Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti

 
 
97 
ilə, həmçinin özünənəzarət, təbiət mühitində öz hərəkətlərinin ən yaxın və uzaq 
nəticələrini qabaqcadan görə bilmək, özünə və başqalarına tənqidi yanaşmaq ki-
mi şəxsiyyət keyfiyyətləri ilə bağlı bir məsələdir. 
Təbiətə münasibətlə əlaqədar olan əxlaqi tələblərin yerinə yetirilməsi müm-
kün cəzaya görə və ətrafdakılar tərəfindən qınağa görə qorxu hissinin deyil, ina-
mın inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutur. 
Hazırda ekoloji təhsil və tərbiyə elmi-tədqiqatın çox mühüm istiqamətlərin-
dən biridir. 
Bir çox problemlər sırasında alo məktəb tələbələrinin ekoloji biliklərinin də-
rinləşdirilməsi  və  genişləndirilməsi  xüsusi  yer  tutur.  Ekoloji  təhsil  mürəkkəb 
pedaqoji proses kimi özünü göstərir. Ekologiyanın əsaslarını bilmək – şagirdlər-
də inkişaf edən ekoloji mədəniyyətin ən mühüm komponentidir. Hazırda mək-
təb və məktəbdənkənar təhsil və tərbiyə sisteminin təşəkkülü ekoloji mədəniy-
yətin səviyyəsi və inkişafı istiqamətində tələblərin həyata keçirilməsinə kömək 
göstərən ekoloji bilik, bacarıq və vərdişlərin böyük həcmini özündə birləşdirir. 
Tədqiqatçılardan J. Dorst, D. Medouz, V.P. Kaznaçeyev, L. Matye, F. Ma-
yor,  Q.V.  Platonov  və  b.-nın  qənaətincə,  sivilizasiyanın  təkmil  inkişafı  təhsil 
sahəsində səmərəli strategiyanın mövcud olmasını tələbata çevirir. O. Leopold, 
D.S.  Lixaçev,  İ.İ. Moiseyev, A.D. Ursul, C. Forestor bu fikirdədirlər ki,  insan 
müasir  qlobal  problemləri  həll  etməyə  qadirdir,  ekoloji  mədəniyyətin  yüksək 
səviyyəsinə  yiyələnməlidir.  Bütün  deyilənlərin  formalaşdırılması  hər  bir  sivil 
dövlətin strateji vəzifəsidir. 
Lakin    qeyd  olunmalıdır  ki,  istər  şagirdlərin,  istərsə  də  tələbələrin  ekoloji 
təhsilinin səviyyəsi günümüzün tələblərinə cavab vermir. Ümumtəhsil məktəb-
ləri şagirdlərinin və məzunlarının, bir çox tələbələrin ekologiya sahəsindəki bi-
likləri  lazımi  səviyyədə  deyildir,  onlarda  qeyri-standart  ekoloji  vəzifələri  həll 
etmək üçün zəruri olan yaradıcı təfəkkür zəif inkişaf edib, formalaşmış ekoloji 
təfəkkür təşəkkül tapmayıb. Bu vəziyyətin səbəbi, yəni ekologiyanın əsasları ilə 
tanışlığın aşağı səviyyədə olması, motivasiya, nəzəri və metodik aspektlərdə tə-
ləbələrin  ekoloji  təhsilinin  və  tərbiyəsinin    həyata  keçirilməsinə  müəllimlərin 
hazırlıqlarının yetərincə olmasından ibarətdir. 
Təbii ki, ekoloji təhsil məsələlərinin həllinə nail olmaq üçün müvafiq hüqu-
qi və normativ baza olmalıdır. 
Məqalənin aktuallığı. Ekoloji problemlərin get-gedə artdığı hazırkı zamanda 
əhalinin, o cümlədən tələbə gənclərin ekoloji təhsilinin, ekoloji maariflənmələ-
rinin təşkili, onlarda ekoloji mədəniyyətin formalaşdırılması mühsüm vəzifı ki-
mi qarşıda dayanır. 
Məqalənin  elmi  yeniliyi.  Məqalədə  tələbələrin  ekoloji  təhsil  və  tərbiyəsi  
pedaqoji, psixoloji və sosial problem kimi nəzərdən keçirilir. 
Məqalənin praktiki əhəmiyyəti və tətbiqi. Ali məktəb müəllimləri tələbələrin 
ekoloji təhsili və ekoloji tərbiyəsinin təşkilində bu materialdan bəhrələnə bilər-
lər. 
                            

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
98 
Ədəbiyyat 
 
1.  A.N.  Abbasov.  Pedaqogika:  Orta  ixtisas  məktəbləri  üçün  dərs  vəsaiti. 
Bakı: Mütərcim, 2013. 
2. 
Максимова И.М. 
Экологическое воспитание студентов педагогичес-
кого  вуза  на  основе  системно-деятельностного  подхода:
  Дис.…-
канд.пед.наук. 
Казань, 
2000. 
 
 
                                                                                         Х. Султанлы 
 
Экологическое образование и воспитание студентов  как 
педагогический, психологический и социальный проблем 
 
Резюме 
 
В связи с экологическим кризисом, необходимо выяснить, какие отно-
шения человека и природы можно считать гармоничными, как человечес-
кая  деятельность  влияет  на  окружающую  среду  и  отметить,  почему  эко-
логическая культура и экологическое воспитание так важны особенно сей-
час.  Следует  показать,  что  уровень  экологической  культуры  прямо  про-
порционален экологической обстановке в мире, находится в прямой зави-
симости от экологического воспитания. От уровня экологического воспи-
тания, экологической культуры зависит вопрос выживания человечества. 
                                                            
 KH. Sultanly 
 
Environmental education and training of students as pedagogical, 
psychological and social problems 
 
Summary 
 
In connection with the environmental crisis, it is necessary to find out what 
kind of relationship between man and nature can be regarded as harmonious as 
human  activity  affects  the  environment  and  note  why  ecological  culture  and 
environmental education is so important especially now. It should show that the 
level  of environmental awareness  is  directly proportional  to  the environmental 
situation in the world, is directly dependent on environmental education. On the 
level of environmental education, environmental culture depends on a question 
of survival of humanity. 
 
 Redaksiyaya daxil olub: 04.06.2014 
                                          

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
99 
XX яsrиn 20-cи иllяrиndя alи pedaqojи tяhsиl sиyasяtиnиn 
nяzяrи vя praktиk problemlяrи 
 
Шurиyyя Azadяlиyeva,  
педагоэика цзря фялсяфя доктору, досент 
АДПУ 
е-maиl: bakusaray@maиl.ru 
 
Rяyчиlяr: p.ц.e.d., prof. F.A. Rцstяmov, 
                   p.ц.e.d., prof. H.H. Яhmяdov 
 
Aчar sюzlяr: alи pedaqojи tяhsиl, kadr hazыrlыьы, yenи иnstиtutuн yaranmasы, 
kafedra, pedaqojи fakцltя, aspиrantura, fяhlя fakцltяlяrи 
 
Ключевая  слова:    высшее  педагогическое  образование,  подготовка 
кадров,  создание  новых  институтов,  кафедра,  педагогический  факультет, 
аспирантура, рабочие факультеты  
 
Key  words: hиgher pedagogиcal educatиon, staff traиnиng, the emergence 
of  a  new  иnstиtutиon,  chaиr,  postgraduate  studиes,  pedagogиcal  faculty, 
workиng faculty 
 
Pedaqojи alи mяktяb юz иnkишafыnda, цmumиyyяtlя, alи mяktяbиn keчdиyи 
mяrhяlяlяrи keчmишdиr. Bununla yanaшы, alи pedaqojи mяktяbиn юz сяъиййяви 
vяzиfяlяrи  var  иdи.  Onun  yaranmasы  vя  иnkишafы  partиya  vя  hюkumяtиn  yenи 
sosиalиst  mяdяnиyyяtи  yaratmaq,  юz  zиyalыsыnы  щazыrlamaq  uьrunda  mцbarи-
zяsиnиn tяrкиb hиssяsи vя mяrhяlяlяrиndяn bиrи иdи. 
Mцяllиmlяr zиyalыlarыn bюyцk bиr hиssяsиnи tяшkиl edиrdи. Mцяllиmlяrsиz юl-
kяdя mяdяnи иnqиlabы hяyata keчиrmяk mцmkцn deyиldи. Bu vяzиfяnи yerиnя 
yetиrmяk цчцn alи pedaqojи mяktяbи yenиdяn qurmaq, yяnи quruluшun ruhu-
na uyьun tяhsиlиn mяzmununu, mяqsяd vя vяzиfяlяrиnи mцяyyяnlяшdиrmяk 
lazыm иdи. Bu son dяrяcя mцrяkkяb vя чяtиn шяraиtdя baш verиrdи. Alи mяk-
tяb uьrunda mцbarиzя yenи cяmиyyяt qurmaq uьrunda mцbarиzяnиn mцhцm 
sahяlяrиndяn bиrиnя чevrиlиrdи.  
Xalq maarиfи цzrя bиrиncи partиya mцшavиrяsи (1920-cи иl dekabr – 1921-cи 
иl yanvar) unиversиtetlяrdя pedaqojи fakцltяlяrиn aчыlmasы haqqыnda dиrektиv 
verdи.  RSFSR  XKS  иsя  «Dюvlяt  unиvеrsиtetlяrиndя  pedaqojи  fakцltяlяrиn 
tяшkиlи haqqыnda» 1922-cи иl avqustun 17-dя dekret имзалады (9, 36). 20-cи иl-
lяrиn    яvvяllяrиndя  pedaqojи  иnstиtutlarыn,  mцasиr  termиnlя  иfadя  etsяk,  ak-
kredиtasиyasы prosesи baшladы. Bяzи иnstиtutlar иqиtsadи-malиyyя чatmamazlыьы 
nяtиcяsиndя baьlandы. Kичиk, sяmяrяsиz pedaqojи alи tяhsиl mцяssиsяlяrи bиr-
lяшdиrиldи  vя  ya  lяьv  олунду.  Qeyd  etmяk  lazыmdыr  kи,  иnstиtutlarыn  sayыnыn 
azaldыlmasы bцtцn alи tяhsиl sиstemиnя шamиl edиlиrdи.  
Xalq tяsяrrцfatыnыn vя яhalиnиn sosиal strukturunun sosиalиstcяsиnя yenи-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
100 
dяn  qurulmasы  orta  иxtиsas  vя  alи  tяhsиllи  kadrlarыn  hazыrlanmasыnы  tяlяb 
edиrdи. Bu problemиn hяllиnиn vacиblиyиnи yenи hakиmиyyяt yaxшы bиlиrdи. Am-
ma alи mяktяbиn чяtиnlиklяrи юlkяdя hяyata keчиrиlяn иqиtsadи sиyasяt kursu 
иlя baьlы иdи. 1924-cц иldя alи mяktяblяrя qяbul яvvяlkи иlя nиsbяtяn demяk 
olar kи, иkи dяfя azaldыldы – 37 mиndяn 13 mиnя endиrиldи (8, 402). Gюrцndц-
yц kиmи, dцzxяtlи иnkишаfdan sюhbяt gedя bиlmяzdи. 
Sovet  pedaqojи  tяhsиl  sиstemиnиn  yaradыldыьы  bu  чяtиn  dюvrdя,  mцяllиm 
hazыrlыьыnыn vя tяkmиllяшdиrиlmяsиnиn yenи formalarыnыn axtarышы prosesиndя, 
tяbии  kи,  sяhvlяrиn  olmasы  labцd  иdи.  Mяsяlяn,  mцяllиmlяr  иnstиtutlarы  vя 
mцяllиmlяr semиnarиyalarыnыn bazasыnda 5 иl tяdrиs mцddяtи olan «pedaqojи 
akademиyalarыn»  yaradыlmasы,  elmи  dяrяcя,  elmи  ad  vя  dиplomlarыn  lяьv 
olunmasы, mяktяbиn иdarя edиlmяsиndя шagиrdlяrиn ишtиrakыna genиш meydan 
verиlmяsи  vя  tяhsиl  mцяssиsяlяrиnя  tam  mцstяqиllиk  verиlmяsи,  dяrslиklяrиn, 
dяrslяrиn, mцhazиrяlяrиn vя bяzи fяnlяrиn иnkar edиlmяsи haqqыda «radиkal» 
tяklиflяrиn hяyata keчиrиlmяsи buna mиsal ola bиlяr. 1924-cц иlиn sentyabrыn-
dan юlkяdя eksternat tяtbиq edиlmяyя baшladы vя o «Alи mяktяblяrя ekstern 
qяbulunun  dayandыrыlmasы  haqqыnda»  SSRИ  alи  tяhsиl  nazиrиnиn  11  иyun 
1951-cи иl tarиxlи яmrиnя яsasяn lяьv edиldи (9, 6). Иlk иllяrиndя orta pedaqojи 
tяhsиl sahяsиndя dя vяzиyyяt yetяrиncя mцrяkkяb иdи. Иlkиn planlaшdыrmaya 
gюrя bцtцn mцяllиmlяr semиnarиyalarыnыn pedaqojи иnstиtutlara vя xalq tяh-
sиlи  иnstиtutlarыna  чevrиlmяsи  nяzяrdя  tutulmuшdu.  Lakиn  bu  иш  real  hesab 
edиlmяdи,  чцnkи  maddи  baza,  mцяllиmlяr  vя  lazыmи  шagиrd  kontиngentи  yox 
иdи (7, 30). 
RSFSR-dя,  xцsusиlя  Moskvanыn  sяkkиz  qeyrи-pedaqojи  profиlи  alи  mяk-
tяblяrиndя  kadrlara  olan  tяlяbatы  юdяmяk  цчцn  alи  pedaqojи  kurslar  aчыl-
mышdы. (9, 91-101). Alи pedaqojи kurslar RSFSR XMK Kollegиyasыnыn rяya-
sяt heyяtиnиn 24 иyul 1924-cц иldя tяsdиq etdиyи «Pedaqojи kurslar haqqыnda 
яsasnamяyя» яsasяn yaradыlыrdы. Bиr mцddяtdяn sonra, yяnи 1921-cи иldя bиr 
чox  pedaqojи  kurslar  4  иllиk  pedaqojи  texnиkumlara  чevrиldиlяr.  Mцяllиm 
kadrlarыnыn  hazыrlanmasыnda  belя  kurslarыn  tяшkиlи  чox  vacиb  иdи,  чцnkи 
mцяllиmlяrя  olan  tяlяbat  onlarы  daиmи  tяhsиl  mцяssиsяlяrиndя  hazыrlamaq 
иmkanlarыnы цstяlяyиrdи. Bundan яlavя, pedaqojи tяhsиl mцяssиsяlяrиnиn mя-
zunlarыnыn sayы mцяllиmlяr ordusundakы tяbии azalmanы юdяyя bиlmиrdи.  
Xalq Tяhsиlи иnstиtutlarыnыn lяьv edиlmяsиndяn sonra yalnыz иkи nюv tяhsиl 
mцяssиsяsи – pedaqojи иnstиtutlar vя дюvlяt unиversиtetlяrиnиn pedaqojи fakцl-
tяlяrи alи tяhsиl vermяlи oldular. Pedaqojи иnstиtutlar 1930-cu иlя qяdяr юz иш-
lяrиnи 2 sentyabr 1922-cи иldя V.И. Lenиn tяrяfиndяn иmzalanmыш «Alи tяhsиl 
mцяssиsяlяrи  haqqыnda  яsasnamя»,  sonra  иsя  3  иyul  1922-cи  иl  tarиxиndя 
RSFSR  Xalq  Komиssarlarы  Sovetи  tяrяfиndяn  tяsdиq  edиlmиш  «Alи  tяhsиl 
mцяssиsяlяrи haqqыnda яsasnamя” яsasыnda qurmuшlar.  
Bяrpa dюvrцndя pedaqojи иnstиtut шяbяkяlяrи vя onlarыn kontиngentи иn-
kишaf edиrdи. SSRИ-dя 1926/27-cи tяdrиs иlиndя 17 mиn nяfяrиn tяhsиl aldыьы 30 
pedaqojи  иnstиtut  mюvcud  иdи.  Tяlяbяlяrиn  sayы  иnqиlabaqяdяrkи  Rusиya  alи 
pedaqojи tяhsиl mцяssиsяlяrи tяlяbяlяrиnиn sayыndan 5 dяfя чox иdи. Buraya o 
dюvrdя  22  dюvlяt  unиversиtetиnиn  pedaqojи  fakцltя  tяlяbяlяrи  daxиl  deyиldиr 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
101 
(Unиversиtetlяrdя cяmи 53 mиn tяlяbя oxuyurdu) (7, 34).  
Pedaqojи kadr hazыrlыьы иlя baьlы perspektиv vя vacиb mяsяlяlяr 1924-cц иl 
fevral ayыnda keчиrиlmиш pedaqojи tяhsиl цzrя Цmumrusиya konfransыnda vя 
1925-cи иl yanvar ayыnda tяшkиl olunmuш Mцяllиmlяrиn Bиrиncи Цmumиttиfaq 
qurultayыnda mцzakиrя olundu vя mцvafиq qяrar qяbul edиldи (7, 36). 
1925-cи иlиn yazыnda ЦИK (b) P-nыn Mяrkяzи Komиtяsи yanыnda alи tяhsиl 
mцяssиsяlяrи partиya юzяklяrиnиn иши цzrя mцшavиrя keчиrиldи. Mцшavиrя peda-
qojи  иnstиtutlarыn  tяlяbя  gяnclяrlя  komplektlяшdиrиlmяsиnи  yaxшыlaшdыrmaq, 
tяlяbяlяrиn  maddи  tяmиnatы  sяvиyyяsиnи  qaldыrmaq,  tяhsиl  цчцn  yaxшы  шяraиt 
yaratmaq, tяdrиs planlarыnы tяkmиllяшdиrmяk, fяnlяrиn sayыnы azaltmaq, иns-
tиtutlarыn hяyat vя mяktяblя яlaqяsиnи gцclяndиrmяk vя dиgяr tяdbиrlяrи tюv-
sиyя etdи. 
SSRИ MИK-nиn 23 fevral 1927-cи иldя “Alи mяktяblяrиn buraxdыьы mцtя-
xяssиslяrиn  tиplяrи  haqqыnda”  qяrarыna  яsasяn  hяmиn  иlиn  19  avqustunda 
“Alи pedaqojи tяdrиs mцяssиsяlяrиnи bиtиrяnlяrя mцяllиmlиk иxtиsasы verиlmяsи 
haqqыnda Baш peшя tяhsиlи иdarяsи” qяrar qяbul etdи (9, 7).  
RSFSR  XMK  Kollegиyasы  17  may  1927-cи  иldя  “Pedaqojи  Иnstиtutlarda 
vя  pedaqojи  fakцltяlяrdя  tяhsиl  mцddяtи  haqqыnda”  qяrar  qяbul  etdи.  Hя-
mиn qяrara яsasяn fиzиka-texnиkи, тябият, pedolojи-pedaqojи fakцltяlяrdя 5 иl, 
dиl vя яdяbиyyat vя иctиmaи-иqtиsadи шюbяlяrdя 4 иl yarыm, dиgяr шюbяlяrdя 4 иl 
mцяyyяn edиldи (9,  7). Amma bu uzun sцrmяdи. 
Pedaqojи alи mяktяblяr vя unиversиtetlяrdяn baшqa qalan bцtцn alи mяk-
tяblяr mцxtяlиf Xalq Komиssarlыqlarыnыn tabelиyиnя verиldи. ЦK(b)P MK-nыn 
1928-cи  иl  иyul  vя  1929-cu  иl  noyabr  plenumlarыnыn  qяrarlarыna  яsasяn  alи 
mяktяblяrиn  strukturunda,  tяhsиl  mцddяtиndя  vя  tяhsиlиn  mяzmununda 
xeylи dяyишиklяr baш verdи. Sяnayelяшdиrmяnиn surяtи vя kяnd tяsяrrцfatыnыn 
sosиalиstcясиnя yenиdяn qurulmasы  mцtяxяssиslяrиn hazыrlanmasыnы sцrяtlяn-
dиrmяyи tяlяb edиrdи. Ona gюrя dя tяhsиl mцddяtи 5 иldяn 4 vя 3 иlя endиrиldи. 
Bununla  яlaqяdar  olaraq  1929-cu  иl  dekabrыn  27-dя  RSFSR  XKS  “Alи 
mяktяblяrdя иxtиsas ишlяrиnиn vя dиplom layиhяlяrиnиn lяьv edиlmяsи haqqыn-
da” qяrar qяbul etdи (9, 8).  
1929-cu иlиn mart ayыnda Цmumиttиfaq K(b)P MK-sы pedaqojи иnstиtut vя 
pedaqojи  mяktяblяrdя  tяhsиl  alan  tяlяbяlяrиn  sosиal  vяzиyyяtи  probelmиnя 
bиr daha baxmaьы qarшыya mяqsяd qoydu. 8 mart 1929-cu иldя Mяrkяzи Ko-
mиtя «Pedaqojи alи tяhsиl mцяssиsяlяrиndя vя pedaqojи texnиkumlarda mцяl-
lиmlяrиn  hazыrlыьы  vя  yenиdяn  hazыrlanmasы  haqqыnda”  qяrarыnda  tяhsиl 
mцяssиsяlяrиnиn maddи vяzиyyяtиnиn yaxшыlaшdыrыlmasы  – fяnn kabиnetlяrиnиn 
avadanlыqlarla  tяchиzatы  vя  tяlяbяlяrиn  tяqaцdцnцn  artыrыlmasы  vacиblиyиnи 
gюstяrdи.  
Fяhlя fakцltяlяrи alи mяktяbиn цzvи hиssяsи, onu proletarlaшdыrmaq alяtи 
hesab olunurdu. Fяhlя fakцltяlяrи vasиtяsиlя alи mяktяbи proletarlaшdыrmaq 
prosesи bцtцn юlkяnи, o cцmlяdяn Orta Asиyanы, Шиmalи Qafqazы, Zaqafqazи-
yanы bцrцdц. 1924-cц иlиn yanvarыnda PK (b)P-nиn MK-sы fяhlя-kяndlи uшaq-
larыnы  Tцrkцstan,  Azяrbaycan,  Qыrьыz  respublиkasы,  Шиmalи  Qafqaz  vя  Uk-
rayna  alи  mяktяblяrиnя  qяbul  olunmaьa  hazыrlamaq  цчцn  fяhlя-kяndlи  fa-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
102 
kцltяlяrиnиn yaradыlmasы haqqыnda xцsusи qяrar qяbul etdи.  
1930-cu иlя qяdяr Rusиya  Federasиyasыnыn pedaqojи иnstиtutlarыna qяbul 
olan  tяlяbяlяrиn  cяmи  1-5%-nи  fяhlя  fakцltяsиndяn  gяlяnlяr  tяшkиl  edиrdи. 
Yalnыz  1931-cи  иldя  onlarыn  sayы  qяbul  olunan  tяlяbяlяrиn  цmumи  sayыnыn 
11,5 %, 1932-cи иldя иsя – 16,8% qяdяr oldu (7, 40). Bu dюvrdя mцttяfиq res-
publиkalarыn hakиmиyyяt orqanlarыnыn qяrar vя sяrяncamlarы иlя fяhlя fakцl-
tяlяrиnиn bиr hиssяsи pedaqojи иnstиtutlara tяhkиm olunmuшdu. 
1927/28-cи  tяdrиs  иlиndя  SSRИ-nиn  pedaqojи  иnstиtutlarыna  qяbul  olunan-
larыn 19,5%-и fяhlя vя fяhlя balalarы, 33,2%-и kяndlи vя kяndlи balalarы oldu. 
1930-cu иllяrdя иsя Sovet Иttиfaqыnыn pedaqojи alи tяhsиl mцяssиsяlяrиndя tяh-
sиl  alanlarыn  60%-dяn  чoxunu  fяhlя-kяndlи  gяnclяr  tяшkиl  edиrdи.  Pedaqojи 
texnиkumlarda fяhlя-kяndlи tяlяbяlяrиn sayы daha чox иdи. 1928-29-cu tяdrиs 
иlиndя 71,6%, 30-cu иllяrdя иsя – 80%-nи fяhlя-kяndlи tяlяbяlяr tяшkиl edиrdи 
(7, 40). 
Aspиrantura иlk dяfя 1925-cи иldя Dюvlяt Elmи Шurasыnыn rяyasяt heyяtи 
nяzdиndя meydana gяldи. O zaman cяmи 30 nяfяr aspиrant var иdи. Bиr neчя 
иl keчяndяn sonra aspиrantura surяtlя genишlяnmяyя baшladы. Elmи-pedaqojи 
ишчиlяrиn  hazыrlanmasыna  kommunиst  unиversиtetlяrи,  Qыrmыzы  professorlar 
иnstиtutu, alи partиya mяktяblяrи, dиgяr partиya tяhsиl mцяssиsяlяrи vя иdarя-
lяrи cиddи kюmяklиk gюstяrиrdиlяr. 
Gюrцlяn tяdbиrlяrя baxmayaraq gяnc elmи kadrlarыn hazыrlanmasы mиq-
yasы  bu  kadrlara  olan  tяlяbatы  юdяmиrdи.  1927-cи  иldя  SSRИ-nиn  bцtцn  alи 
mяktяblяrиndя cяmи 892 aspиrant var иdи. Artыq bиr иldяn sonra gюrцlяn qяtи 
tяdbиrlяr nяtиcяsиndя alи mяktяblяrdя aspиrantlarыn sayы 1927-cи иllя mцqa-
yиsяdя 2,5 dяfя artaraq 2176 nяfяr tяшkиl etdи. Aspиrantlarыn цmumи sayыnыn 
artmasы иlя yanaшы mиllи respublиkalarыn alи mяktяblяrиndя onlarыn hazыrlan-
masы da xeylи artdы. 1927-cи иllя mцqayиsяlя Ukraynada 13 dяfя, Belorusиya-
da  2,5  dяfя,  Юzbяkиstanda  2,5  dяfя,  Zaqafqazиyada  1,5  dяfяdяn  чox  art-
mышdы. Gюrцndцyц kиmи Zaqafqazиya xeylи gerи qalыrdы. 
ЦK (b) P-nиn MK-nыn 1929-cu иl иyun plenumu elmи-tяdqиqat vя peda-
qojи  kadrlarыn  hazыrlanmasыnы  genишlяndиrmяyи  vя  keyfиyyяtcя  yaxшыlaшdыr-
maьы tяlяb etdи. Bu tяlяbи yerиnя yetиrяrяk alи mяktяb bиrиncи beшиllиyиn axыr-
larыna yaxыn 1929-cu иllя mцqayиsяdя aspиrantlarыn sayыnы 4 dяfя artыrdы vя 
1933-cu иlиn яvvяlиndя onlarыn sayы 8,4 mиn oldu. 1927-1928-cи tяdrиs иlиndя 
alи mяktяblяrиn sayы respublиkalarda aшaьыdakы kиmи иdи: RSFSR – 91, Uk-
rayna – 38, Belorusиya – 4, Azяrbaycan – 3, Gцrcцstan – 6, Юzbяkиstan – 3, 
Qazaxыstan – 1 vя s. (75, 40). Tяlяbяlяrиn maddи tяmиnatы gяnc mцtяxяssиs-
lяrиn  hazыrlanmasыnыn  tempиnя  vя  keyfиyyяtиnя  юz  tяsиrиnи  gюstяrmяyя  bиl-
mяzdи. Bu sяbяb цzцndяn 1928-cи иldя RSFSR alи mяktяblяrиnиn tяlяbяlяrи-
nиn 34% иkиncи иlя (tяkrarяn kursda) saxlanыlmышdы. 14 mиn tяlяbя dиplom иш-
lяrиnи  tяqdиm  etmяmишdи.  Ukraynada  tяkrar  kursda  qalanlar  texниkи  alи 
mяktяblяrиn  4-cц  kurs  tяlяbяlяrиnиn  61%,  kяnd  tяsяrrцfatы  alи  mяktяblяrи-
nиn 65%-nи tяшkиl edиrdи. Bцtцn bunlar, 20-cи иllяrиn axыrlarыnda alи mяktяb-
lяrdя tяhsиl mцddяtиnиn mцяyyяn olunmuш 4-5 иldяn 6-9 иlя qяdяr uzanma-
sыna gяtиrиb чыxarmышdы. Bu vяzиyyяt иndиkи kredиt sиstemиnи xatыrladыr. Mцяy-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
103 
yяn olunmuш mцddяtdя, yяnи 4-5 иldя RSFSR alи mяktяblяrиnиn tяlяbяlяrи-
nиn ancaq 20%-я qяdяrи tяhsиlиnи baшa vururdu, qalan 80%-и tяkrarяn kurs-
larda saxlanыlыrdы. Юlkяnиn hяtta иrи alи mяktяblяrиndя yetиrmя 50%-dяn чox 
deyиldи.  Kadr  hazыrлыьыna  mяnfи  tяsиr  gюstяrяn  sяbяblяrdяn  bиrи  dя  alи 
mяktяblяrиn tяdrиs planlarыnda чoxpredmetlиyиn hюkm sцrmяsи иdи. 
Bцtцn  bunlarыn  nяtиcяsиndя  elmи-pedaqojи  kadrlarыn  sayы  bяrpa  dюvrц-
nцn  sonunda  иkи  dяfя  artmasыna  baxmayaraq  bu  kadrlara  tяlяbat  hяlя  dя 
tam yerиnя yetиrиlmяmишdи. Pedaqojи иnstиtutlarda professor-mцяllиm kadrla-
rыnы formalaшmasыna bяzи subyektиv vя obyektиv amиllяr mane olurdu. Yцk-
sяk иxtиsaslы rяhbяrlяrиn чatышmazlыьы, elmи bazanыn zяиflиyи, bиr чox gюrkяmlи 
alиmlяrиn еlmи-тяdqиqat иnstиtutlarыna, unиversиtet vя bюyцk-texnиkи alи tяhsиl 
mцяssиsяlяrиnя keчmяsи, mцяllиmlяrиn tяdrиs yцkцnцn чox olmasы belя amиl-
lяrdяn  иdи.  1930-cu  иldя  pedaqojи  иnstиtutlarыn  professorlarы  яsasяn  яvvяlkи 
kюhnя  mцtяxяssиsяrdяn  иbarяt  иdи.  Rusиya  Federasиyasыnыn  21  pedaqojи  alи 
tяhsиl  mцяssиsяsиndя  ишlяyяn  390  professorun  arasыnda  fяhlя  sиnfиnиn  nц-
mayяndяlяrи cяmи 2%, kяndlиlяr иsя – 3% tяшkиl edиrdи. Buna gюrя dя elmи-
pedaqojи kadr hazыrlыьы, bu kadrlarыn «bolшevиklяшdиrиlmяsи» uьrunda mцba-
rиzя bиr чox иllяr partиya vя sovet tяшkиlatlarы, mцttяfиq respublиkalarыn Xalq 
Maarиf Komисsarlыqlarыnыn dиqqяt mяrkяzиndя olmuшdur. 
20-cи иllяrиn tяdrиs planlarы o dюvrцn иnqиlabи ruhunu яks etdиrиrdи. Bu иsя 
onlarыn qцsurlarыnы юrt-basdыr edиrdи. Bu tяdrиs planlarы genиш иxtиsaslы mцtя-
xяssиslяrиn  hazыrlanmasыna  иstиqamяtlяnmиш  vя  mцяllиmlяrи  fяal  иctиmaи-sи-
yasи  fяalиyyяtя  hazыrlamaьы  nяzяrdя  tutmuшdu  -  (o  dюvrdя  mцяllиm  kяnd 
yerlяrиndя yeganя zиyalы qцvvя hesab edиlиrdи). Bu tяdrиs planlarы цчцn иsteh-
salat tяcrцbяsи иlя яlaqя vя юlkяшцnaslыq materиallarыndan genиш иstиfadя sя-
cиyyяvи иdи. 
Беляликля, 20-30-ъу иллярдя юлкядя сосиал-игтисади вя мядяни щяйатын бцтцн 
сащяляриндя, о ъцмлядян тящсил сащясиндя кечирилян експериментляр просесиндя 
бир сыра нязяри вя практики мцддяаларын, йанашмаларын йохланылмасы щяйата кечи-
рилди вя сабит тящсил системи формалашды. 
 
Mяqalяnиn aktuallыьы. Mяqalяdя gюstяrиlяn faktlar tяhsиl tarиxиnиn юyrя-
nиlmяsиndя bюyцk aktuallыq kяsb edиr.  
Mяqalяnиn elmи yenиlиyи.  Mяqalяdя XX яsrиn 20-cи иllяrиndя alи pedaqojи 
tяhsиl sиyasяtиnиn nяzяrи vя praktиkи problemlяrи araшdыrыlыr, иnkишafыnыn яsas 
tendensиyalarы mцяyyяnlяшdиrиlиr. 
Mяqalяnиn  praktиk  яhяmиyyяtи  vя  tяtbиqи.  Antologиyalarыn  tяtbиqиndя, 
tяhsиl tarиxи иlя baьlы tяdqиqatlarda иstиfadя etmяk olar. 
 
Яdяbиyyat 
 
1.
 
M.Mяrdanov.  Azяrbaycan  tяhsиl  tarиxи.  ЫЫ  cиld  (1920-1991).  Bakы: 
Tяhsиl, 2011. 
2.
 
A.Rzayev.  Azяrbaycanda  Sovet  hakиmиyyяtи  иllяrиndя  alи  pedaqojи 
tяhsиlиn иnkишafыtarиxиndяn. Bakы, 1960. 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
104 
3.
 
Azяrbaycan Kommunиst Partиyasы tarиxиnиn oчerklяrи. Bakы, 1964.  
4.
 
Azяrbaycan Xalq Maarиfи (1920-1927). Bakы, 1928.  
5.
 
Bayramova  R.M.  Azяrbaycan  rяhbяrlиyиndя  иxtиlaflar  vя  daxиlи  sи-
yasи чяkишmяlяr (1920-1925-cи иllяr). Bakы: Elm, 2007. 
6.
 
Развитие высщей школы в Советском Азербайджане. Баку, 1984. 
7.
 
Паначин  Ф.Г.  Педагогическое  образование  в  СССР.  М.:  Педаго-
гика, 1975. 
8.
 
История  России.  ХХ  –  начало  ХХЫ  века.  Под  ред.академика  РАН 
Л.В.Милова. Учебное пособие для вузов. М.: Эксмо, 2007. 
9.
 
Хрусталева В.А. Из истории высшего педагогического образования 
в РСФСР. М.: Изд-во АПН РСФСР, 1963. 
  
      Ш.Азадалиева