyıyάllάŕ. 06/37, o waxt oġlån alıp ġāçiyά gidiyä'. 03/32 (< MK qaç-, St
Trkm gaç-); ā bōśtālli bőŕük, tekenaqşlï bőŕük, üyşüŕmäli bőŕük, o nä o tiŕāllï bőŕük,
şucúŕä bőŕük tökülüŕ ġuŕwāllıqDa. 01/33 ( < Ar. qurbān + lıq)
I.2.2.1.4. -q-, -q > ġ
ç, k, p, t sert ünsüzleri ünlüyle başlayan bir ek aldıkları zaman yumuşarlar. Bu
ünsüzlerden biri olan q ünsüzü de yumuşayarak ġ’ya değişir.
allā beŕene oġul beŕśin, beŕmediġide ġıyδï olśυn. 08/17; bu güŕŕüŋ beŕip otíqālā biŕ
Dαnä oġlan täδaŕŕū ediyä' şuluġluġ ediyä'. 05/5; el çaŕpışıp tomā'şā edip toy edip
öwünçάk āndaġïnï ġoyïyά, iδinden de bu yāγlıġï ġoy
ï
yά. 01/38; göδi göŕmäyä'
āşġawaŕ bōlśa õŋ mυniŋki mυndan çıqśın. 05/25; inni hämānäDän nä'me, biŕ ġıyδ
öydä mi, ikki Dαnä ġoca nänä gäliyä' mυnı ġudaçlıġa. 04/1; lāγıŕ laγıŕ lāγıŕ lāγıŕ edip,
heŕ mōġe ki gälin gäliyάkάn o śäś bilän biliŕdik. 01/60
40
Bu
değişime, kelime sonunda sadece “şuluġluġ” kelimesinde rastlanır.
bu güŕŕüŋ beŕip otíqālā biŕ Dαnä oġlan täδaŕŕū ediyä' şuluġlu ġ ediyä'. 05/5; şuluġlu ġ
edennä yaŋqï ceng tuŕdï - ceng tuŕdï; tamām da halqtan gälän ādamlά hamlättilän.
05/6
I.2.2.1.5. -k- > -w-
õnśoŋ bunυŋ dőŕt töwöŕöğü dö wüx ōliyά; oŕtaśınna ġıyδ bōliyά. 03/24
I.2.2.1.6. -p-, -p > b
Standart Türkmencede p ile biten sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıkları
zaman iki ünlü arasında kalan p ünsüzü v ünsüzüne değişir
32
. Ancak, Günbed
Ağzı’nda bu değişim (p > b > v) tamamlanmamış olup bu durumdaki p’ler
yumuşayarak b’ye değişir.
bu kitā bï bunlά bāŕdıŕ. 04/19; śektä -ġalbiŋ tutiliyά. 10/70; bυ kita bï oqıyśalaŕ. 10/38;
kita bï düşünśäm biliyä'n. 10/38
Kelime
sonunda
şu aşağıdaki örneği vardır:
bu tāyda õnśoŋ bu tāyda aś
ı
b Dakiyάlάŕ. 01/53
I.2.2.1.7. p- > B-
ET ve OT dönemine ait bazı kelime başı b’ler Türkmencede p’ye
dönüşmüştür. Günbed ağzında bu değişim süreci tamalanmamıştır.
32
Hanser, O. (1977), Turkmen Manual (Descriptive Grammar of Contemporary Literary
Turkmen Text, Glossary), Wien, s.42.
41
āş Bişiŕdim, Bişiŕdim 08/11, āş Bişiŕdim, Bişiŕdim 08/11; bulaŕ gäliyä'lläŕ,
giDíyä’lläŕ öyläŕinä ġatlama Bişiŕiyä'lläŕ; pośluq Bişiŕiyä'lläŕ; dőş getiŕiyä'lläŕ. 04/7
I.2.2.1.8. t-, -t-, -t > D
Standart Türkmencede ET ve OT dönemlerinde kelime başında bulunan
t’lerin bir kısmı d olmuştur. Günbed Ağzı’nda ise bu değişim tamamlanmamış olup
bazı kelimelerde t’li şekiller korunmakta, bazı kelimelerde ise aşağıdaki örneklerde
olguğu gibi d ile t arası bir sesle telaffuz edilmektedir.
bucúŕü biŕibiŕinä biŕibiŕinä' Daqıniyά gidiyä' dā. 10/41; beylä büδeλük Daqıniyάllά,
õnśoŋ yüδüğünü Daqiyάllάŕ şēylä, håwa. 01/45; bu tāyda õnśoŋ bu tāyda aś
ı
b
Dakiyάlάŕ. 01/53
d ünsüzü Türkmence kelimelerin sonunda bulunmadığı için Arapça ve
Farsçadan alınan kelimelerin sonunda bulunan d’ler t olur.
õnśoŋ bu δā Dï öŕtỉp ġaytiyά. 01/40; ŕamaδan āyda, āy oŕta olanna ōn dőŕdỉ gėcädä biŕ
aydılıyān δā D. 08/21; hocamanıŋ maşíni dőŕ D dαnä maşíni daγ bāyıŕ gidäŕdi. 04/50
(< MK tőrt, St. Trkm. dőrt, Az dörd); hiç δā D aydanımıδōq. 06/20; o δamanna maşín
täδä çıqıptï –moDtı dā şucúŕü mo D täδä, maşín ġıt
ı
ŕaqtï. 04/49; kä'n δā Dlaŕ βāŕdï,
őδim nä'me yāddan çıqtï. 04/24
Standart Türkmencede ç, k, p, t ünsüzleri ile biten kelimelere ünlü ile
başlayan bir ek geldiğinde bu sert ünsüzler yumuşarlar. Günbed Ağzı’nda da bu
değişim görülür. Ancak, bazı kelimelerde bu değişimin (-t- > -D- > -d-) ara
merhalesini oluşturan yarı sedalı D ünsüzü kullanılmaktadır.
bulaŕ gäliyä'lläŕ, gi Díyä’lläŕ öyläŕinä ġatlama Bişiŕiyä'lläŕ; pośluq Bişiŕiyä'lläŕ; dőş
getiŕiyä'lläŕ. 04/7; täδä yıl kutlamaśï bā; emmā śυfŕa yayŕatmıyaq emmā, ŕamaδan
ay Dı βāŕ, fetŕ ay Dı, ġuŕbanlıq ay Dı bā. 09/2; män āyt Dım: 05/10; inni hämānä Dän
nä'me, biŕ ġıyδ öydä mi, ikki Dαnä ġoca nänä gäliyä' mυnı ġudaçlıġa. 04/1
42
I.2.2.1.9. t-, -t- > d
ET’de kelime başında bulunan t’lerin bir kısmı Standart Türkmencede olduğu
gibi Günbed ağzında da d olmuştur.
hocamanıŋ maşíni dőŕD dαnä maşíni daγ bāyıŕ gidäŕdi. 04/50 (< ET tağ); õnśoŋ
yeddi yılda, altı yılda oγlånı göŕüp bilmeyä' dā; baγŕı dāş bōliyά. 01/89
33
, śoŕā
oŕtaśından õŋ oġlånïŋ dişiŋä ġawəŕγa ġoyıyάllάŕ. 06/37 (< MK tíş, St. Trkm. díş);
śayŕap tuŕan ġıyδıl díyşli ġıyδ gäŕäk. 03/15; ŕamaδan āyda, āy oŕta olanna ōn dőŕdỉ
gėcädä biŕ aydılıyān δāD. 08/21 (< MK tőrt, St. Trkm. dőrt, Az dörd)
34
; õnśoŋ, üç
gúnnän śonŕa dőş getiŕdiläŕ. 04/31 (< MK tőş, St. Trkm. dőş); biδä biŕ śayλap duŕan
ġıyδ gäŕäk, diyyä'. 03/8 (< MK tur-, St. Trkm. dur-); bíŕ taŕafta ġıyδ duŕiyά bíŕ taŕafta
oġlån duŕiyά. 03/1; toynuqla΄ deptiŕmä, 04/16 (< MK tep-, St. Trkm. dep-); ikki dαnä
dişeti üśtünde çıqıyάŕ. 06/35 (< EUT tana, St. Trkm. dāna); tüŕkmänläŕ nä'me,
qadímläŕ ā dä'mí doqu doqāŕ΄dï, tikin tikäŕ΄di, yüŋ daŕāŕdï käçė edäŕdi. 01/6
t ünsüzü ile biten kelimeler ünlü ile biten bir ek aldıklarında iki ünlü arasında
kalan ünsüz sedalılaşarak d olur.
yāddan çıqmāśın diyyä' wäli e dilmiyä'. 10/32; lāγıŕ laγıŕ lāγıŕ lāγıŕ e dip, heŕ mōġe ki
gälin gäliyάkάn o śäś bilän biliŕdik. 01/60; śamíŕäcān gi dän ġıyδ 02/11; başqa
ŕαśimläŕ δāDlaŕ yādınıδa düşúyä'n bōlśa śiδ de biŕ āy dıŋ biδe aydıp aydıp ġutaŕdıq
onï. 06/19; āŕ dï tēngeli gäλäk 03/7; yeŕiŋ yūŕ duŋ śaltanï 10/18; o waxt oġlån alıp
ġāçiyά gi diyä'. 03/32; biŕ gún otï`tdıq õnśoŋ bu oγlallaŕıŋ śüy dü, çőŕœγỉ yōqtï –
çőŕöğỉ. 05/29; aġ duq yaşlï bōlmadï 02/12; õnśoŋ bu şonnan yaŋqı ay danım yāləq öyä
giŕiptiŕ, bu dä'däśi yatıydı. 05/20
Dostları ilə paylaş: |