Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti
Yüklə 5,11 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mяqalяnиn praktиk яhяmиyyяtи vя tяtbиqи
- С.Абдуллаева Воспринимая свете событий общеобразовательных школ (методологический процесс) Резюме
- S. Abdullaeva Perceиvиng the lиght of the events of secondary schools (methodologиcal process) Summary
- Ключевые слова
- Мягалянин практик ящямиййяти вя тятбиги
- Р. Мамедзаде Повышение познавательной деятельности учащихся начальных классов на уроках Азербайджанского языка, основываясь синтактическим понятиям
- R. Mammadzadeh Ыmprovиng cognиtиve actиvиty of prиmary school pupиls иn the classroom Azerbaиjanи language based syntactиc notиons Summary
|
168 ancaq 1-5%-nи иstиfadя edя bиlиr. Enerjиnиn yerdя qalan hиssяsи baшlыca ola- raq bиtkиlяrиn sяthиndяn suyun buxarlanmasыna sяrf olunur. Bu mиqdar 50%-dяn чoxdur vя qalan enerjи иsя bиrkиlяrиn sяthиndяn яks olunur. Vahиd sahяdяn gюtцrцlяn mяhsulun mиqdarыnы getdиkcя artыrmaq цчцn mцяyyяn aqrotexnиkи tяdbиrlяr hяyata keчиrиlиr. Gцnяш enerjиsиndяn baшqa mяqsяdlяr цчцndя иstиfadя edиlиr. Чюkцk gцzgцlяr sиstemиnиn kюmяyи иlя sяpиnqabaьы toxumlarы emal etdиkdя xиyarыn mяhsuldarlыьы 25-30%, pomиdorun mяhsul- darlыьы 28-30%, qarpыzыnkы 21-24%, yemишиnkи 15-20%, dяnlи bиtkиlяrиnkи 15- 50% artdыьы hallar mцшahиdя olunmuшdur. Bu цsulla kяnd tяsяrrцfatы mяh- sullarыnыn tяrkиbиndя zцlalыn mиqdarыnы artыrыrlar. Иstиxanalarda elektrиk ишыьыndan иstиfadя edяrяk tezyetишяn tяrяvяz mяh- sullarы alыnыr. Heyvandarlыq fermalarыnda ultrabяnюvшяyи шцalardan zиyanve- rиcи mиkroorqanиzmlяrи mяhv etmяk цчцn иstиfadя edиlиr. Gцcц 30Vt olan hяr bиr bakterиsиd lampa 30m 2 sahяdя zиyanverиcи mиkroorqanиzmlяrlя fяal mцbarиzя aparmaьa kиfayяt edиr. Bundan яlavя, ultrabяnюvшяyи шцalardan sцdцn strelиzя edиlmяsиndя vя baшqa mяqsяdlяr цчцn dя иstиfadя edиlиr. Hey- vanlarыn ultrabяnюvшяyи шцalarla шцalandыrыlmasы onlarыn mяhsuldarlыьыna da mцsbяt tяsиr gюstяrиr. Kvars lampalarыnыn kюmяyи иlя heyvanlarы mцalиcя edиr, иnkubatora verиlяcяk yumurtalarы seчиrlяr. Tяzя yumurtalar bu шцalan- manыn tяsиrи иlя qыrmыzы ишыq, kюhnяlяrи иsя bяnюvшяyи vя ya gюy ишыq buraxыr. (2) Иnfыraqыrmиzи шцalardan da kяnd tяsяrrцfatыnda mцxtяlиf mяqsяdlяr цчцn иstиfadя edиlиr. Bu шцalanma canlы toxumalarыn dяrиnlиklяrиnя daxиl olur vя orada udularaq temperaturu yцksяldиr. Иnfraqыrmыzы шцalar almaq цчцn ишlя- dиlяn qurьularda cяrяyan keчяn tel nиxrondan hazыrlanыr. Bu tel 700 0 S tem- peratura qяdяr qыzыr vя 40-48 kC enerjи sяrf olunur [2]. Sяpиnqabaьы toxumun nяmlиyи kondensatorun tutumunun dяyишmяsи иlя dяqиq tяyиn edиlиr. Kondensatorun lюvhяlяrи arasыna doldurulmuш toxum onun tutumunu etalon qиymяtdяn artыq gюstяrиrsя, toxum yenиdяn иnfraqыr- mыzы шцalanma иlя qыzdыrыlыr. Bu qыzdыrma prosesиndя temperatur 55 0 S-dяn yuxarы olmamalыdыr [2]. Mяqalяnиn aktuallыьы. Bu mягалядя ишыq hadиsяlяrиnиn шagиrdlяr tяrяfиn- dяn yaxшы baшa dцшцlmяsиnя kюmяk mяqsяdиlя яtraflы mяlumatlar verиlmиш- dиr. Mяqalяnиn elmи yenиlиyи. Gюstяrиlmишdиr kи, ишыq hadиsяlяrиnиn иzahыnы tя- bияtlя sыx baьlamaq labцddцr. Bundan baшqa, ишыьыn kяnd tяsяrrцfatыnda яvяzolunmaz tяsиrи gюstяrиlmишdиr Mяqalяnиn praktиk яhяmиyyяtи vя tяtbиqи. Optиk hadиsяlяrи юyrяdяrkяn bиtkиlяrиn yarpaqlarыnыn rяngи иlя шцaudma qabиlиyyяtи arasыndakы яlaqяdяn, mиrajlarыn, halя vя qюvsи-qцzehиn яmяlяgяlmя sяbяblяrиndяn vя yuxarыda gюstяrиlяn иnformasиyalardan иstиfadя etdиkdя mцяllиm keчиlяn mюvzunun tяbияt hadиsяlяrиnиn yaranma sяbяblяrиnиn иzahыnda fиzиka elmиnиn rolu vя hяm dя dяrsиn kиmya, bиologиya vя rиyazиyyatla da иnteqrasиyasыna naиl olur. Bu cцr hazыrlыq yolu keчmиш gяnclяr mяишяtdя, sяnayedя vя kяnd tяsяrrцfa- Bakı Qızlar Universiteti №2 Elmi əsərlər 2014 169 tыnda rast gяldиklяrи hadиsяlяrdя fиzиkadan юyrяndиklяrи qanunlarы gюrцr vя belя problemlяrиn hяllи цчцn tez yol tapыrlar. Яdяbиyyat 1. Vahиdov T.S: Orta mяktяbdя fиzиkanыn tяdrиsиnиn metodolojи яsaslarы. 2. Яlиyev M. M:Fиzиka. 3. Paшayev P.A: Orta mяktяbdя fиzиkanыn tяdrиsи mяsяlяlяrи. 4. Murquzov M.И., Mehdиyev A.Y., Abdurazaqov R.R., Яtayи ЯЯ., Zeynalov R. A., Astronomиya-11. Dяrslиk. С.Абдуллаева Воспринимая свете событий общеобразовательных школ (методологический процесс) Резюме Свет событий в этой статье со стороны студентов была дана подробная информация, чтобы помочь вам лучше понять. Покажем, что падение све- та необходимо объяснить природу и туго завяжите. Кроме того, влияние света было показано, чтобы быть заменой для сельского хозяйства S. Abdullaeva Perceиvиng the lиght of the events of secondary schools (methodologиcal process) Summary The lиght of the events иn thиs artиcle by the students were gиven detaиled иnformatиon to help you better understand. We show that the иncиdence of lиght иs necessary to explaиn the nature and tиe tиghtly. Ыn addиtиon, the effect of lиght was shown to be a substиtute for agrиculture. Редаксийайа дахил олуб: 20.05.2014 Bakı Qızlar Universiteti №2 Elmi əsərlər 2014 170 Иbtиdaи sиnиflяrdя Azяrbaycan dиlи dяrslяrиndя шagиrdlяrиn иdrak fяalиyyяtиnиn yцksяldиlmяsиndя sиntaktиk anlayышlara иstиnad edиlmяsи Rяhиmяxanиm Mяmmяdzadя, fяlsяfя doktoru proqramы цzrя dиssertant ARTPИ e-maиl: r.memmedzad @gmaиl.com Rяyчиlяr: ped.ц.f. d., dos.Я.M.Abbasov, ped.ц.f.d., dos.A.X.Hacыyev Aчar sюzlяr: sиntaktиk anlayыш, иdrak fяalиyyяtи, cцmlя, sюz bиrlяшmяsи, иn- tonasиya Ключевые слова: синтактическое понятие, познавательная деятель- ность, предложение, словосочетание, интонация Key words: syntactиc concept, cognиtиve actиvиty, sentence, phrase, иntonatиon Qlobal dцnyanыn tяhsиl sиstemиndя яn юnяmlи olan шяxsиyyяt, onun иnkи- шaf etdиrиlmяsиdиr. Mцasиr dцnyanыn яn иnkишaf etmиш юlkяlяrиndя bu mяsяlя чox zяrurи vя mцhцm mяsяlя kиmи qarшыya qoyularaq hяll edиlиr, иlk nюvbя- dя, шяxsиyyяtиn maraq vя ehtиyaclarыnы qoruyan, onun яn etиbarlы tяmиnatчы- sыna чevrиlяn demokratиk vя humanиst tяhsиl sиstemиnи yaratmaqla reallaшdы- rыlыr. Bu zaman шяxsиyyяtиn bцtцn keyfиyyяtlяrи, xцsusяn иdrak bacarыqlarы onun цmumи keyfиyyяt gюstяrиcиlяrиnиn яn юnяmlиsи kиmи dиqqяt mяrkяzиndя saxlanыlыr. Bцtцn fяnlяrиn mяqsяdи шяxsиyyяtиn цmumи dяyяrlяrиnиn forma- laшdыrыlmasыna иstиqamяtlяndиrиlиr. K.D.Uшиnskи yazыrdы k, “ana dиlи tяfяk- kцrц иnkишaf etdиrиr”. Ana dиlиnиn vasиtяsиlя fиkrи яmяlиyyatlar hяyata keчиrи- lиr, sonra onun tяzahцrц kиmи nиtq meydana чыxыr. Bцtцn fиkrи яmяlиyyatla- rыn яsasыnda mяnalы konstruksиyalar, cцmlяlяr dayanыr. Иnsanlar bu cцmlя- lяrdяn иstиfadя edяrяk tяfяkkцr prosesиnи reallaшdыrыrlar. Ona gюrя dя dцnyanыn hяr yerиndя olduьu kиmи, Azяrbaycanda da Azяrbaycan dиlиnиn юyrяdиlmяsи bиlavasиtя cцmlя kontekstи цzяrиndя quru- lur. Dиlиn dиgяr vahиdlяrиnиn юyrяdиlmяsиndя cцmlяdяn bиr vasиtя kиmи иstи- fadя olunur. “Cцmlя цnsиyyяtиn иlk vя яsas vahиdиdиr” [3, s.4]. Cцmlяdяn baшqa цnsиyyяt zamanы sюz bиrlяшmяlяrиndяn dя иstиfadя olunur. Bu vahиdlяr dиlчиlиyиn xцsusи шюbяsи olan sиntaksиs tяrяfиndяn юyrяnиlиr. Baшqa sюzlя, “sиn- taksиs sиntaktиk vahиdlяrи, sюzlяr arasыndakы яlaqяlяrи юyrяnиr” [2, s.240]. Rus dиlи иlя baьlы aparыlan araшdыrmalarda sиntaksиsиn цmumtяhsиl mяk- tяblяrиndя rol vя яhяmиyyяtи иlя baьlы maraqlы fиkиrlяr mцшahиdя olunmaq- dadыr. Araшdыrmalardan bиrиndя gюstяrиlиr kи, “bиrиncи sиnиfdя sиntaktиk va- hиd olan cцmlяdяn baшlayaraq qalan sиnиflяrdя mюvzularыn яksяrиyyяtи sиn- taktиk яsasda юyrяdиlиr” [7, s. 139]. Bu xцsusиyyяt, demяk olar kи, чox юlkя- Bakı Qızlar Universiteti №2 Elmi əsərlər 2014 171 lяrиn цmumи tяhsиlи цчцn xarakterиk olan bиr haldыr. Bu da tяbии olaraq sюz, sюz bиrlяшmяsи vя cцmlяnи юyrяnяn sиntaksиsиn dиlиn юyrяnиlmяsиndяkи yarar- lы cяhяtlяrи иlя яlaqяdardыr. Elя cяhяtlяr kи, onlar dиlиn dиgяr sahяlяrиndя o qяdяr dя dиqqяtи cяlb etmиr. Azяrbaycan dиlиnиn sиntaksиsиnя aиd bu xцsu- sиyyяtlяr aшaьыdakыlardan иbarяtdиr. Bиrиncи, “sиntaksиs sюz bиrlяшmяlяrи vя cцmlяlяrиn dцzlяtmя цsullarыnы, sиntaktиk formalarыnы, sиntaktиk formalarыn иfadя etdиyи mяnalarы юyrяnяn dиlчиlиk sahяsиdиr” [3, s.4]. Azяrbaycan dиlиnиn praktиk иstиqamяtdя юyrяnиl- mяsи baxыmыndan иmkanlarы genишdиr. Иkиncи, cцmlя sиntaksиsиnиn юyrяnиlmяsи nиtqиn dцzgцn иfadя olunmasыnы tяmиn edиr. Dиlиn praktиk cяhяtdяn mяnиmsяnиlmяsиnя иmkan yaradыr. Цчцncц, sиntaksиsя daиr elementlяrиn mяnиmsяnиlmяsи, bиlavasиtя tяfяk- kцr prosesиnи stиmullaшdыrыr. Bцtцn bиtmиш, tamamlanmыш fиkиrlяr fиkrи яmя- lиyyatlarыn nяtиcяsи kиmи meydana чыxыr. Dцшцncя tяrzиnиn nяtиcяsиnя чevrи- lиr. Bцtцn bunlar onu gюstяrиr kи, sиntaksиsя daиr anlayышlarыn юyrяnиlmяsи Azяrbaycan dиlиnиn praktиk olaraq reallaшdыrыlmasы baxыmыndan чox zяrurи- dиr. Bu иsя tяbии olaraq sиntaksиsиn bиrиncи sиnиfdяn etиbarяn mяktяb kursuna daxиl edиlmяsиnиn vя onun юyrяnиlmяsиnиn vacиblиyиnи meydana чыxarыr. Иbtиdaи tяhsиl sahяsиndя bюyцk tяdqиqatчыlыq яnяnяsи yaratmыш Y.Ш. Kя- rиmov, цmumиyyяtlя, qrammatиkadan danышarkяn yazыrdы kи, “Qrammatиk bиlиklяr шagиrdlяrиn nиtqиnиn иnkишafы цчцn elmи bцnюvrя rolunu oynayыr” [4, s.334]. Eynи zamanda onu иdrakы иnkишaf etdиrяn vasиtя kиmи dяyяrlяndиrиr. Bu ишdя чalышmalarыn rolunu xцsusи olaraq qeyd edиr: “hяr bиr qrammatиk чalышma.... шagиrdlяrиn dиqqяtиnи, yaddaшыnы, иradяsиnи, tяfяkkцrцnц иnkишaf etdиrmяklя onlarы addыm-addыm tяdqиqatчыlыьa doьru aparыr, mцstяqиl yara- dыcыlыьa qarышdыrыr” [4, s.334]. Bиlavasиtя иbtиdaи sиnиflяrdя Azяrbaycan dиlиnиn sиntaksиsи цzrя araшdыr- malar aparan prof. A.N. Rяhиmovun yanaшma tяrzи nиsbяtяn fяrqlяnиr. Onun qяnaяtиnя gюrя, “...tяfяkkцrц materиalыn чяtиnlиyи yox, dяrsdя proble- mиn dцzgцn qoyuluшu, шagиrdlяrиn dиqqяtиnи юzцnя cяlb etmяsи fяalиyyяtя gяtиrиr” [5, s. 191]. Bununla yanaшы, hяm dя yuxarыda иfadя edиlmиш fиkrиn яksи haqqыnda da- nышdыьыmыz tяhlиl prosesиnиn zяrurи vяzиfяlяrиndяn bиrи kиmи qяbul edиlиr. Ye- nи Ana dиlи fяnn kurиkulumunda dцшцnmя fяalиyyяtиnиn юnяmlи olmasы юy- rяnmя fяalиyyяtиnиn яsas qayяlяrиndяn bиrи kиmи tяqdиm olunur. Gюstяrиlиr kи, “Ana dиlиnиn юyrяnиlmыsи шagиrdlяrиn цnsиyyяt иmkanlarыnы genишlяndиrиr, onlarda nиtq fяalиyyяtиnиn nюvlяrи иlя yanaшы, dцшцnmя, юyrяnmя vя danышma bacarыqlarы formalaшdыrыr” [6, s. 14]. Qeyd olunduьu kиmи, mяhz “dцшцnmя bacarыqlarы” formalaшdыrыr. Bu bacarыqlar, bиlavasиtя, fиkrи яmяlиyyatlarыn иnkишaf etdиrиlmяsиnи nяzяrdя tutur. Heч шцbhяsиz, юyrяnmя vя danышma ba- carыqlarыnыn formalaшdыrыlmasы da dцшцnmя иlя яlaqяlи yanaшmadыr. Dцшцn- mяdяn, bu яmяlиyyatы aparmadan danышma, mяdяnи шиfahи nиtq nцmayиш et- dиrmяk mцmцkцn deyиldиr. Yaxud юyrяnmя prosesиnи dцшцnmя яmяlиyyatы olmadan hяyata keчиrmяk barяdя mцlahиzя yцrцtmяk mяntиqsиz bиr Bakı Qızlar Universiteti №2 Elmi əsərlər 2014 172 yanaшma tяrzи kиmи иnandыrыcы tяsиr baьышlamыr. Bunlarы qarшыlыqlы яlaqяdя olan anlayышlar kиmи dяyяrlяndиrmяklя шяrh etmяk bцtцn hallarda mяqsя- dяmцvafиq yanaшma hesab edиlиr. Ana dиlи tяlиmиnиn mяqsяdиnиn hяyata ke- чиrиlmяsиndя “ana dиlиnиn dцшцnmя, юyrяnmя vя danышma vasиtяsи olmasыnы dяrk etmяk” [6, s.18] яsas vяzиfяlяrdяn bиrи kиmи tяsbиt olunur. Цmumиyyяtlя, yenи “ana dиlи kurиkulumunda шagиrdlяrиn nиtq mяdяnиy- yяtиnи formalaшdыrmaq bu fяnnиn baшlыca mяqsяdи olduьundan nяtиcя etиba- rы иlя nиtq fяalиyyяtиnиn nюvlяrи цzrя bacarыqlarla yanaшы, hяm dя bu fяalиy- yяtlяrи tяnzиmlяyяn, normaya salan dиl qaydalarыnыn юyrяnиlmяsи vacиb he- sab edиlиr. Bцtцn sиnиflяrdя prиnsиp etиbarы иlя bu tяlяbиn gюzlяnиlmяsи, mяz- mun xяtlяrиndяn bиrи kиmи nяzяrdя tutulmasы qяrarlaшdыrыlыr. Haqlы olaraq Ana dиlи kurиkulumunda gюstяrиlиr kи, “Dиl qaydalarы... шиfahи vя yazыlы nиtq bacarыqlarыnыn formalaшmasыnda mцhцm rol oynayan яn zяrurи lиnqvиstиk bиlиklяrиn юyrяnиlmяsиnи, mяdяnи nиtq цчцn vacиb sayыlan mцhцm tяlяblяrиn qavranыlmasыnы, яdяbи dиlиn funksиonal vя fяrdи цslublarыnыn sяcиyyяvи xцsu- sиyyяtlяrиnиn dяrk olunaraq fяrqlяndиrиlmяsи vя tяcrцbяdя tяtbиqиnи tяmиn edиr” [6, s.18]. Yalnыz иbtиdaи sиnиflяrdя dиl qaydalarыnыn verиlmяsи цчцn xцsusи faktlar gяtиrиlmяklя яsaslandыrыlыr: “Bu mяzmun xяttи dиlиmиzиn fonetиk, leksиk vя qrammatиk quruluшu иlя baьlы цmumи bиlиk vя bacarыqlarыn yыьcam, sadя qaydalar vя aydыn шяrhlяr шяklиndя шagиrdlяrя чatdыrыlmasыnы, orfoqrafиya, orfepиya vя durьu ишarяlяrи цzrя zяrurи vяrdишlяrиn aшыlanmasыnы tяmиn edиr” [6, s. 20]. Hяr bиr dиlиn qrammatиkasы o dиldя danышmaq vя yazmaq цчцn aчar rolu- nu oynayыr. Xцsusяn fиkиrlяrиn иfadя vasиtяsи kиmи cцmlяlяrиn юyrяnиlmяsи, onlarыn цzяrиndя иш aparыlmasы onun daha mюhkяm юyrяnиlmяsи zяrurяtиn- dяn xяbяr verиr. Dиl vя ya nиtq vahиdи olan cцmlяlяrиn mяna vя quruluш elementlяrиnиn юyrяnиlmяsи mцяllиmlяrиn, bиlavasиtя, ona kичиk mяtn kиmи yanaшыlmasыnы, onun цzяrиndя иnkишafetdиrиcи ишlяrиn qurulmasыnы tяlяb edиr. Belя olan tяrz- dя cцmlя sиntaksиsиnя daиr яn zяrurи elementar anlayышlarыn юyrяnиlmяsи sa- hяsиndя daha etиbarlы vя иnanыlmыш иш sиstemиnиn qurulmasы vя aparыlmasы zя- rurяtи yaranыr. Sиntaksиslя baьlы nюvbяtи alt-standart, яsasяn, cцmlяnиn mяqsяd vя иnto- nasиyaya gюrя nюvlяrиnя hяsr edиlиr. Bиrиncи sиnиfdя шagиrdlяrdяn hяmиn cцm- lяlяrи sadalamaq, иkиncи sиnиfdя mяqsяd vя иntonasиyaya gюrя cцmlяlяr qur- maq, onlarыn ишarяlяrиnи yerиndя ишlяtmяk, цчцncц sиnиfdя иsя bu cцmlяlяr- dяn mяqamыnda иstиfadя etmяk tяlяb olunur. Nяhayяt, ЫV sиnиfdя cцmlя vя onun nюvlяrи иlя baьlы kичиk tяqdиmatlarыn hazыrlanmasы vя nцmayиш etdиrиl- mяsи tяlяb edиlиr. Яvvяlkи proqramla mцqayиsяdя yenи kurиkulumlardakы mяzmuna bax- mыш olsaq, onu daha иnteqratиv xarakterdя, цmumиlяшmиш formada olan bиr sяnяd kиmи xarakterиzя etmяk mцmkцndцr. Yuxarыda qeyd olunduьu kиmи, sиntaktиk anlayышlar cцmlя, onun mяqsяd vя иntonasиyaya gюrя nюvlяrи яsa- sыnda яlaqяlяndиrиlяrяk standart tяlяblяr formasыnda kurиkuluma daxиl edиl- Bakı Qızlar Universiteti №2 Elmi əsərlər 2014 173 mишdиr. Belя bиr sиstemиn qurulmasы hansы mяntиqdяn иrяlи gяlmишdиr? Azяrbaycan dиlчиlиyи elmиndя dя cцmlя иlя baьlы xeylи araшdыrmalar apa- rыlmышdыr. Araшdыrmalarыn bиrиndя gюstяrиlиr kи, “cцmlя hяr bиr dиlиn qanun- larы яsasыnda qrammatиk cяhяtdяn formalaшan vя bиtmиш fиkиr иfadя edяn nиtq vahиdиdиr” [1, s. 99]. Dиgяr bиr araшdыrmada bиldиrиlиr kи, “Bиr vя ya bиr neчя sюzцn qrammatиk cяhяtdяn bиrlяшmяsиndяn иbarяt, иfadя etdиyи mяz- mun vя иntonasиyasыna gюrя bиtkиn olan яn bюyцk nиtq vahиdиdиr” [2, s. 336]. Son dюvrdя sиntaksиsя daиr aparыlmыш araшdыrmalarыn bиrиndя иsя qeyd olunur kи, “Cцmlя dиlиn daxиlи qanunlarы яsasыnda formalaшan vя bиtmиш fи- kиr иfadя edяn sиntaktиk vahиddиr. Cцmlя, fиkиr mцbadиlяsи vя яn mцhцm цn- sиyyяt vasиtяsиdиr” [3, s. 77]. Gюrцndцyц kиmи, bцtцn mяnbяlяrdя cцmlя иlя baьlы sюylяnиlяn fиkиrlяr arasыnda, demяk olar kи, yaxыn cяhяtlяrиn olmasы mцшahиdя edиlиr. “Dиlиn daxиlи qanunlarы яsasыnda formalaшmasы” vя ya “sюzцn qrammatиk cяhяtdяn bиrlяшmяsи”, “bиtmиш fиkиr иfadя etmяsи”, “nиtq vя ya sиntaktиk vahиd” olmasы barяdя иrяlи sцrцlяn цmumиlяшdиrиlmиш mцddяalar cцmlя haqqыnda иrяlи sц- rцlmцш fиkиrlяrиn чox yaxыn olduьunu, eynи zamanda deyиlяnlяrиn obyektиv mюvqedяn bиldиrиldиyиnи aydыn шяkиldя gюstяrиr. Lиnqvиstиk araшdыrmalarda иrяlи sцrцlяn bu mцddяalar tamamиlя eynи xa- rakter daшыmaqla cиddи elmи-nяzяrи araшdыrmalarыn nяtиcяsи kиmи dиqqяtи cяlb edиr. Bu fиkиrlяr fиlolojи xarakter daшыmaqla yanaшы, hяm dя dиlиn юyrя- nиlmяsиnя tюhfя verя bиlmяk baxыmыndan da юzцnцn яhяmиyyяtиnи saxlayыr. Иlkиn araшdыrmalar gюstяrиr kи, иbtиdaи sиnиflяrdя sиntaktиk anlayышlarыn mя- nиmsяnиlmяsи zamanы onlara иstиnad etmяk fayda verиr. Иbtиdaи sиnиflяrdя sиntaksиs tяdrиsиnиn nяzяrи vя praktиk problemlяrиnи araшdыran professor A.N. Rяhиmov иbtиdaи sиnиflяrdя sиntaksиsя daиr sюz bиrlяшmяsи, sadя cцmlя- lяr, cцmlя цzvlяrи, cцmlяnиn baш цzvlяrи, cцmlяnиn hяmcиns цzvlяrи vя mц- rяkkяb cцmlяlяrиn tяdrиsи иlя baьlы metodиk sиstemи юyrяnmишdиr. Xцsusяn шagиrdlяrиn sюzlяr arasыnda яlaqяlяrи mцяyyяnlяшdиrmяklя konkret nяtиcяlя- rя gяlmяsи barяdя metodиk mцddяalarla чыxыш edяrяk belя qяnaяtя gяlиr kи, “... ЫV sиnиfdя aparыlan belя ишlяr шagиrdlяrиn иdrak fяalиyyяtиnи yцksяltmяklя cцmlяdя sюzlяr arasыndakы яlaqяlяrиn шцurlu mяnиmsяnиlmяsиnя яsaslы tяsиr gюstяrиr” [5, s. 288]. Мягалянин актуаллыьы. Azяrbaycanda yenи tяhsиl Konsepsиyasыnыn tяtbиq edиlmяsи bиr neчя mцhцm elementlяrlя mцшahиdя olunur kи, onlardan яn baшlыcasы dиlиn praktиk иstиqamяtdя mяnиmsяdиlmяsиdиr. Bu иsя onun mяz- mununda cиddи dяyишиklиklяrиn aparыlmasыnы, tяlиm materиallarыnыn mяzmu- nun mцяyyяnlяшdиrиlmяsиndя, elяcя dя tяlиm prosesиnиn tяшkиlиndя иnduktиv yoldan иstиfadя olunmasыnы tяlяb edиr. Мягалянин елми йенилийи. Araшdыrmalar onu gюstяrиr kи, dиlиn юzцnяmяx- sus keyfиyyяlяrи, onun tяfяkkцrlя baьlыlыьы bиlavasиtя xцsusиyyяtlяrиnи aчыqla- maьa иmkan verиr. Иlk nюvbяdя, bиr-bиrиlя vяhdяtdя olan bu anlayышlarыn mяntиqи яsasda qarшыlыqlы tяsиrя malиk olduqlarыnы sюylяmяyя иmkan verиr. Мягалянин практик ящямиййяти вя тятбиги. Мягалядяки мцддяа вя тювси- Bakı Qızlar Universiteti №2 Elmi əsərlər 2014 174 йялярдян орта мяктяблярдя, хцсусян дя ибтидаи синифлярдя Азярбайъан дилини тядрис едян мцяллимляр, али мяктяб тялябяляри йарарлана билярляр. Яdяbиyyat 1. Abdullayev Я.Я., Seyиdov Y.M., Hяsяnov A.Q. Mцasиr Azяrbaycan dиlи. Bakы: Maarиf, 1972. 2. Adиlov M.И., Verdиyeva Z.N., Aьayev F.M. Иzahlы dиlчиlиk termиnlяrи (sorьu lцьяtи). Bakы: Maarиf, 1989. 3. Kazыmov Q.Ш. Mцasиr Azяrbaycan dиlи. Bakы: Azpolиqraf LTD, 2004. 4. Kяrиmov Y.Ш. Ana dиlиnиn tяdrиsи metodиkasы. Bakы: Nasиr, 2003. 5. Rяhиmov A.N. Ana dиlиnиn tяdrиsи metodиkasы (иbtиdaи sиnиflяrdя). Bakы: Nurlan, 2003. 6. Цmumtяhsиl mяktяblяrиnиn Ы-ЫV sиnиflяrи цчцn fяnn kurиkulumlarы. Bakы: Tяhsиl, 2008, 480 s. 7. Основы методики русского языка в 4-8 классах: Пособия для учителей М.: Просвещение, 1978. Р. Мамедзаде Повышение познавательной деятельности учащихся начальных классов на уроках Азербайджанского языка, основываясь синтактическим понятиям Резюме В статье выявляются используемые синтактические понятия на уроках азербайджанского языка в начальных классах, рассматриваются возмож- ности и пути их применения в повышении познавательной деятельности учащихся. R. Mammadzadeh Ыmprovиng cognиtиve actиvиty of prиmary school pupиls иn the classroom Azerbaиjanи language based syntactиc notиons Summary The artиcle иdentиfиes syntactиc concepts used иn the classroom of the Azerbaиjanи language иn prиmary school, the opportunиtиes and ways of applyиng them иn enhancиng students' cognиtиve actиvиty. Redaksиyaya daxиl olub: 16.05.2014 Bakı Qızlar Universiteti №2 Elmi əsərlər 2014 175 Sinifdənxaric tədbirlərdə etnopedaqoji materiallardan istifadə Sevinc Əkbərova, BQU-nun magistrantı e-mail: Akperov-87@mail.ru Rəyçilər: п.ц.ф.д., дос. Т.С.Пашайев, p.ü.e.d., prof. H.H.Əhmədov Açar sözlər: xalq pedaqogikası, etnopedaqoji material, sinifdənxaric təd- birlər, epos, tərbiyəvi işlər Ключевые слова: общественного педагогика, иски, этнопедагогичес- ких материалов, епос, воспитательная работа Key words: national pedagogy, ethnopedagogical materialls, extracurricular actions, epos, educational work Xalq pedaqogikası insanların əsrlər boyunca topladığı təcrübə əsasında ya- ranmış və nəsildən-nəslə əmanət edilərək dövrümüzədək gəlib çıxmış, cəmiy- yətdaxili qanun-qaydalar, milli-mənəvi dəyərlər və davranış normalarıdır. Hər bir xalqın əxlaqi, etik, estetik baxışları həm də onun pedaqogikasıdır. Etnopeda- qoji materiallar bütün xalqa məxsusdur. Bu materialların konkret yaradıcısı mə- lum deyildir. Məlumdur ki, xalq pedaqogikasını müdrik insanlar yaratmışdır. Onlar həyatı, inkişafı, əmək prosesini müşahidə edərək müxtəlif qənaətlərə gəl- miş və topladığı təcrübələri atalar sözləri, zərb məsəlləri, tapmacalar, yanılt- maclar, nağıllar, dastanlar və s. folklor nümunələri şəklində gələcək nəsillərə ötürmüşlər. Xalq yaradıcılığını pedaqoji yöndən araşdıran tədqiqatçılar öncə ―xalq peda- qogikası‖ nəyə deyilir, onun mövzusu nədir? Bu suala cavab verməyə çalışmış- lar. Lakin fikirlər fərqli olduğundan bu sualın vahid cavabı yoxdur. N.Y.Na- mitkova görə, xalq pedaqogikası gənc nəslin tərbiyəsi haqqında zəhmətkeşlərin atalar sözü və məsəllərdə ifadə etdiyi fikirdir. M.S. Şirbayevə görə, халг педа- гоэикасы həm folklorda, həm də xalqın ənənələrində əks olunmuş tərbiyəvi fi- kirlərin məcmusudur. V.F. Afanasyeva görə, qəhrəmanlıq eposunda irəli sürül- müş pedaqoji ideyaların cəmidir. Q.N. Volkova görə isə, etnopedaqogika kütlə- lərin tərbiyə məsələləri üzrə istifadə etdiyi emprik biliklərin məcmusudur və s. Etnopedaqoji materiallar dedikdə, əsasən şifahi yolla nəsildən-nəsilə keçən tarixi irsdəki pedaqoji mədəniyyəti xalqın həmin irsdə hifz olunmuş tərbiyəvi təcrübəsini, fikir və ideyalarını nəzərdə tuturuq. Bütün bu qeyd olunanların de- mək olar ki, hamısı proqramlarda nəzərə alınmışdır. Etnopedaqoji materiallarla tanışlıq imkanları başqa proqram və dərs vəsait- lərində, o cümlədən tarix, təsviri sənət, mуsiqi təlimi ilə bağlı proqram və dərs vəsaitlərində də az deyildir. Məsələn, şagirdlər musiqi proqramının tələblərinə |